Жамғариб бориладиган пенсия таъминоти - Iqtisodiyot - Referatlar

Жамғариб бориладиган пенсия таъминоти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

160 KB

Ko'chirib olish

Жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тизими Режа: 1. Жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тизимининг мазмуни ва аҳамияти. 2. Жамғариб бориладиган пенсия тизимини ташкил этиш ва бошқариш

1. Жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тизимининг мазмуни ва аҳамияти. Мамлакатимизда жамғариб бориладиган пенсия тизимининг ташкил этилиши жамиятда ижтимоий адолатни таъминлаш, сиёсий барқарорликни вужудга келтириш ва таъминлаб туришнинг асосий шарт-шароитларидан биридир. Республикамизда пенсия тизимини молиялаштириш борасидаги ислоҳотлар босқичма-босқич ошириб ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларнинг мазмун моҳиятидан келиб чиқиб меҳнат бозоридаги, солиқ тизимидаги, молия ва кредит тизимидаги ислоҳотлар билан биргаликда миллий урф одатларимиз, кам таъминланган оилаларга, қарияларга ёрдам эътиборга олинган холда ҳар томонлама мукаммал дастурлар орқали амалга оширишни тақозо этади. Ислоҳотларнинг бу дастурлари пенсия ёшидаги қарияларни даромадларини кафолатлашнинг самарали механизмига таяниши зарур. Пенсия жамғармаларини фуқаролар ва хўжалик юритувчи субъектларнинг мажбурий ва ихтиёрий жамғарма бадаллари, давлатнинг молиявий иштироки асосида шаклланувчи ва муайян жамғарма ташкил этган аҳоли тоифаларига тўловларни амалга ошириш ва ижтимоий ҳимоялаш учун мўлжалланган мустақил пул жамғармалари сифатида таърифлаш имконини беради. Пенсия таъминоти молиявий ресурсларни қайта тақсимлашнинг йирик оқими бўлиб, иқтисодиётда маҳсулотлар, ресурслар ва даромадларнинг макроиқтисодий доиравий айланишига, аҳолининг иқтисодий фаоллигини рағбатлантиришга жиддий таъсир кўрсатади. Пенсия тизими билан иқтисодиётнинг бошқа қисмлари узвий боғлиқ бўлиб, тўғри ташкил этилган пенсия тизими иқтисодиётни инвестициялашнинг молиявий манбаси бўлиб хизмат қилиши мумкин. Ишловчиларнинг пенсия жамғармасига тўловлари, иқтисодий нуқтаи назардан уларнинг иш ҳақининг бир қисмидир. У ишчи кучининг қийматига

киради, аммо тўловлар институционал муайян кечиктирилган муҳлатда амалга оширилади. Бу ишловчиларнинг пенсия жамғармасига қўйган ва қайтарилиши лозим бўлган ўзига ҳос мақсадли улуши, омонатидир. Ёлланма ишловчини самарали меҳнатга ундовчи сабабларнинг юқори даражаси бир томондан, пенсия миқдорининг тегишли яшаш минимумига нисбати, пенсия тўловларининг харид имкониятига боғлиқ бўлса, иккинчи томондан, ишловчининг малака даражаси ишлаган даврлари мобайнида меҳнат фаолиятининг интенсивлиги даражасига боғлиқдир. Пенсия миқдорининг меҳнат фаолияти мобайнида оладиган иш ҳақи миқдори билан бевосита боғлиқлиги самарали меҳнатга рағбатлантириш имконини беради. Бу ўринда муайян қонуниятни аниқлаш мумкин, яъни пенсия тизими орқали ҳимоялаш даражаси фуқароларнинг индивидуал молиявий иштирокига тўғри, даромадларни қайта тақсимлаш даражасига тескари мутаносибликда бўлади. Давлат томонидан амалга ошириладиган марказлаштирилган жамғариш ёки ишловчилар иш ҳақининг бир қисмини бадал кўринишида пенсионерлар фойдасига ундириш пенсия тўловлари манбаининг ишончли асосини таъминлайди. Бу имконият нафақат эмиссия йўли билан, балки ижтимоий сиёсат доирасида зарурий ҳолларда иш ҳақи миқдорини жорий иш ҳақи ва пенсия ажратмаларига тақсимлашга тегишли ўзгартиришлар киритиш йўли билан амалга оширилиши мумкин. Тадбиқ этилаётган авлодлар бирдамлиги қайта тақсимлаш тамойилига асосланган бўлиб, пенсия тизими ишловчиларнинг тегишли молиявий муассасаларга хусусан, жамғариладиган пенсия жамғармаларига маблағлар қўйишини инкор этмайди. Жамғариб бориладиган пенсия тизимига бадалларни қайта тақсимлашнинг давлат механизми ёрдами билан индивидуаллаштирилган ҳисобрақамлардан фойдаланган ҳолда, молиявий таъминлаш, пенсия тизимини ташкил этишнинг ўзига хослиги, белгиланан ягона бадалларни ҳисобга олиб, пенсия миқдорини белгилаш кабилар хосдир. Жамғариб бориладиган пенсияни олиш учун муайян жамғарма стажига эга бўлиш ва қонунда кўрсатилган пенсия ёшига етиш зарур. Жамғариш тамойилига

асосланган пенсия тизимида бадаллар капиталлаштирилади ва пенсия ҳисоби индивидуал ҳисоб асосида шакллантирилиб борилади, шахсий ҳисобларда жамғарилган жамғарма бадаллари пенсия даражасини белгилайди. Жамғариладиган пенсия тизимлари ҳукуматнинг молиявий кафолатларидан фойдаланади, улар даромадни таъминлаш имконини берувчи молиявий бозорларнинг иштирокчиларига айланади. Натижада пенсия тўловлари ишловчиларнинг нафақат пенсияга чиққунга қадар бўлган иш ҳақидан, балки, меҳнат фаолияти мобайнида тўланган бадаллари миқдорига фоизни ифода этади. Жамғариб бориладиган пенсия тизимининг қўлланиши мавжуд пенсия тизимидаги камчиликларни камайтириш ва унинг афзаллигини кучайтиришга йўналтирилгандир. Ҳозир бизда икки хил авлодлар бирдамлиги ва жамғарма тузилмаларининг тарафдорлари мавжуд. Гап шундаки, даромад миқдори кам бўлган фуқаролар ўзининг ҳамма даромадларини истеъмол қилишга мажбур бўлганлиги сабабли жамғариш пенсияси тизимига тўла ўта олмайди. Бироқ жамғариш тизимидан бутунлай воз кечиш керак деган хулоса қилиш ҳам ноўриндир. Жамғариб бориладиган пенсия иқтисодий фаол аҳолининг иш жойи, меҳнатга лаёқати ва даромадини йўқотиш билан боғлиқ турли ҳодисалардан ижтимоий ҳимоялаш шакли ҳисобланади. Давлатнинг назорати асосида иш берувчилар ва ишловчиларнинг мақсадли бадалларидан шаклланувчи махсус бюджетдан ташқари ижтимоий жамғармалардан молиялаштирилиши жамғариб бориладиган пенсия тизимининг хусусиятли жиҳатидир. Жамғариб бориладиган пенсия кексалик, касаллик, бахтсиз ҳодиса туфайли, меҳнат қобилиятини йўқотиш ҳолатларини олдини олишга қаратилган жамғармадир. Республикамизда 2005 йилдан бошлаб фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия тизими амалиётга жорий қилинди. Жамғариб бориладиган пенсия таъминоти иқтисодий фаол аҳолининг иш жойи, меҳнатга лаёқати ва даромадини йўқотиш билан боғлиқ турли ҳодисалардан ижтимоий ҳимоялаш шакли ҳисобланади.

