Жойлаштирув воситалари ривожланиш тарихи - Iqtisodiyot - Referatlar

Жойлаштирув воситалари ривожланиш тарихи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121 KB

Ko'chirib olish

Жойлаштирув воситалари ривожланиш тарихи Режа: 1. Меҳмонхоналар вужудга келиши тарихи 2. Меҳмонхона бизнеси ривожланиш тарихидаги босқичлар 3. Европа ва Америка Қўшма Штатларида меҳмонхона хизматлари соҳаси тараққий топиши 4. Ўзбекистонда замонавий жойлаштирув воситалари ривожланиши

1. Меҳмонхоналар вужудга келиши тарихи Меҳмонхоналар вужудга келиши тарихи одамлар томонидан амалга оширилган турли-туман саёҳат ва сафарлар билан боғлиқдир. Ўзининг доимий истиқомат жойидан узоқда бўлиб турган кишилар ўзини озиқ-овқат, бошпана ва истироҳат билан таъминлаш хусусида ғамхўрлик қилиш ташвишини тортиши лозим эди. Саёҳатдаги йўловчиларни жойлаштириш учун мўлжалланган жойлар тўғрисидаги энг нуроний қайдномаларни Қадимги Миср тарихидан топиш мумкин. Ўша олис-олис замонларда Миср нафақат маданий ёдгорликлар жамланган марказ, қолаверса даволашга мўлжалланган курортлар мамлакати бўлганлиги ҳақида пирамидалардан топилган, антик давр экскурсантлари ва туристлари томонидан қолдирилган кўпдан-кўп китоба битиклар ҳам гувоҳлик беради. Ана шу эҳтиёжлар ҳокимият тепасида турганларни саёҳат қилувчилар учун чодир шаҳарчалар, кўшклар, турли-туман бинолар ва иншоотлар барпо этиш, шунингдек, уларни овқатлантириш ва маиший хизмат кўрсатишни ташкил этиш билан шуғулланишга ундаган эди. Қадимги Миср тарихида қайд этилган жойлаштирув объектлари барпо этишга оид жамланган билимлар ва тажрибалар кейинчалик бориб шунга монанд иншоотларни бунёд этишда греклар ва римликлар томонидан муваффақиятли истифода этилган эди. Илк меҳмонхоналар (карвонсаройлар) худди саёҳат қилувчи кишиларга хизмат кўрсатиш бўйича касб-ҳунар сингари олис ўтмишда, милоддан 2 минг аввал Қадимги Шарқ цивилизациялари — мамлакатларида вужудга келган эди. Қадимги Греция ва айниқса Қадимги Рим замонидан бошлаб мусофирхоналар, хаинналар, инналар, меҳмонхоналар, ёмлар, почта станциялари тараққий эта бошладики, булар — саёўат қилаётган савдогарлар ва санъаткорлар, ҳожилар ва дарбадарлар учун мўлжалланган меҳмонхоналарнинг бобокалон ўтмишдошларидир.

Узоқ асрлар давомида қадимги меҳмонхона қиёфаси ўзгармасдан келди. У асосан отлар учун қўрра ва икки қаватли бинодан ташкил топган, қўш қаватли иморат биринчи қаватида емакхона, иккинчи қаватида эса хобхона жойлашган эди. Шундан кейин, ана шу саёҳатчилар учун асосий хизматлар мажмуасида усти очиқ ва усти ёпиқ галареялар — пешайвонлар келиб қўшила бошладики, бинобарин, бостирмаларда театр томошалари намойиш этилар эди (инглиз инналари). Шубҳасиз, ўша кезлардаёқ ана шу муассасалар соҳиблари, уларнинг оила аъзолари, хизматкорлари ва майда ҳунармандлар томонидан саёҳатчиларга бошқа маиший хизматлар кўрсатиш амалиёти ҳам мавжуд бўлган. Бу каби меҳмонхоналар ўша замонларга мос келувчи хизмат кўрсатиш миқдорий ва сифатий даражаси билан бирга туристик мажмуалар бобокалон ўтмишдошлари сифатида нгамоён бўлган эди. Рим империясида таверналарни флягалар занжири белбоҚдек боҚланган колонналар ва деворлар бўйлаб осиб қўйилган қирмизи колбасаларга қараб таниб олиш мумкин эди. Поллар ёрқин мозаика билан безатилган, деворларга эса осиб қўйилган картиналар гўё жон бағишлар эди. Рим империясида меҳмонхона ишини ташкил этиш асосида давлат ҳокимият тепасида турганлар томонидан ишлаб чиқилган меҳмонхоналар муайян таснифи қўйилган эди. Меҳмонхоналарнинг икки типи мавжуд эди: биринчиси — фақатгина патрицийлар учун (мансионесслар), бошқаси эса, якка плебейлар учун (стабулярийлар). Рим меҳмонхонаси анча кенг функционал вазифаларга хизмат қилувчи муайн хоналар мажмуасини ўзида гавдалантирар эдики, бу: нафақат саёҳатчиларни жойлаштирув учун хоналар, балки омборхоналоар, отхоналар, расталар, устахоналар ва ҳоказолардан иборат эди. Меҳмонхоналар, қоида тариқасида, одатда тошдан барпо этилган ва зарур хизматлар рўйхатномасига ҳам эга эди. Қиш мавсумида эса иситилган. Айрим меҳмонхоналар эса давлат ҳокимияти томонидан бериладиган махсус ҳужжатлар бўйича фақат расмий шахсларга хизмат кўрсатган, холос. Бу анъана аэропортлар, вокзаллардаги

ўрта муҳим шахслар учун махсус хоналар кўринишида ҳозирга қадар сақланиб қолган. Рим империясида хўжалик муносабатлари ривожланиб боргани сайин саёҳат қилувчиларнинг истиқомат қилиб туриш ва уларга хизмат кўрсатилиши шарт-шароитига нисбатан талаблари ҳам ортиб борди. Кўплаб ободонлаштирилган ва бадавлат мусофирхоналар вужудга келди. Цицерон келтирган маълумотларга қараганда, уларда ҳаммомлар, уқалаш хоналари, кирхоналар, пойабзал устахоналар мавжуд бўлган. Давлат амалдорлари — эдиллар хизматлар ҳавола этилаётганда тартиб, озодалик ва қонунга риоя этилиши устидан назорат қилиб турганлар. Мусофирхоналар меҳмонлар рўйхатини ва бухгалтерияни юритиши мажбурий ҳисобланган. Мароқли жиҳати шундаки, меҳмондўстлик индустрияси терминологияси римликлардан анча қарздордир. «Hospilaty» (меҳмондўстлик) лотинча «hospitium» (госпиция) сўзидан келиб чиққан. Жумладан, «host» (хўжайин, соҳиб), «hospice» (бошпана, етимхона), «hotel» (меҳмонхона, отел) сўзлари билан битта негизга эгадир. Меҳмонхоналар ўтмишдошлари Яқин Шарқда ҳам, Ўрта Осиёда ҳам, Кавказортида ҳам маввжуд бўлган. Товарлар карвонига бош бўлган савдогар саҳролар ва тоҚолди водийлар бўйлаб сафар қилардилар. Карвонсаройлар карвонга қўшилганлар учун вақтинчалик бошпана бўлиб хизмат қиларди. Улар почта кареталари (чопарлари), кейинчалик эса, мотеллар учун мусофирхоналар ўтмишига айланжи ва ҳали милоддан аввалги V асрдаёқ карвонлар ва бошқа саёҳатчиларга хизматлар ҳавола этарди. Карвонсаройлар ҳозирги Туркия, Эрон, Афғонистон, Марказий Осиё ва Шимолий Ўиндистон сарҳадида бир-биридан бир кунчилик масофада жойлашган эди. Одатдаги намунавий карвонсарой ҳайвонлар учун ичкари ҳовли ва саёҳатчилар учун оддий хоналардан ташкил топган эди. Замонавий Истанбулдан Шимолий Ҳиндистондаги Мотҳула пойтахти Аграгача (Тож Маҳал саройи) йўл бўйлаб саёҳатчи дам олиши ва йўлтўсар қароқчилар

ҳимоя топиши мумкин эди. Маълум тўлов эвазига хонани ижрага олиш имкони бўлган. Кўплаб карвонсаройлар барпо этган Салжуқий турклар ижтимоий эҳтиёждан келиб чиқиб иш кўрган эди. Миллати ва динидан қатъи назар ҳар бир мусофир саёҳатчи овқатланиш, тиббий қаров билан бирга уч кеча- кундузга тунги бошпана олиши, қашшоқлар эса янги пойабзални қўлга киритар, буларнинг ҳаммаси давлат ҳисобидан амалга оширилар эди. Тўқим ва эгар босиладиган ҳайвонлар, ташилаётган юклар катта миқдорини инобатга олган ҳолда карвонсаройлар нафақат шаҳарларда, қолаверса йўлларда, аҳоли пунктларида йирик жамоат иншооти шаклида барпо этилганди. Карвонсарой, бир сўз билан айтганда, ҳам мусофирхона, айни маҳалда ҳам савдо маркази бўлган. Шаҳарлар ўсиб ривожланиши ва транзит карвон савдоси кучайиши туфайли IX—XVI асрларда карвонсаройлар айниқса кенг тарқалди. Карвонсаройларнинг икки типи айниқса кенг тарқалган эди: яъни — залли ва ичкари ҳовли карвонсаройлар. Залли карвонсаройлар (Арманистонда учрайди) — меҳробсимон тахмонларга ажратилган тўғрибурчак иморатлардир. Ўрта тахмон одамлар ва товарлар учун мўлжалланган, ёнбош тахмонларда эса ҳайвонлар турган. Карвонсаройларнинг иккинчи типида эса ичкари ҳовлига қарата очиқ бўлган унча катта бўлмаган, битта ёки бир неча ярусда жойлашган хоналар одамларни жойлаштириш ва товарларни сақлаш учун хизмат қилган, улов ҳайвонлар эса ҳовлида бўлиб турган. Йўллардаги карвонсаройлар мудофаа деворлари билан истеҳкомланган ёки ҳуармандчилик-маиший иншоотларга ва ибодатхона муассасаларига туташ барпо этилган эди. Транзит йўлларда карвонсаройлар темир йўллар ва транспортнинг бошқа замонавий турлари ривожланиши билан ўз аҳамиятини йўқота бошлади. Бугунги кунга қадар сақлаб қолган карвонсаройлардан бири Испаниядаги Гранадада жойлашган. Ичкари ҳовли теграсида уч қаватда номерлар жойлашган. Бу каби карвонсаройлар Истанбулда ҳам учрайди.