Жамғариб бориладиган пенсия тизими молиявий категория сифатида пул маблағларининг мақсадли жамғармаларни шакллантириш ва ундан кексалик чоғида фойдаланиш шакл ва усулларини йиғиндисини ўз ичига олган иқтисодий муносабатлар тизимини акс эттиради. Ўзбекистон Республикасида қабул қилинган "Фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тўғрисида"ги қонуннинг мақсади фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти соҳасидаги муносабатларини тартибга солишдан иборат. Жамғариб бориладиган пенсия категория сифатида пул маблағларининг мақсадли жамғармаларини шакллантириб, кексалик чоғида фойдаланиш шакл ва усулларини йиғиндисини ўз ичига олган иқтисодий муносабатлар тизимини акс эттиради. Бу борада қабул қилинган қонуннинг мақсади – фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти соҳасидаги муносабатларни тартибга солишдир. Ижтимоий муҳофазанинг “Иқтисодиёт инсон учун” тарзида бўлиши лозим бўлган замонавий иқтисодиётга ўтиш учун шундай самарали тизим зарурки, у ҳар бир кишининг меҳнат салоҳиятидан унинг ижтимоийиқтисодий мақомидан, қатъи назар, пенсия таъминоти тизимидан фойдаланиш имконини берсин. Фақат мана шундагина инсон салоҳиятидан самарали фойдаланиш, аҳоли даромадларини кўпайтириш ҳамда “эртанги кунга ишонч” бўлишига эришиш мумкин. Республикамизда аҳоли бандлиги ва фаровонлигини ошириш, унинг иш ҳақи, пенсия ва даромадларини ошириш, бу охир-оқибатда республикамиз минтақалари, шаҳар ва туманларимиздаги энг муҳим ижтимоий муаммоларни ечиш демакдир. «2013 йил - Обод турмуш йили» Дастурини тайёрлашда аҳоли фаровонлигини, унинг реал даромадларини ошириш, бандлик масаласини ечиш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик, фермерлик харакатини янада ривожлантириш давлат томонидан бериладиган аниқ манзиллик ижтимоий ҳимоя тизимини такомиллаштириш каби вазифалар эътиборимиз марказида бўлиши лозим”. 25

«Жаҳон тажрибаси гувоҳлик берадики, кексаларни моддий таъминлашга имкон яратувчи кучли молиявий механизмини яратиш лозим. Кўпгина мамлакатлар бир қатор пенсия ислоҳотларини амалга оширдилар. Чехияда пенсия билан таъминлашни ислоҳ қилишнинг асосий йўналишлари: зарарли ва оғир меҳнат учун имтиёзларни бекор қилиш, иш юритувчиларнинг суғурта қилинган бадалларига қўшимча бадалларни киритиш, тўланган бадаллар ва олинган пенсиялар ўртасида алоқани кучайтириш, ижтимоий суғурта тизимини ривожлантириш, индивидуал пенсия режалари имкониятларини кенгайтириш, пенсия ёшини эркаклар ва аёллар учун 2015-2020 йилларда 65 ёшгача оширишдан иборат». Хорижий мамлакатларда давлат пенсия таъминоти тизими билан бир қаторда давлат тасарруфида бўлмаган хусусий пенсия таъминоти мавжуд, унинг зарурлиги қуйидаги икки асосий сабабдан келиб чиқади. Биринчидан, бозор муносабатлари ва демократия фуқароларга кўпроқ эркинлик ва давлат тасарруфидан мустақил бўлиш имконини бериши билан бир қаторда, уларга ўз фаровон ҳаётини қуриш, ижтимоий жиҳатдан таъминлаш борасида катта масъулият юклайди. Ҳар бир фуқаро меҳнатга қобилиятли давридаёқ, аввалдан, у қариганида ёки меҳнат қилиш қобилиятини йўқотган тақдирда ўзини ижтимоий ҳимоя қилиш масалаларига жиддий ёндашиш керак. Иккинчидан, ҳар бир давлат қанчалик ривожланган давлат бўлишидан қатъи назар, молиявий имкониятларининг чегараси мавжуд. Давлат фуқароларни улар меҳнат қобилиятларини йўқотгунларига қадар бўлган ижтимоий ҳимояланганлик даражасида ижтимоий таъминлаш имконига эга эмас. Шунинг учун ҳар бир давлат фуқароларнинг ижтимоий таъминланганлик даражасини ўз имкониятларидан келиб чиққан ҳолда белгилайди. Шахсий жамғариб бориладиган Пенсия таъминотини бошқаришда давлат кафолати