Туркияда юздан зиёд карвонсарой сақланиб қолган, аммо, музей тариқасида экскурсантлар учун бемалол очиқ бўлса-да, улар ишламайди. Савдогарлар, усталар шогирдзодалари, руҳонийлар, шунингдек, ўрта асрларда пилигримлар (қизиқувчилар) ва зиёратчиларнинг оммавий тус олган сафарлари бошпана ҳавола этиш шаклларида янгича йўналишлар пайдо бўлишига олиб келди. Аввалбошда бундай бошпана монастирлар, черков ташкилотлари, княз саройлари ва ҳоказолар томонидан яқин кишига меҳр- муҳаббат тариқасида бепул берилган. Монастирлар ва черковларга саёҳатчиларга тунги бошпана, озиқ-овқат, тиббий ёрдам ва ванна ҳавола этувчи «гиспициялар«ни моддий таъминлаб туриш мажбуриятини юклаган УлуҚ Рим империяси императори Буюк Карл (768—814)нинг «эликти» меҳмонхона иши ривожланиши кейинги даври учун асосий юридик ҳужжат бўлиб хизмат қилган эди. Ана шу «госпиций»лар Швейцарияда айниқса равнақ топдики, шу туфайли у эндиликда энг қадимий меҳмонзонадорлик анъаналарига эга бўлди ва ҳозирга қадар жаҳонда ана шу соҳада энг юксак обрў-эътиборга мушарраф бўлиб келмоқда. Вақт ўтиши билан текин бошпана даромад олишга мўлжалланган махсус корхонага айланиб борди. Бу муассаса саёҳатчилар томонидан талаблар доимий ортиб бориши натижасида ва бир вақтнинг ўзида рўй бераётган техникавий прогрессга қараб замонавийсига монанд меҳмонхона корхонасига айланиб борган ҳолда тобора янада янги-янги ва ҳар томонлама кўринишларга эга бўлиб бораверди. 1096 йилдаги ва кейинчалик 20 йил давом этган салиб юришлари ижтимоий инқилоб билан боҚланган эди. Бўлиб ўтган ҳамма маълум ишлардан ташқари, салиб юришлари савдо-сотиқни ташкил этишга ёрдам берди, бу эса ўрта синф қаддини кўтариб олишига олиб келди. Билвосита салиб юришлари илк маротаба Шимолий Италияда вужудга келган мусофирхоналарга қайта жон бағишлаган эди. Меҳмонхона иши бу минтақада илиги тўқ бизнесга айланди. Мусофирхоналар соҳиблари гильдиялари равнақ топиб, ўз аъзолари ва ўз меҳмонлари учун қоидалар ва

низомларни жорий этган эдилар. Масалан, Флоренцияда 1282 йилда мусофирхоналар эгалари гильдияси бу бизнесни шу даражада назорат қила олардики, шаҳар амалдорлари саёҳатчилардан тўғридан-тўғридан шаҳар дарвозасида мусофирларни сўровга тортишарди ва уларни гильдияларга жўнатишар эди, бу ерда эса уларни маълум меҳмонхоналар бўйича тақсимлашар эди. Меҳмонхона хўжалиги ривожланишида кейинеги сезилар давр Европада доимий почта ва от тортадиган транспорт тармоҚи (ўарбий Европада «дилижон»лар) жорий этилиши билан боғлиқдир. Почта трассалари — шоҳйўллари бўйлаб замонавий мотелларга монанд бўлган корхоналар жойлашган эди. Уларда яшаб стиқомат қилиш шароити ҳам спартанчасига — ўта ҳарбийлашган бир тарзда кечарди. Бизга қадар сақланиб қолган қоидаларга кўра, масалан, пойабзални ечмасдан ухлаш ва биртта каравотда бештадан кўп мусофир дам олиши тақиқланган эди. Ўозирги замоанвий мотеллардан фарқли равишда Европа йўлбўйи меҳмонхоналари бир вақтнинг ўзида маҳаллий аҳоли учун кўнгилочар марказлар бўлиб хизмат қилган, бунда улар турли-туман азарт ўйинларга (дарго, домино, билярд, хўроз уриштириш) берилган ҳолда вақтини ўтказар эди. 2. Меҳмонхона бизнеси ривожланиш тарихидаги босқичлар Меҳмонхона бизнеси ривожланиши тарихида тўрт давр фарқланади, чунончи: • XIX аср бошларига қадар — меҳмонхона бизнеси тарихи муқаддимаси; • XIX аср бошлари — XX аср бошлари — меҳмонхона хизматлар ишлаб чиқариш бўйича ихтисослашган корхоналарнинг вужудга келиши; • XX аср бошлари — Иккинчи жаҳон урушига қадар — меҳмонхона- ресторан сервиси корхоналарининг оммавий равишда вужудга келиши;

• Иккинчи жаҳон уруши тугаганидан кейин то ҳозирги вақтга қадар — меҳмонхона индустрияси оммавий тараққий этиши, меҳмонхона хизматлари индустриясининг замонавий туризм ва ҳозирги жамияти ижтимоий эҳтиёжлари асоси сифатида шаклланиши. Биринчи босқич — меҳмонхона бизнеси тарихи муқаддимаси. Антик даврда жамият бир қисми бир жойдан иккинчи бир жойга қараб ҳаракатланиши асосий мотиви савдо-сотиқ, таълим мақсадлари — зиёратгарчилик, даволаниш, давлат (ҳокимият) функцияларидан фойдаланиш бўлган. Мамлакатнинг ҳар тарафидан қатнашчилар ва томошабинларнинг Олимпиада ўйинлари ўтказиладиган жойга қараб ҳаракатланишига спортчилик мақсадидаги сафарлар ҳам учраб турар эди (Қадимги Греция). Ўрта асрларда муайян жойларга — христианлик ва мусулмонлик муқаддас даргоҳларига сажда қилиш учун ташриф буюриш мотивининг диний омиллари кучайиб кетди. Ренесанс ва Маърифат даврлари жамият бир қисми бир жойдан иккинчи жойга қараб ҳаракатланиши диний мотивларини анча заифлаштирди, бироқ, сафарларнинг индивидуал ва маърифий йўналишини, шунга мувофиқ, нотаниш жойларда вақтинча бўлиб туриш эҳтиёжини кучайтирди. Навқирон дворянлар, профессионал ёки сиёсий фаолият майдонига қадам қўйишдан аввал Европа бўйлаб ўзига хос «гран-тур»ларга отланишни одатдаги бир ҳол деб ҳисоблашган. Англияда, мисол учун, бундай саёҳат маршрути Лондонда бошланар, Францияга етказиб келгандан кейин узоқ вақт Парижда ушлаб турар, сўнгра Италияга: Генуя, Милан, Флоренция, Римга олиб борар эди. Ортга қайтадиган йўл эса Швейцария, Германия, Нидерландия орқали ўтар эди. Учинчи табақа ижтимоий мавқеи кучайиб боргани сайин унинг намояндалари XVIII аср — XIX аср бошларида кўпинча ана шундай маърифий сафарларни уюштирардилар. Иккинчи босқич — меҳмонхона хизматлари ва уларга қўшимча хизматларни ишлаб чиқариш бўйича ихтисослашган корхоналарнинг вужудга келиши. Транспорт тараққиётидаги инқилобий ўзгаришлар: Фултон томонидан пароход кашф этилиши (1807), Стефенсон томонидан паровоз