Ривожланган мамлакатларда давлат пенсия таъминоти тизими билан бир қаторда давлат тасарруфида бўлмаган хусусий пенсия таъминоти ҳам мавжуд бўлган. Унинг зарурлиги қуйидаги икки асосий сабаблардан келиб чиқади. Биринчидан, бозор Иккинчидан, давлат фуқароларни, улар меҳнат муносабатлари ва демократия қобилият-ларини йўқотгунларига қадар бўлган фуқароларга кўпроқ эркинлик ва ижтимоий ҳимояланганлик даражасида давлат тасарруфидан ижтимоий таъминлаш имконига эга эмас. мустақилроқ бўлиш имконини Шунинг учун ҳар бир давлат фуқароларнинг бериш билан бир қаторда, уларга ижтимоий таъминланганлик даражасини ўз ўз ҳаётларини имкониятларидан келиб чиққан ҳолда фаровонлаштириш, шу белгилайди. Амалдаги пенсия тизими кескин жумладан, ижтимоий жиҳатдан ислоҳотларни жадал давом эттириш, Пенсия таъминланиш борасида катта жағармаси балансида юзага келадиган масъулият юклайди. тақчилликни бартараф қилиш ва ижобий Ўзбекистонда илмий жиҳатдан асосланган пенсия тизимини яратиш ва такомиллаштиришнинг зарур шарти жаҳон ютуқларидан ва хорижий давлатларнинг тажрибасидан келиб чиқиб, Республикамизнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, пенсия таъминотининг янги тизими пайдо бўлди. Мамлакатимизда пенсия таъминоти тизими ҳуқуқий асосларини янада мустаҳкамлаш, иш берувчиларнинг пенсия ёшига етган ходимларнинг моддий аҳволини яхшилашдаги масъулиятини кучайтириш, пенсия олувчиларга давлат пенсия тўловларига қўшимча равишда даромад олиш манбаларини яратиш, шунингдек кексалик чоғида фуқароларнинг ўз фаровонлиги учун шахсий жавобгарлигини ошириш мақсадида ислоҳотлар олиб борилмоқда, натижада 2005 йилдан бошлаб республикамизда “Фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия тизими” амалиётга жорий қилинди. Икки ҳолатда ҳам давлат кексайган шахсларга минимал пенсия ёки ижтимоий ҳимоялаш сифатида ижтимоий ёрдам кўрсатади. Мазкур

тизимнинг мамлакатимизда қўлланилиши жараёнида қуйидагиларнинг амал қилиши кўзда тутилган:  жамғариб бориладиган пенсиянинг умумий ва мажбурий характери, ижтимоий кафолатларини амалга оширишдаги имтиёзлар кишининг ижтимоий ҳимояланиш ҳуқуқининг таъминланиши;  жамғариб бориладиган пенсия мажбурий ва ихтиёрий шаклларнинг бирлиги тенг ҳуқуқлилиги шахснинг ижтимоий таъминотга бўлган зарурий даражаси таъминланади ва унинг кексалик чоғида яхши яшаши учун таъсир кўрсатиши;  турли хил пенсия тизимининг бир вақтнинг ўзида амал қилишидаги мустақиллиги ва ўзини-ўзи идора қилиш шароитида мажбурий жамғариб бориладиган пенсия бўйича тўловлар даражаси ва тизимни барқарорлигининг давлат томонидан кафолатланиши;  жамғариб бориладиган пенсия тизимида қатнашувчи шахс ва иш берувчини молиявий иштирокининг мажбурийлиги, зарурий ҳолатларда давлат субвенцияларининг жалб этилиши.  жамғариб бориладиган пенсия тизимида қатнашувчи шахсга унинг жамғарган бадаллари тўлашидаги молиявий иштироки туфайли ҳосил бўлган маблағдан турли шаклдаги моддий ёрдам ва хизматлар кўрсатиши таъминланиши;  аҳолининг тегишли ижтимоий категорияларни қамраб олувчи кишилар гуруҳи ёки мамлакатнинг барча аҳолисининг у ёки бу пенсия таъминот туридан манфаатдорлиги;  барча жамғариб бориладиган пенсия тизимида қатнашувчи шахсларнинг харажатларини молиялаштириш бўйича мажбурият ва натижада эга бўлинган ҳуқуқ ва кафолатлар нуқтаи назаридан тенглигини таъминланиши. Ўзбекистон Республикаси фуқаролари, шунингдек, республикамиз ҳудудида доимий яшовчи чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар жамғариб бориладиган пенсия таъминоти олиш ҳуқуқига эга.

"Фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тўғрисида”ги Қонунга асосан:  давлат жамғариб бориладиган пенсия тизимида иштирок этувчи фуқароларга шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварақларида жамғарилган маблағлари сақланиши ҳамда тўланишини кафолатлайди;  Жамғариб бориладиган пенсия тизимида иштирок этувчи фуқаролар пенсия тўловлари олувчилар сифатида жамғариб бориладиган пенсия тўловларини қонун ҳужжатларига мувофиқ давлат пенсиясини олиш ҳуқуқи юзага келган тақдирда олиш ҳуқуқига эга;  тўловларни олувчилар ўзлари мустақил равишда белгилайдиган муддат мобайнида ҳар ойлик жамғариб бориладиган пенсия тўловларини олишни ёки жамғариб бориладиган пенсия тўловларини бир йўла олишни танлаш ҳуқуқига эга;  фуқаро вафот этган тақдирда, шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб варағида жамғарилган маблағлар қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда меросга ўтади ва меросхўрга бир йўла тўла ҳажмда тўланади;  фуқаро Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарига, доимий яшаш жойига чиқиб кетаётган бўлса, шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб варағида жамғарилган маблағлар бир йўла тўла ҳажмда тўланади. Жамғариб бориладиган пенсия тизимида ихтиёрийлик асосида иштирок этувчи фуқароларни ҳисобга олиш уларнинг аризасига мувофиқ мазкур фуқароларнинг яшаш жойидаги Халқ банки филиалида амалга оширилади. Ўзининг шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварағида мавжуд бўлган маълумотларни Халқ банки филиалидан бир йилда бир марта бепул, шунингдек, ўз сўровига кўра исталган вақтда олиш ҳуқуқига эга. Ўзбекистон Республикасида қабул қилинган "Фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тўғрисида"ги қонуннинг мақсади фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти соҳасидаги муносабатларини тартибга солишдан иборат. Давлат томонидан амалга ошириладиган марказлаштирилган жамғариш ёки ишловчилар иш ҳақининг

бир қисмини бадал кўринишида пенсионерлар фойдасига ундириш пенсия тўловлари манбаининг ишончли асосини таъминлайди. Бу имконият нафақат эмиссия йўли билан, балки ижтимоий сиёсат доирасида зарурий ҳолларда иш ҳақи миқдорини жорий иш ҳақи ва пенсия ажратмаларига тақсимлашга тегишли ўзгартиришлар киритиш йўли билан амалга оширилиши мумкин. Татбиқ этилаётган авлодлар бирдамлиги қайта тақсимлаш тамойилига асосланган бўлиб, пенсия тизими ишловчиларнинг тегишли молиявий муассасаларга хусусан, жамғариладиган пенсия жамғармаларига маблағлар қўйишини инкор этмайди. Меҳнатда майибланганлик ёки касб касаллигига чалинганлик оқибатида вафот этган боқувчининг оиласига, шунингдек марҳум пенсионернинг оиласига пенсия боқувчининг иш стажидан қатъи назар тайинланади. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётида ижтимоий адолат ва ижтимоий ҳимоя тизими тамойиллари асосида ижтимоий сиёсат амалга оширилади. Жамиятни ривожланишида ижтимоий тенглик, ижтимоий кафолатларни таъминлаш аҳоли турмуш даражасини ошириш каби вазифалар бажарилади. Бизнинг фикримизча, “авлодлар бирдамлиги” (давлат) пенсия тизими билан бирга босқичма-босқич жамғариладиган пенсия тизимини ривожлантириш мақсадга мувофиқ равишда, изчиллик билан амалга ошириш зарур. Бунинг натижасида Бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига тўланадиган мажбурий тўловлар бўйича иш берувчи тадбиркорлик субъектлари зиммасидаги юкни камайтириш ва уларнинг инвестицион фаоллигини ошириш имкониятлари яратилади. Ҳозирги кунда хорижий давлатлар амалиётида пенсия тизимини молиялаштиришнинг бир вақтнинг ўзида уч йўналиш - минимал пенсияни кафолатлайдиган давлат пенсия тизими, профессионал ассоциация ёрдамида ўзининг иш берувчиларга қўшимча пенсияни шакллантириш, фуқаролар имкониятларидан келиб чиққан ҳолда, алоҳида хусусий пенсияни таъминлаш белгиланган.

2. Жамғариб бориладиган пенсия тизимини ташкил этиш ва бошқариш Ўзбекистон Республикасида "Фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тўғрисида"ги қонунини талабларини ижро этиш ва пенсионерларнинг фаровонлигини қўшимча равишда ошириш учун шартшароитлар яратиш мақсадида Вазирлар Маҳкамаси томонидан "Фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тўғрисида"ги қонунни амалга ошириш чора-тадбирлари ҳақида Қарор қабул қилинди ва Республикамизда 2005 йил 1 январдан амалдаги фуқароларнинг пенсия таъминоти тизимига қўшимча равишда фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тизими жорий этилди. Ўзбекистон Республикасида қабул қилинган "Фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тўғрисида"ги Қонуннинг мақсади – фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти соҳасидаги муносабатларини тартибга солишдан иборат. Жамғариб бориладиган пенсия тизимининг ўзига хос хусусияти давлатнинг назорати асосида иш берувчилар ва ишловчиларнинг мақсадли бадалларидан шаклланувчи махсус бюджетдан ташқари ижтимоий жамғармалардан пенсияларни молиялаштирилишидир. “Жамғариб бориладиган пенсия” категория сифатида пул маблағларининг мақсадли фондларини шакллантириб, кексалик чоғида фойдаланиш шакл ва усулларини йиғиндисини ўз ичига олган иқтисодий муносабатлар тизимини акс эттиради. Ўзбекистон Республикаси фуқаролари, шунингдек, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида доимий яшовчи чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар жамғариб бориладиган пенсия таъминоти олиш ҳуқуқига эга. «Жамғариб бориладиган пенсия таъминоти — фуқароларни шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб-варақларидаги маблағлардан давлат пенсиясига қўшимча равишда пул маблағлари билан таъминлашдир». Жамғариб бориладиган ихтиёрий пенсия бадаллари — шахсий жамғариб

бориладиган пенсия ҳисобварағига ихтиёрийлик асосида киритиладиган пул маблағлари ҳисобланади. Жамғариб бориладиган мажбурий пенсия бадаллари — шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварағига мажбурий тартибда киритиладиган пул маблағларидан иборат ” 1 . Қонуннинг ижроси юзасидан Халқ банки ва маҳаллий ҳокимият органлари томонидан жамғариб бориладиган пенсия тизимини амалда жорий этиш бўйича ишлар ташкил этилди. Республиканинг барча минтақаларидаги Халқ банки бўлимларида хўжалик юритувчи субъектларнинг тақдимномаси бўйича фуқаролар учун якка тартибдаги жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб-варақлари очилди, шахсий жамғариб бориладиган пенсия дафтарчалари берилиб жамғариб бориладиган пенсия тизимида ҳисобга қўйишнинг электрон маълумотлар базаси шакллантирилди. Жамғариб бориладиган пенсия тизимида пенсия жамғармаларини фуқаролар ва хўжалик юритувчи субъектларнинг маблағлари ҳисобига эмас, балки давлат бюджетига тўланиши лозим бўлган маблағлардан ажратмалар ҳисобига шакллантириш механизми амал қилмоқда. Бунда, фуқароларнинг якка тартибдаги жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварақларига мажбурий бадаллар жисмоний шахслар даромад солиғининг бюджетга йўналтириладиган бир қисми ҳисобидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки Халқ банки билан биргаликда иш берувчилар томонидан фуқароларнинг якка тартибдаги жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб-варақларига мажбурий бадалларни қўшиб тўлаш тартибини амалга оширади. Фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб-варақларига бадаллар ўз вақтида ва тўлиқ ўтказилмаганлиги учун айбдор шахсларга нисбатан солиққа оид амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ таъсир чоралари қўлланилади. 1 Ўзбекистон Республикасининг «Фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тўғрисида»ги Қонуни. 2004 йил. 2 декабрь.

Мазкур тизимнинг мамлакатимизда қўлланилиши жараёнида қуйидаги тамойилларга амал қилиш кўзда тутилган: • жамғариб бориладиган пенсиянинг умумий ва мажбурий характери, ижтимоий кафолатларини амалга оширишдаги имтиёзлар, кишининг ижтимоий ҳимояланиш ҳуқуқининг таъминланиши; • жамғариб бориладиган пенсия, мажбурий ва ихтиёрий шаклларнинг бирлиги, тенг ҳуқуқлилиги, шахснинг ижтимоий даражаси таъминланади ва унинг кексалик чоғида яхши яшаши учун таъсир кўрсатиши; • турли хил пенсия тизимининг бир вақтнинг ўзида амал қилинишдаги мустақиллиги ва ўзини ўзи идора қилиш шароитида мажбурий жамғариб бориладиган пенсия бўйича тўловлар даражаси ва тизимнинг барқарорлиги давлат томонидан кафолатланиши; • жамғариб бориладиган пенсия тизимида қатнашувчи шахс ва иш берувчининг молиявий иштироки мажбурийлиги, зарурий ҳолатларда давлат субсидияларининг жалб этилиши. Жамғариб бориладиган пенсия тизимида қатнашувчи шахсга унинг жамғарган бадаллари тўланишидаги молиявий иштироки туфайли ҳосил бўлган маблағдан унга қонунга кўра турли шаклдаги моддий ёрдам ва хизматлар кўрсатилиши таъминланади; • аҳолининг тегишли ижтимоий категорияларни қамраб олувчи кишилар гуруҳи (ишчилар, хизматчилар, меҳнаткашларнинг алоҳида касб бўйича категориялари, алоҳида ҳудудларнинг барча аҳолиси) ёки мамлакатнинг барча аҳолисининг у ёки бу пенсия таъминот туридан манфаатдорлиги; • барча жамғариб бориладиган пенсия тизимида қатнашувчи шахсларнинг харажатларини молиялаштириш бўйича мажбурият ва эга бўлган ҳуқуқ ва кафолатлари нуқтаи назаридан тенглиги; • олдиндан кўрилмаган кишиларнинг соғлиги ёки уларнинг моддий аҳволига хавф солувчи, ҳолатларда барча меҳнаткашлар ва уларнинг оила аъзоларини ҳуқуқий имкониятларини яратиш. Жамғариб бориладиган пенсия иқтисодий фаол аҳолининг иш жойи, меҳнатга лаёқати ва даромадини йўқотиш билан боғлиқ турли ҳодисалардан