ихтиро қилиниши (1814) почта такомиллашуви ва Европада йўллар тармо ғ и кенгайиши меҳмонхона-ресторан сервиси изтисослашган корхоналари барпо этилишида муҳим рол ўйнади. Буларнинг ҳаммаси аҳоли оммавий равишда бир жойдан иккинчи жойга қараб ҳаракатланишининг муҳим иқтисодий омилларига айланди. Бир жойдан иккинчи бир жойга қараб ҳаракатланиш ишонарлиги ва тезлиги уларга кетадиган харажатларни камайтирган ҳолда саёҳатчиларни тунги қўнал ғ а ва озиқ-овқат билан таъминлаш учун меҳмонхона-ресторан тармоҚи ихтисослашган корхоналарини ташкил этишни талаб қилган эди. Эски Дунё ( Ғ арбий Европа)дан Америкага кўч манчи лар оммавий оқиб келиши натижасида денгиз йўллари жўшқин суръатлар билан ривожлана бошлади, XIX аср ўрталарида йирик параходчилик компаниялари вужудга келди. Илмий-техникавий ривожланиш ва меҳнаткашларнинг ижтимоий кураши, шунингдек, жамият фаровонлиги ўсиб бориши бўш вақт фойдасига иш вақтини аста-секин камайтиришни, кафолатланган ҳақ тўланмайдиган таътиллар, кейинчалик эса ҳақ тўқланадиган таътилган жорий этилиши шартлаган эди (Германияда, мисол учун, таътиллар илк маротаба Давлат хизматчилари тўғрисида Қонун билан 1873 йилда жорий этилган эди). XIX асрнинг иккинчи ярмида истироҳат индустрияси ўз ишлаб чиқариш соҳасини кенгайтирди: турлича комфортга эга бўлган меҳмонхона хўжалиги корхоналарига туристик сафарларни ташкил этиш вазифалари сирасига кирувчи саёҳат бюролари келиб қўшила бошлади. Меҳмонхоналар эса ҳамма жойда, айниқса, курорт жойларида ўз мижозларига маҳаллий тарихий ва маданий диққатга сазовор жойлар бўйлаб турли экскурсиялар, баъзан эса бир кунлик ёки икки кунлик туристик маршрутларни таклиф эта бошладилар. Туризмга оид дарсликларга кирган ва оммавий тури з м бошлан ғ ич ҳисоб нуқтаси бўлган илк пэкиж-тур (ягона нарх бўйича сотиладиган туристик хизматлар мажмуи) тарихий мисоли эса 1841 йилда инглиз Томас Кук томонидан уюштирилган тур истик саёҳат саналади. Хизматлар мажмуаси

темир йўл бўйлаб йигирма миллга сафар, поездда чой ва булочка, чол ғ улар оркестрни ўзи ичига олган эди. 570 киши қатнашган сафар-саёҳат ҳар бир турист-экскурсант учун 1 шиллинг бўлган. Бу ғ оя яшаб қолди ва жамият томонидан ижобий қабул қилинди, чунки кейинги 20 йил ичида Англияда кўплаб янги саёҳат бюролари пайдо бўлди. 1862 йилдан бошлаб туристик саёҳатлар каталоглари нашр этила бошлади, уларда жойлаштирув жойларида янада оммабоп ва машҳурлари билан қиёслов, батафсил тавсифлаш ва характеристика ҳам берилган эди. Дастлаб ки йирик саёҳатларни ташкилотчиси Германия мамлакати бўлди. 1863 йилда Ге р манияда, Бреслауда вужудга келган илк саёҳат бюроси «Райвебюро Штанген» параходчилик компаниялари билан ишчанлик алоқалари олиб борар эди. ХХ аср бошларида бюро денгиз круиз кўнгилочар сафарларини реклама қилган ва сотган эди. Реклама эълонларида каюталардаги комфортга, тозалик ва хизмат кўрсатиш юксак даражасига алоҳида эътибор қаратилган, зеро, кема каютаси крузи чо ғ ида «сузувчи уй»га айланиб қолар эди. Рекламада овқатланиш корхоналарига ҳам муфассал характеристика берилганди: ресторанлар, кафелар, барлар, уларнинг таомномалари, шунингдек, кечки ва тунги соатларда кемадаги турли-туман кўнгилочар ва эрмакбоп дастурлар батафсил ёртилар эди. XIX аср охири — ХХ аср бошларида Германияда олис масофларга туристик сафарларга чиқишга камдан-кам одамларга мушарраф бўларди. Шунга қармай, аста-секин саёҳатлар ўрта синф вакиллари учун ҳам бемалол бир ишга айланиб борди. Учинчи босқич — меҳмонхона-ресторан сервис корхоналарининг оммавий равишда вужудга келиши. Биринчи жаҳон уруши, 1930- йиллардаги иқтисодий депрессия выа Иккинчи жаҳон уруши меҳмонхона хўжалиги ривожланишига салбий таъсир кўрсатди. Аммо, шундай бўлса-да, айнан иккала жаҳон урушлари оралиҚидаги даврда меҳмондўстлик индустрияси янги корхоналари пайдо бўла бошлади.

Бир қатор туристик фирмалар (жумладан, Швейцария, Германия) ўрта синфни ўз бизнеси орбитасига қўшиб олган ҳолда оммавий арзон туристик саёҳатларни жорий этди ва бу билан инқироздан азият чекаётган меҳмонхона хўжалигига ёрдам берди. Германия нацист режими ҳам меҳнаткашлар оммавий жам олишига зўр эътибор берган эди. Германия нацият режими туризмга аҳолининг янгидан-янги қатламларини жалб эта бошладики, бу билан туризмнинг ижтимоий базасини кенгайтирди. Мўътадил нархлар Германиядаги илк «туристик бум»га шароит яратиб берди: туристик сафарлар сони 1934 йилдаги 2,3 миллиондан 1935 йилда 5 миллионга, 1937 йилда 9,6 миллионга, 1938 йилда эса 10,3 миллионгача ортиб борди. Якка шахслар туризми аста-секин ўз ўрни кенг омманинг гуруҳли туризмига бўшатиб берди. Тўртинчи босқич — меҳмонхона индустриясининг оммавий ривожланиши. Иккинчи жаҳон уруши туризмни фалак қилиб ташлади, мижозлар етарли миқдори бўлмагани туфайли меҳмонхона хўжалиги қашшоқлик чангалида зўрёа кун кечирарди. Янги объектлар ишга туширилмасди, айниқса, уруцш олиб бораётган мамлакатларида эскилари эса армия, фронторти ва бошқа мақсадларда фаолият йўналишини ўзгартирган эди. Меҳмонхона бизнеси кейинги ривожланиши фақат урушдан кейинги даврда рўй берди. Айнан шу даврда туризм чинакамига оммавий характер касб этди: тараққий этган индустриал мамлакатлар кўпчилик аҳолиси учун у дабдабабозлик соҳасидан шунчаки бир эҳтиёжга айланган эди. Ўз институтлари, маҳсулотлари, ишлаб чиқариш цикли, ишлаб чиқаришни ташкиллашириш ва бошқариш методлари эга бўлган қудратли одам олиш ва истироҳат индустрияси шаклланди. ўарбий Европа мамлакатларда 1950— 1960-йиллар — меҳмонхоналар, мотеллар, турли хилдаги кўншилочар муассасалар оммавий қурилиши давридир. Меҳмонхоналар оммавий қурилишини таҳлил қила туриб, Швейцарияда чиқадиган «Hotel Revue» касбий журнали ҳали 1958 йил декабридаёқ

қуйидагича қайд этганди: «Меҳмонхоналар, ёмҚирдан кейин қўзиқоринлардек потирлаб ўсмоқда». 1950-йиллар Европа туризми асосан америкалик туристларни қабул қилишга йўналтирилган ва қабул қилиб олувчи мамлакат учун доллар келиб тушуви манбаи бўлиб хизмат қилганди. Европа меҳмонхона хўжалигига АҚШ меҳмонхоналарида қабул қилинган стандартларнинг тазйиқ ўткази ҳам айнан шу ҳол билан изоҳланади. Кўплаб меҳмонхоналар америкаликлар лойиҳалари асосида ёки иморатларнинг умумий шаклини максимал инобатга олган ҳолда барпо этилди. Айнан АҚШда архитектор Г.Тейблер томонидан замонавий меҳмонхоналар бинолари шакллари ишлаб чиқилган, синаб кўрилган ва татбиқ этилган эди. Жаҳоннинг турли мамлакатларида истиқомат хоналари блоки Т, Y шаклида бўлган, умумий истифодаги хоналар эса пастки қаватларда жойлашган меҳмонхона биноси лойиҳалари ишлаб чиқилган ва барпо этилди. АҚШ меҳмонхоналарида қўлланадиган хизмат кўрсатиш технологиялари ҳам ўрганилган. Қоида тариқасида, жорий этилган эди. Дунёнинг кўплаб мамлакатлари меҳмонхона бизнесига океанорти мамлакати капитали фаол кириб бориши жараёни давом этомоқда. 3. Европа ва Америка Қўшма Штатларида меҳмонхона хизматлари соҳаси тараққий топиши Ўозирги замон меҳмонхона бизнеси ривожланиши буюк илмий кашфиётлар, буҚ билан ишлайдиган машиналар ва замонавий йўл воситалари асри бўлмиш XIX асрга тўғри келади. Туризм ранг-баранг шаклларининг кейинги ривожланиб бориши тунги қўналҚа ва овқат ҳавола этувчи корхоналарга ҳар доим ортиб борувчи эҳтиёжни вужудга келтирган эди. Айнан ана шу мақсадлар учун хусусий қароргоҳлар ёки улувор давлат кошоналари типи бўйича барпо этилган йирик замонавий меҳмонхоналар пайдо бўла бошлади. Магнатнинг шаҳардаги саройини, хорижий давлат ёки

шаҳар ҳокимияти вакиллари бўлиб турган жойни англатувчи «отел»нинг французча номи ҳам айнан шундан келиб чиққан. Шундай қилиб, ўша кезларда «отел» номи «отел» соҳибининг ўзи яшаб турган асосий саройдан ташқари аҳамиятли меҳмонларни жойлаштириш учун назарда тутилган сарой типидаги саройларга ёки биноларга берилган эди. Одатда, бундай режадаги саройда меҳмонлар, уларнинг хизматкорлари ва ҳоказолар бўлиб турган. Тез орада бу термин Америкада ҳам кенг тарқалди — кўплаб таверналар отеллар сифатида қайта номланди, бу эса, соҳибларининг фикрича, уларга европача (французча) кўрк бағишлаган эди. Меҳмонхоналар техникавий жиҳозланиши масаласига тўхталадиган бўлсак, кўпчилик янгиликларнинг ватани Америка Қўшма Штатларидир. Вақтинчалик жойлаштирувга муҳтож бўлган иммигрантлар узлуксиз оқиб келиши туфайли меҳмонхоналарга эҳтиёж бу мамлакатда ҳамиша жуда катта бўлган. Ана шу узлуксиз талаб отеллар авж билан ривожланишига имконият яратиб берди. Америка Қўшма Штатларида отел бизнеси жадал ривожланишининг иккинчи сабаби эса, Европа мамлакатларидан фарқ қилароқ унда бошқа «жамоат тадбирлари»ни ўтказиш иложи бўлган зодагонлар саройлари мавжуд эмасди. Меҳмонхоналар ана шу тадбирлар ўтказиладиган жойга айланди. Бунинг учун уларда зал махсус барпо этилар эди. Меҳмонхоналар залларида рақс тушиш анъанаси АҚШ шаҳарларида 1950-йилларга қадар давом этиб келди. Меҳмонхона бизнеси АҚШда узоқ вақт энг оммабоп тадбиркорлик тури бўлиб келди. АҚШ президекнтлари Жорж Вашингтон ва Авраам Линьколн ҳам таверналар соҳиби бўлишганини айтиш кифоя қилади, албатта. Эшикларига қулф солинадиган эшиклари ва бетювҚичлари (меҳмонхона совуни билан бирга) бўлган бир ўринли ва икки ўринли замонавий номерлар АҚШда 1829 йилда вужудга келган эди. XIX аср ўрталарида мамлакатда энди марказий иситиш системасига эга бўлган дастлабки отел ишлай бошлади.