ижтимоий ҳимоялаш шакли ҳисобланади. Давлатнинг назорати асосида иш берувчилар ва ишловчиларнинг мақсадли бадалларидан шаклланувчи махсус бюджетдан ташқари ижтимоий жамғармалардан молиялаштирилиши жамғариб бориладиган пенсия тизимининг хусусиятли жиҳатидир. Ўзбекистон Республикаси фуқаролари, шунингдеқ Ўзбекистон Республикаси ҳудудида доимий яшовчи чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар жамғариб бориладиган пенсия таъминоти олиш ҳуқуқига эга. Жамғариб бориладиган пенсия тизимида ҳисобга олинаётганда фуқароларга Халқ банки умрбод қилиб белгиланадиган, доимий шахсий тартиб рақамли шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб-варақлари очади. Республика бўйича жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тизимида 2012 йилнинг 1 январь ҳолатида жами 7077897 нафар, Фарғона вилояти бўйича эса жами 742338 нафар фуқаро жамғариб бориладиган пенсия олувчилар рўйхатига киритилган, шунингдек, иштирокчилардан 6870322 нафарига, Фарғона вилояти бўйича эса 736002 та жамғариб бориладиган пенсия дафтарчаси тарқатилди. Қонун ҳужжатларида белгиланганидек, Халқ банки фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тизимида йиғилган маблағларни марказлаштирилган ҳолда узоқ муддатли активларга инвестиция ва кредит ресурслари сифатида жойлаштириб келмоқда. Жумладан, 2006 йилда 3,2 млрд. сўм фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб варақлари қолдиғига қўшилган бўлса, 2010 йилда ушбу кўрсаткич 26 млрд. сўмни, 2011 йилда эса 38,8 млрд. сўмни, жами ушбу тизим ишга туширилган давр мобайнида 106,8 млрд. сўмни ташкил этган. 2010-2011 йилларда тизим иштирокчиларининг мажбурий бадаллари учун 8 фоиз миқдорида, иштирокчиларнинг ихтиёрий киритган бадаллари учун 24 фоиз миқдорида фоизлар ҳисобланиб, олинган даромадлар фуқароларнинг шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб варақлари қолдиғига қўшиб борилмоқда.

Республика бўйича жамғариб бориладиган пенсия тизимида йиғилган маблағларнинг бир иштирокчига тўғри келадиган ўртача миқдори 2010 йилда 59,6 минг сўмни ташкил этган бўлса, 2011 йилда эса ушбу кўрсаткич 81,7 минг сўмни ташкил этади. Ўзбекистон Республикаси «Фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тўғрисида»ги Қонунининг 13-моддасида иш берувчи томонидан мажбурий жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб варақларини очиш, уларни юритиш тартибига риоя қилиш, бадалларни тўғри ва тўлиқ ҳисоблаб чиқариш ҳамда ўз вақтида тўланиши устидан назоратни молия, давлат солиқ хизмати органлари ва Халқ банки томонидан амалга оширилиши белгиланган бўлсада, ушбу органлар орасида ўзаро ҳамкорлик лозим даражада йўлга қўйилмаган. Меҳнат фаолиятини меҳнат шартномаси асосида амалга оширувчи фуқаролар жамғариб бориладиган пенсия тизимида, агар қонун ҳужжатларида бошқача қоидалар назарда тутилмаган бўлса, мажбурий иштирок этади, якка тартибдаги тадбиркорлар, юридик шахс ташкил этмаган ҳолдаги дехқон хўжаликларининг аъзолари, шунингдеқ бошқа фуқаролар тизимда ихтиёрийлик асосида иштирок этадилар. Бунда тизимда мажбурий тартибда иштирок этувчи фуқароларни ҳисобга олиш иш берувчилар томонидан тақдим этилган сўровнома асосида улар жойлашган ҳудуддаги Халқ банки филиалларида амалга оширилади, ихтиёрийлик асосида иштирок этувчи фуқароларни ҳисобга олиш уларнинг аризасига мувофик яшаш жойидаги Халқ банки филиалида амалга оширилади. Юқорида қайд этилган икки ҳолатда ҳам Халқ банки тизим иштирокчиларига умрбод қилиб белгиланадиган, доимий шахсий тартиб рақамли шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб-варақларини очади ва белгиланган тартибда Жамғариб бориладиган пенсия дафтарчаси ёзиб беради. Шахсий Жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб-варақларига тартиб рақами бериш фуқароларнинг паспортидаги маълумотлар асосида амалга оширилади.

Жамғариб бориладиган пенсия дафтарчаси йўқотиб қўйилган (йўқолган) такдирда, унинг дубликати шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳсобварағининг ўша тартиб рақами қўйилган ҳолда берилади. Жамғариб бориладиган мажбурий пенсия бадаллари фуқароларнинг қонун ҳужжатларига мувофик ҳисоблаб чиқарилган даромад солиғининг тегишлича камайтирилган суммаси ҳисобига иш берувчи томонидан ҳар ойда тўлаб борилади. Жамғариб бориладиган мажбурий пенсия бадалларининг миқдори ходимларнинг, шу жумладан ишлаётган пенсионерларнинг иш ҳақи ва бошқа даромад суммаси асосида ҳисоблаб чиқарилади ҳамда ҳар йили Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан навбатдаги йилга мўлжалланган Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетини шакллантириш вақтида белгиланади. Иш берувчи ўзининг маблаглари ҳисобидан ўз ходимларининг шахсий Жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб-варақларига қўшимча бадаллар ўтказиши мумкин. Қўшимча бадалларнинг миқдори ва уларни киритиш муддатлари жамоа шартномасида, агар бундай шартнома тузилмаган бўлса, иш берувчи томонидан ходимларнинг вакиллик органи билан келишиб белгиланади. Лекин иш берувчилар томонидан Жамғариб бориладиган мажбурий пенсия бадаллари учинчи шахсларнинг фойдасига амалга оширилиши таинланади. Тизимда ихтиёрийлик асосида иштирок этувчи фуқаролар ўз шахсий Жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб-варақларига, шу жумладан учинчи шахслар фойдасига киритиладиган бадаллар миқдори ва муддатларини ўзлари мустақил равишда белгилайдилар. Шунингдеқ Халқ банки шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварақларидаги маблағларга пул қадрсизланишига нисбатан юқори суръатлардаги ставкалар бўйича фоизларни ҳисоблаб қўшади. Фоиз даромадлари Жамғариб бориладиган пенсия тизимининг маблағларини жойлаштиришдан олинган даромадлар ҳисобига амалга оширилади.