Дунёда илк дафъа лифт ва номердаги ванна ҳам Америка меҳмонхоналарида ўрнатилган эди. Меҳмонхона номери замонавий жиҳозлари шодаси ХХ аср бошларида машҳур отельер (меҳмонхоначи) Статлер томонидан шакллантирилган эди. Дарвоқе, жаҳондаги биринчи 6 қаватли осмонўпар бино ҳам Америка отели ҳисобланади. Бу вақтда Европада меҳмонхона иши тараққий этишига швейцариялик Цезар Ритц салмоқли ҳисса қўшдики, гарчанд Ритц ўзи умр бўйи атиги фақат ёлланма бошқарувчи бўлиб ишлаган ва биронта ҳам отелга эгалик қилмаган бўлса ҳамки, энг машҳур ва қиммат Европа меҳмонхона тармоқларидан бири ҳалигача унинг номи билан аталиб келинмоқда. Ритц томонидан киритилган донги кетган янгиликлардан бири ресторанда оркестр пайдо бўлиши бўлди. Ритц яшаган замонда оркестр Штраус мусиқасини ижро этарди. Ресторандаги мусиқа овқатланиш жараёни узайтирди ва ичимликлардан келадиган даромадни оширди. Швейцариялик Ритц ва америкалик Статлер меҳмонхона бизнес фанатиклари — мутааассиблари бўлишган. Улар, гўёки арзимасдек туюлган ҳодисаларга ҳам эътибор қаратишган. Масалан, Ритц отел ресторанидаги ёритиш билан боғлиқ тажрибалар ўтказган, хонимлардаги қимматбаҳо зеб-зийнатлар ёруҚликда «ўйноқлаб жилоланиши»га эришган (бунда манекен сифатида ўз хотинидан фойдаланган). Статлер эса ваннага сув тўлиши вақтини ва унитаздаги сув тушиб кетиши вақтини хронметражлаган. Унинг севимли методларидан бошқа бириси эса ваннада ётиш ва санузелдаги (санитария боҚламасида)ги кўринишни кўздан кечириш бўлган: шифтдан сув томчилари келмаяптими ёки кираверишдан санузелни кўздан кечирувчи одам кўзига ташланмайдиган қандайдир баднамо ноэстетик сантехника деталлари бор-йўқлигини аниқлаган. Статлер туфайли меҳмонхона номерида каттакон оина, каравот устидаги лампочка, эшик ёнидаги ўчириб-ёққич, телефон, канцелярия қоҚозлари пайдо бўлди. У меҳмонхона персонали учун униформа (ягона бичимдаги махсус либос)ни жорий этди ва қурилиш пайтида иккала номер учун умумий

бўлган сантехника қувурларига нисбатан хоналарни жуфт-жуфт, симметрик жойлаштиришни таклиф этдики, бу нарса қурилиш харажатларини салмоқли миқдорда тежаб қолишга имкон берди. Статлер, шунингдек, ҳозирги пайтда хизмат кўрсатишга илмий «ёндошув» асоси бўлиб хизмат қилаётган «Ўар доим мижоз ҳақ» шиорининг муаллифи саналади. Статлер ва Ритц фаолияти юқори синфга кирувчи меҳмонхоналарга «олий» жамият аъзолари ташриф буюриши ҳаммабоп мода бўлиб боришига имкон яратди. Масалан, Ритцнинг Лондандаги «Савойя» отели бошқарувчиси сифатидаги фаолияти инглиз зодагонлар отатларини ўзнартирди: мутлақо эркаклар клубида кечки овқат ўрнида инглиз жентельменлари отеллар ресторанларида хонимлар билан бирга кечки овқат тановул қиладиган бўлишди. XIX аср охири — ХХ аср бошларида Евроа ва Американинг йирик шаҳарларида саёҳат модабоп вақт ўтказиш тарзи бўлиб бораётган янги миллионерлар ва эски зодагонлар томонидан талабни қаноатлантиришга мўлжалланган муҳташам (ҳозирги замон терминолдогиясида «беш юлдузли») меҳмнхоналар пайдо бўла бошлади. Шундай қилиб, XIX асрда меҳмонхона мижозлари, асосан бадавлат мижозларнинг талабномалари орта бошлади, демак, меҳмонхоналар комфори ва жиҳозланиш даражаси ҳам кўтарилди. Ўзига хос улкан меҳмонхона комбинатлари уларнинг таркибида бўлган муҳташам ва дабдабалди ресторанлар ва кафелар билан бирга вужудга кела бошлади. Курортларда, спортчилик марказларида ва ҳоказоларда замонавий меҳмонхоналар ва пансионатлар тармоҚи кенгайди. Меҳмонхона иши ҳунармандчиликдан кўп ва барқарор даромад келтирувчи иқтисодий фаолият муҳим тармоҚига айланиб борди. XIX аср меҳмонхона ишида кескин бурилиш юхйиллиги бўлди. Илгари француз аслзодаларининг хусусий шаҳар қароргоҳини таърифлаган «отел» номининг етарлича миқдорда пул бўлган ҳар бир саёҳатчининг вақтинчалик бўлиб турадиган жойи номланишига кўчирилиши билан бутун Европа

бўйлаб сарой характеридаги ва юксак комфортга эга бўлган мусофирхоналар — отеллар қурилиши бошланиб кетди. Давлатманд англияликлар ва америкаликларнинг Европага оқиб келиши меҳмонхона хизматлари анъанавий маданиятини ўзгартириб юборди: меҳмонхоналар тобора бирхиллаштирилган ва андозалаштирилган характер касб эта бошлади. Айнан ўща кезларда «экспресс», «комфорт», «дизайн» сингари инглиз сўзлари муомаладан жой ола бошлади. XIX аср охиридан бошлаб Европада (энг аввало Швейцарияда) юксак комфорт дарахасига эга бўлган замонавий меҳмонхоналар барпо этишга киришилди. Номлари оддий «Инглизча ҳовли», «Эски почта» в ҳоказо) анъанавий меҳмонхоналар ўрнида жарангдор номга эга бўлган муҳташам отеллар пайдо бўлди: «Бристол», «Метропол», «Палас», «Савой», «Экселсиор» ёки маҳаллий анъаналар билан қандайдир боғлиқлиги бўлмаган шунчаки «Гранд отел» — «Катта меҳмонхона» вужудга келди. Австрия-Венгрия (империяси)да 1913 йилда эндиликда 15 минг меҳмонхоналар мавжуд эди. Асосан булар унча катта бўлмаган меҳмонхоналар эди, аммо уларнинг ёнида йирик отеллар ҳам барпо этила бошлади. Бу меҳмонхоналар 50 00 ўринга номер фонди умумий ҳажмига эга бўлган, яъни ҳар бир меҳмонхона сиғими 30—35 ўринни ташкил этган эди. Мамлакат аҳолисининг ҳар 80 мингига битта меҳмонхона ўрни тўғри келар эди. Германияда ўша 1913 йилда 90 минг меҳмонхона, одатда, кичик отеллар бўлган. Швейцария, Италия тарихий ва архитектура ёдгорликлардан кенг фойдаланган ҳолда туризм олтин сарчашмасини ишлаб чиққан эди. Дюсселдорф шаҳрида Меҳмонхона иши институти очилиши муҳим воқеа бўлган эди. 1829 йилда Бостонда мамлакатда дастлаб биринчи синфга мансуб «Тремонт» отели очилган, у моҳиятан АҚШда меҳмонхона «авжи» бошланиб кетиши детанатори бўлган, бу воқеа аввалига Шарқий соҳил шаҳарлари бўйлаб ўтган, кейин эса Ўрта ўараб, ўарб ва Жануб минтақаларига тарқалган эди.

ХХ асрнинг 20-йилларидаги меҳмонхона бизнесидаги йирик ва салмоқли янгиликлардан бири сифатида меҳмондўстлик соҳаси корхонасининг принципиал янги шакли сифатида нафақат мусофирнинг тунги қўналҚаси, балки унинг автомобилига ҳам мўлжалланган «мотел» пайдо бўлишини айтиб ўтиш мумкин. Мотелнинг пайдо бўлиши Америка шиддат билан жўшқин автомобиллаштиришидан келиб чиққан, бу жараён эса яқингинада ХХ асрнинг энг машҳур автомобили деб тан олинган донгдор «Т» моделли «форд» автомобиллари конвейер тарзида йиҚилишидан бошланган эди. Бироқ, фақат Иккинчи жаҳон урушидан кейингина мотеллар Америкада, кейин эса Европада кенг тарқалди. 1952 йилда Кеммонс Уилсон «Холидей-Инн» автомобилчилари учун отеллардан дастлабкисини барпо этганди. Бу вақтга келиб, америкаликлапр кўпроқ саёҳат қила бошладилар, бу эса меҳмонхоналарнинг янгича типини талаб қилар эди. Оила билан жойлашув учун қулай, аммо меҳмонхона томонидан ҳавола этилаётган хизматлар бутун мажмуаси учун тўлов зарурати бўлмаган хоналарга эҳтиёж пайдо бўлди. Нархи паст бўлган хизматлар чекланган туркумига эга бўлган мотелларнинг пайдо бўлиши энг яхши ечимлардан бири бўлди. Янги меҳмонхона концепциясини тан олиш кейинчалик Америка мотеллар ва меҳмонхоналар ассоциацияси (АММА) сифатида қайта номланган Америка меҳмонхоналар ассоциациясига автотуристлар учун мотеллар ва меҳмонхоналар соҳиблари аъзоликка қабул қилишда намоён бўлди. Иккинчи жаҳон урушидан кейин Америка меҳмонхона бизнесида янги тенденциялар ўзини кўрсата бошлади. Энг диққатга сазоворларидан бири эса хизматлар халқаро бозорига кириб бориш бўлди. Бир неча илк «Интерконтинентал» отеллари «Пан-Америкен» компанияси томонидан қурилган эди. 1948 йилда Конрад Хилтон ҳам ана шу янги халқаро ишга қўшилди. Ана шу юришларга қарамасдан, 1960-йиллар сўнгига қадар американинг жаҳонга таъсири арзимас бўлиб қолаверди. Фақат айнан ана шу даврда