Жамғариб бориладиган пенсия тизими маблағларидан инвестиция ва кредит ресурслари сифатида фойдаланиш Ўзбекистан Республикаси Молия вазирлиги билан келишилган ҳолда Халқ банки томонидан амалга оширилади. Шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб-варақлари очиш ҳамда уларни юритиш тартибига риоя этилиши, шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварақларига жамғариб бориладиган мажбурий пенсия бадалларининг тўғри ва тўлиқ ҳисоблаб чиқарилиши ҳамда ўз вақтида тўланиши устидан назорат қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда Ўзбекистан Республикаси Молия вазирлиги органлари, давлат солиқ хизмати органлари ва Халқ банки томонидан амалга оширилади. Жамғариб бориладиган мажбурий пенсия бадаллари, шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб-варақларидаги маблағларга ҳисоблаб чиқарилган фоизлар ҳамда бундай маблағлар фойдаланилишидан фуқаролар ва Халқ банки оладиган бошда даромадлар, жамғариб бориладиган пенсия тўловлари, шунингдек Жамғариб бориладиган пенсия тизими маблағлари айланмаси солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларга тортилмайди. Иш берувчилар фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварақларига мажбурий бадаллар бюджетга жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғини тўлаш учун белгиланган шакл ва муддатларда ажратадилар. Белгиланган тартибда натурада тўлайдиган ёки маҳсулот сотилиши, ишлар бажарилиши ёки хизматлар кўрсатилишидан олинган тушумдан тўловни амалга оширадиган иш берувчи тўлов амалга оширилган ой тугаганидан кейин беш кун мобайнида бадаллар суммасини ўтказиши шарт. Ҳар бир иш берувчи ҳисобот ойидан кейинги ойнинг 15 кунигача Халқ банки филиалига ходимларнинг шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварағига ўтказилган бадаллар реестрини такдим этади. Реестр корхонанинг раҳбари ва бош бухгалтери томонидан имзоланади ва муҳр билан тасдикланади.

Иш берувчи реестр билан биргаликда Халқ банки филиалига ҳисобот даврида киритилган бадаллар суммаси Халқ банкига ўтказилганлиги тўғрисидаги тўлов топширикномасининг нусхасини тақдим этади. Жамғариб бориладиган пенсия тизимида иштирок этувчи фуқаролар пенсия тўловлари олувчи сифатида жамғариб бориладиган пенсия тўловларини қонун ҳужжатларига мувофиқ давлат пенсиясини олиш юзага келган тақдирда олишлари мумкин. Бунда жамғариб бориладиган пенсия тўловлари туман ёки шаҳар ижтимоий таъминот бўлими томонидан берилган жамғариб бориладиган пенсия тўловларини олиш ҳуқуқи тўғрисидаги гувоҳнома асосида бундай тўловларни олувчининг яшаш жойидаги Халқ банки филиали томонидан тўланади. Фуқаро вафот этган такдирда, шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварағида жамғарилган маблағлар қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда меросга ўтади ва меросхўрга бир йўла тўла ҳажмда тўланади. Фуқаро Ўзбекистан Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 179(2)моддасига асосан Фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузиши, иш берувчи юридик шахсларнинг раҳбарлари томонидан Халқ банки филиалига фуқароларни жамғариб бориладиган пенсия тизимида ҳисобга олиш учун зарур маълумотларни, фуқароларнинг шахсига оид маълумотлар билан боғлиқ ўзгаришлар тўғрисидаги маълумотларни қасддан тақдим этмаслик ёки нотўғри маълумотларни тақдим этганлик худди шунингдекқ ҳисоблаб чиқарилган ва киритилган жамғариб бориладиган пенсия бадаллари тўғрисидаги маълумотларни ходимларга тақдим этмаслик энг кам иш ҳақининг икки бараваридан тўрт бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади. Жамғариб бориладиган мажбурий пенсия бадалларини киритишдан бош тортиш мансабдор шахсларга энг кам иш ҳақининг уч бараваридан беш бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади.

Фуқароларнинг шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб- варақларини очиш ва юритиш, ушбу ҳисоб-варақларнинг ҳолати тўғрисида фуқароларни хабардор қилиш, жамғариб бориладиган пенсия тўловларини тайинлаш ва бериш тартибини бузиш мансабдор шахсларга энг кам иш ҳақининг уч бараваридан беш бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади. Фуқароларнинг шахсий Жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб- варақларидаги маблағларидан белгиланганидан бошқа мақсадларда фойдаланиш мансабдор шахсларга энг кам иш ҳақининг беш бараваридан етти бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади. Шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварағи — фуқаронинг Халқ банкидаги эгаси ёзилган шахсий ҳисобварағи бўлиб, бадал киритувчиларнинг жамғариб бориладиган пенсия бадаллари ва шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварағидаги маблағларга ҳисоблаб қўшилган фоизлар ана шу ҳисобвараққа келиб тушади ҳамда унда ҳисобга олинади. Халқ банки жамғариб бориладиган пенсия бадалларини киритувчилардан шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварақлари очиш ва уларни юритиш учун зарур маълумотларни олади. Фукароларнинг жамғариб бориладиган пенсия тизимининг маблағларини инвестициялашдан олинган даромаддан маржа олиш ҳуқуқига эга. Халк банки оладиган маржа миқдори Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан белгиланади.  Халқ банки қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварақлари очиши ва юритиши;  шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварақларига киритилаётган бадаллар ва ҳисоблаб чиқарилган фоизларни шахслар бўйича ҳисобга олиб бориши;  жамғариб бориладиган пенсия бадалларининг ҳамда шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварақларидаги маблағларга ҳисоблаб чиқарилган фоизларнинг ўз вақтида ва тўла ҳажмда ўтказилишини таъминлаши;