Америка Меҳмонхона экспансияси чинакамига глобал кўлам касб эта бошлади. 1980-йиллар сўнгига қадар бутун ишбилармонлик дунёси «Мариотт», «Рамада», «Шератон», «Редиссон» сингари меҳмонхоналар тармоқлари ривожланиши устидан диққат билан кузатиб турди. Ўозирги вақтда, гарчи унчалик юқори суръатларда бўлмаса, хорижда Америка меҳмонхона тармоқлари кенгайиши жараёни давом этмоқда. Америка Қўшма Штатларининг ўзида 1960-йиллар охиридан бошлаб Меҳмонхона индустриясини ривожлантириш учун ўн йилда қулай вазият юзга келган эди. Кўплаб меҳмонхоналар ва мотеллар занжирси яратилди, меҳмонхона иншоотлари ва хоналари ташқи кўриниши ҳам ўзгарди. Меҳмонхона лар бирлашмалари — ассоциациялар сони ҳам ортиб бормоқда. Меҳмонхоналар техниканинг энг янги ютуқлари, янги материаллар (экологик жиҳатдан тоза, ён ғ индан хавфсизлантирилган, нафис ва ҳоказо), ҳаётни таъминлаш, хавфсизлик ва комфортни таъминлаш бўйича ил ғ ор технологиялардан, янги ахборот технологиялари (компьютер меҳмонхона технологиялари тизими, ўринларни бронлаштириш ва захиралаштириш компьютер тизимлари ва тармоқлари)дан фойдаланишда ўзига хос кашшоф — биринчилардан бўлмоқда. Замонавий меҳмонхона бизнеси базаси туризм индустрияси — ХХI аср нинг асосий индустриясига айланиб бормоқда. 4. Ўзбекистонда замонавий жойлаштирув воситалари ривожланиши Ҳ озирги кунда Ўзбекистонда туристларни жойлаштириш базаси 20 га яқин меҳмонхонадан иборатдир. Меҳмонхоналар базаси тузилмасида 2 юлдузлик категориясига мансуб деб топилиши мумкин бўлган объектлар устунлик қилади — объектлар сони бўйича 51% ва ўринлар сони бўйича 41,7%. Аттестация га жалб этилмаган

объектлар 46,7 ва 19,3%ни ташкил этади. Юқори комфортли объектлар сони миқдори бўйича 13%ни, си ғ имдорлиги бўйича 20,6%ни ташкил этади. Мулкдорлик ва ташкилий шакллар бўйича меҳмонхона мажмуаси қуйидаги гуруҳларга бўлинади, жумладан: • давлат унитар корхоналари шаҳарлар мулки саналади ва асасан 3—4 юлдузли тоифага эгадир; • хорижий сармоялар иштирокидаги қўшма корхоналар, уларнинг тоифадорлиги одатда 4—5 юлдузли; • акциядорлик жамиятлари, масъулияти чекланган жамиятлар асосан 2—3 юлдузли тоифаларга эгадир. Меҳмонхонанинг мулкдорлик ва бошқарувнинг у ёки бу шаклига мансублиги унинг бозордаги мавқеига таъсир ўтказади ва қуйидагиларни белгилаб беради: • реконструкция ва модерназациялашга маблағларни жалб этиш бўйича имкониятларни; • бозорда ўз хизматлари илгари ҳаракатланиши бўйича имкониятларни; • мижозларни, шу жумладан, корпоратив мижозларни (жумладан, меҳмонхона базасида конференциялар, семинарлар ёки бошқа шаҳар тадбирларини ташкил этиш ҳисобига) жалб этиш бўйича имкониятларни; • меҳмонхона иш юкланмаси, демак, рентабеллигини. 20 4 —20 8 йилларда меҳмонхоналар даги жойларнинг умумий сони ҳам 20 4 йилдаги 17589 тадан 20 8 йилдаги 14485 тагача қисқарди. Мабодо хусусий сектордаги меҳмонхона ўринлари сони 344 тага ортган бўлса, давлат корхоналари 3448 та ўринни ёки 20 4 йилда уларда бўлган жами ўринларнинг 43 %и (8075) дан маҳрум бўлиб қолди. Шундай қилиб, бозор тебранишлари шароитида хусусий Меҳмонхона бизнеси устунликлари шак- шубҳасиздир. Бугунги кунда ўз таркибида бир қанча корпусларга эга бўлган меҳмонхоналарнинг аксилйириклашув жараёни кечаётир. Янги ташкил қилинган корхоналар қоида тариқасида 150—20 ўринга эга бўлиб,

бошқарувда анча мослашувчан ва бутун бошли комплексга қараганда эксплуатацияга камроқ харажат талаб қилади. Умумжаҳон тузилмасида эса кичик меҳмонхона корхоналари ҳиссасига бутун меҳмонхона фондининг қарийб 40 %и тўғри келади. Та ғ ин 25 %и жойлаштирувнинг тураржой сектори ўзига қабул қилади. Ўзбекистонда кичик меҳмонхоналарни ташкил этиш долзарблиги, бу нарса, жумладан, шаҳар тарихий муҳитига қайта жон бағишлаган ҳолда жойлаштирув воситаларини томошабоп объектларга яқинлаштиришга имкон беришида ўз ифодасини топади. Ҳозирги вақтда кичик меҳмонхоналар тармоғини барпо этиш нафақат кўп корпусли отелларни аксилйириклаштириш негизида, қолаверса балки шаҳар марказидаги тубдан қайта таъмирланаётган бинолар ва ётоқхоналар ҳисобига ҳам содир бўлмоқда.

Адабиётлар : 1. Уокер Д.Р. Введение в гостеприимство. Учебное пособие. -М., 2002 г. 2. Чудновский А.Д. Туризм и гостиничное хозяйство. Учебник. -М., 2000. 3. Филлиповский Е.Е., Шмарова Л.В. Экономика и организация гостиничного хозяйства. - М.: ФиС, 2005 4. Сенин В.С., Денисенко А.В Гостиничнўй бизнес: классификация гостиниц и других средств размешения: Учебное пособие. - М.: ФиС, 2004. 5. Папирян Г.А., Менеджмент в индустрии гостеприимства. М.: 2000 7. Лесник А.Л., Мацицкий И.П., Чернмшев А.В. Организация и управление гостиничньш бизнесом. Учебник - М.: «Интер Универсап», 2000

O'xshashlar

Жойлаштирув воситалари таснифоти ва уларнинг характеристикаси

Жойлаштирув воситаларининг асосий турлари

Менежментнинг ривожланиш тарихи ва назарий асослари

Марказий Осиё давлатларида божхона муносабатларнинг ривожланиш тарихи

Миллий ҳисоблар тизими фанининг моҳияти ва ривожланиш тарихи