 жамғариб бориладиган пенсия тўловларининг миқдори ўз вақтида ва тўғри тайинланишини, шунингдек улар бундай тўловларни олувчиларга тўлиқ берилишини таъминлаши;  жамғариб бориладиган пенсия тизимининг маблағларини молиявий воситаларга жойлаштириш ҳамда бундай маблағлардан инвестиция ва кредит ресурслари сифатида фойдаланиш йўли билан шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварақларидаги маблағларнинг сақланишини, кўпайтирилишини ва пул қадрсизланишидан ҳимоя қилинишини таъминлаши;  шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварақлари ҳолати тўғрисида фуқароларни ҳар йили, шунингдек уларнинг мурожаатига асосан хабардор қилиши;  шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварақларига алоқадор ҳужжатлар ҳамда ёзувларнинг сақланишини таъминлаши шарт. Фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таминоти ресурсларининг ЯИМга нисбати ва динамикаси ҳолатни кенгроқ иктисодий баҳолаш мақсадида қуйидаги жадвалда фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти маблағларини мамлакат ЯИМга нисбати ва динамикасини таҳлил қиламиз.

6-жадвал. Фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таминоти 29 ресурсларининг ЯИМдаги улуши ва динамикаси. ф оизда № Кўрсаткичлар 200 6 йил 2007 йил 2008 йил 200 9 йил 201 0 йил 2 011 йил 1 . ЯИМнинг ўсиши, 7,3 9,5 9,0 8,1 8,5 8, 3 2 . ФЖБПТ молиявий ресурсларининг ўсиши 58, 0 48,3 44,0 40, 7 30, 6 3 0,1 3 . ЯИМга нисбатан улуши 0,1 4 0,15 0,17 0,1 8 0,1 8 0, 17 Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, таҳлил этилган даврда фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти молиявий ресурслари 2006-2011 йилда тез суръатларда ўсиш тенденциясига эга бўлган. Албатта, бу кўрсаткич 2006-2011 йиллларда ўсиш тенденциясига эга эканлигини ижобий ҳолат сифатида қаралади. Лекин ушбу жамғарма маблағларини мамлакатимиз ЯИМ га нисбатн улуши кичик даражада қолмоқда. Бу эса иқтисодиётни модернизациялаш жараёнларида “узун” молиявий ресурслар салмоғининг етарли даражада шаклланмаганлигига сабаб бўлмоқда. Масалан, 2006 йилда жамғарма молиявий ресурслари 29 Ахмедов М. Иқтисодиётда “узун” молиявий ресурслар салмоғини оширишда нодавлат пенсия жамғармасининг аҳамияти. // Молия. - Тошкент. 2012. №2. – Б.132 ҳажми ЯИМ даги улуши 0,14 фоизни ташкил этган бўлса, ушбу кўрсаткич 2011 йилга келиб 0,17 фоизга ўсган. Бир вақтнинг ўзида хорижий

давлатларда, жумладан, банк-молия тизими ривожланган етакчи мамлакатларда нодавлат пенсия жамғармаларининг молиявий активлари мамлакат ЯИМ га нисбатан юқори салмоқни ташкил этган. Қонун ҳужжатларига мувофиқ, Халқ банки бошқа ҳуқуқларга ҳам эга бўлиши ва унинг зиммасида бошқа мажбуриятлар ҳам бўлиши мумкин. Мамлакатиизда фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти маблағлари муддатига кўра “узун” молиявий ресурслар сифатида қаралади. Чунки иш берувчи томонидан ходимга иш ҳақи ҳисобланиб, уни тўлаш билан бир вақтда жамғарма ҳисобига тегишли сумма ўтказилади. Ҳозирда жамғармани шакллантиришда ихтиёрий бадаллар улуши сезиларисиз салмоққа эга, шу жиҳатидан ушбу тизимни янада такомиллаштириш ва нодавлат пенсия жамғармалари билан шуғуллануви молиявий ташкилотлар ташкил этиш мақсадга мувофиқ бўлади. Шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварақларига тартиб рақами бериш фуқароларнинг паспортидаги маълумотлар асосида амалга оширилади. Жамғариб бориладиган пенсия тизими маблағларидан жамғариб бориладиган пенсия тўловлари тўлаш учун фойдаланилади. Мамлакатимизда 2012 йил январ ҳолатига кўрa, 7 миллион нафардан зиёд фуқаро жамғариб бориладиган пенсия олувчилар рўйхатига киритилган. Қонун ҳужжатларида белгиланганидек, Xaлқ банки фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тизимида қўйилган маблағларни марказлашган ҳолда узоқ муддатли активларга инвестиция ва кредит ресурслари сифатида жойлаштириб келмоқда. Ўзбекистон Республикасида жамғариб бориладиган пенсия таъминоти масалалари «Фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тўғрисида»ги қонунига асосан тартибга солинади. 2005 йилдан жорий этилган мазкур тизим амалдаги фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тизимига қўшимча равишда, иш берувчиларнинг пенсия ёшига етган ходимларнинг моддий аҳволини яхшилаш, шу асосида пенсионерларга

амалдаги пенсия тўловларига қўшимча равишда даромад олиш манбаларини яратиш, кексалик чоғида фуқаронинг ўз фаровонлиги учун шахсий жавобгарлигини ошириш мақсадида жорий қилинди. Жамғариладиган пенсия тизимлари ҳукуматнинг молиявий кафолатларидан фойдаланади, улар даромадни таъминлаш имконини берувчи молиявий бозорларнинг иштирокчиларига айланади. Натижада пенсия тўловлари ишловчиларнинг нафақат пенсияга чиққунга қадар бўлган иш ҳақидан, балки, меҳнат фаолияти мобайнида тўланган бадаллари миқдорига ҳисобланган фоизни ифода этади. Бир марталик қайта тақсимлашда пенсия тизимидан фарқли равишда жамғариб бориладиган пенсия тизимида жамғарма бадаллари нисбатан юқори даражада белгиланади ва тегишли захира фонди шакллантирилади. Жамғариб бориладиган пенсия тизимининг қўлланиши мавжуд пенсия тизимидаги камчиликларни камайтириш ва унинг афзаллигини кучайтиришга йўналтирилган. Хорижий давлатларда бундай таркибни умумлашган уч даражали тизим шаклида тасаввур қилиш мумкин:  давлат назорати остида амалга оширилувчи умумий ва мажбурий пенсия тизими. Мазкур моделда пенсия миқдори иш ҳақи миқдорига боғлиқ, иш берувчи ва ёлланма ишловчидан олинадиган бадалларни қайта тақсимлаш тамойили асосида молиялаштирилади;  мажбурий жамғарма тизими орқали бериладиган ва минимал жамғарма стажини "тўплаган" кишилар учун давлат бюджетидан фойдаланувчи ижтимоий пенсия тизими;  тўла капиталлаштириш ва жамғариш тамойилига асосланган, индивидуал ҳисоб рақамларни юритиш орқали амалга ошириладиган пенсия тизими. Демак, икки ҳолатда ҳам давлат тизими олдингидагидек кексайган шахсларга минимал пенсия ёки ижтимоий ҳимоялаш сифатида ижтимоий ёрдам кўрсатади. Хорижий давлатларида молиявий бозорнинг маъмурий имкониятлари етарли даражада ривожланган, давлат ва жамғариладиган

пенсия фонди фаолиятини тартибга солиш ва назоратни амалга ошириш имкониятига эга. Ҳозир бизда икки хил авлодлар бирдамлиги ва жамғарма тузилмаларининг тарафдорлари мавжуд. Гап шундаки, даромад миқдори кам бўлган баъзи фуқаролар ўзининг барча даромадларини истеъмол қилишга мажбур бўлганлиги сабабли хусусий пенсия тизимига ўта олмайди, бироқ, жамғариш тизимидан бутунлай воз кечиш керак, деган хулоса қилиш ҳам ноўриндир. Республикамизда пенсия тизимини молиялаштиришдаги ислоҳотларни тезликда амалга ошириб бўлмайди, уларни иқтисодий ва ижтимоий ислоҳотлар билан: бандлик, меҳнат бозори, аҳоли даромадлари, бюджет ташкилотлари ходимларининг иш ҳақи, солиқ, молия ва кредит соҳасидаги ислоҳотлар билан биргаликда амалга ошириш лозим. Пенсия тизими фаолиятини техник модернизация қилиш асосида, республикамизда пенсионер ва ногиронларни манзилли ҳимоя қилиш, шунингдек, бу қатлам вакилларига қаратилган ижтимоий хизмат турларини кенгайтириш ва сифатини ошириш, пенсия ва нафақаларни тайинлашда, авваламбор инсон омилининг салбий ролини чеклаш Пенсия жамғармаси ўз олдига қўйган устувор вазифалардан биридир. Айнан шу мақсадда, энг аввало, республикамизда истиқомат қилувчи барча пенсия ва нафақа олувчиларнинг ишончли ҳимояланган, ягона марказлашган маълумотлар базасини шакллантириш имконини берадиган замонавий автоматлаштирилган ахборот тизимини амалиётга кенг жорий этиш ишлари жадал олиб борилмоқда. “Пенсия” дастурий мажмуаси ишлаб чиқилди ҳамда бугунги кунда ушбу дастурий таъминот республиканинг барча минтақаларида татбиқ этилмоқда. Ушбу дастурий таъминотнинг амалиётда кенг жорий этилиши, соҳада самарадорликни ошириб, тезкор ва аниқ ҳисоботлар шаклланиши, пенсия тайинланиши ва тўланишида инсон омилини камайтириш орқали жамғарма маблағларининг мақсадли сарфланиши устидан тезкор назоратни таъминлайди.

Мазкур дастурнинг келажакда идоралараро интеграллашуви сифатида, бошқа вазирлик ва идораларнинг электрон маълумотлар базаси билан ўзаро ахборот алмашинувини ташкил этишни қайд этиш мумкин. Бинобарин, 2012- 2014 йиллар давомида тегишли вазирлик ва идораларнинг электрон маълумотлар базасига боғланиш ҳамда ушбу дастурлар билан ўзаро ахборот алмашинув йўналишлари қуйидагилардан иборат. Халқ банки ва тижорат банклари дастурлари 2 :  тижорат банклари томонидан пластик карточка орқали тўлаб бериладиган пенсия ва нафақалар бўйича ойлик электрон тўлов рўйхатларини шакллантириш, солиштириш ва уларни тақдим этиб бориш;  ҳудудлар кесимида тўлов қолдиқлари ҳамда тўланган маблағлар миқдори бўйича маълумотлар олиш;  пенсия ва нафақа олиш учун мурожаат этган фуқаролар бўйича уларнинг шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварағларига амалга оширилган тўловлар тўғрисидаги маълумот алмашинуви;  пенсия ва нафақа олиш учун мурожаат этган фуқароларнинг шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварағлари бўйича олинган маълумотлар билан фуқаронинг жамғармага тақдим этган (иш стажи ва иш ҳақи тўғрисидаги) маълумотларни солиштириб бориш. Ўзбекистон Республикасида Халқ банки бошқарув жараёнларини автоматлаштиришда замонавий ахборот коммуникация технологияларини жорий этиш, электрон ҳужжат айланмаси тизимини кенгайтириш ва ахборот коммуникация технологиялари тизимини мақсадли кўрсаткичларига эришиш юзасидан чора-тадбирлар режаси тузилди. Чора-тадбирлар режасида “Фуқароларни жамғариб бориладиган пенсия таъминоти ахборот тизимларини ривожлантириш” бўлимида қуйидагилар кўзда тутилди:  фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тизимини Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги Бюджетдан ташқари 2 Абдуллаев М. Замонавий пенсия тизими ва унинг истиқболлари. // Бозор, пул ва кредит. - Тошкент. 2012. -№6. – Б9.

Пенсия жамғармасининг маълумотлар базаси билан интеграциялаш юзасидан чора-тадбирлар ишлаб чиқиш ва тасдиқлаш;  фукароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тизимини ривожлантириш ва кўрсатилаётган хизматлар туркумини кенгайтириш;  фуқаролар учун фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти дастурида ўз ҳисоб рақамларини интернет, мобил қурилма, ва SMS лар орқали мониторинг қилиш тизимини яратиш;  фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тизимидаги фойдаланишга топширилган “Электрон реестрларни қабул қилиш” интерактив хизматини ривожлантириш мақсадида, банкда яратилган “Банк иккинчи даражали рўйхатга олиш” тизими базасида электрон рақамли имзони рўйхатга олиш марказига лицензия олиш ва иш фаолиятини ташкил этиш. Пенсия жамғармалари томонидан кўрсатиладиган хизматлар оммабоп бўлишининг зарурий шарти тўловлар юқори даражада кафолатланганлигидадир. Шу тариқа, ижтимоий барқарорлик вазифаси амалга оширилмоқда. Пенсия схемаларини молиялаштириш бўйича иккита асосий усул мавжуд: 1. Пенсияни тўлаш бўйича жорий сарф-харажатларни жорий тушумлардан қоплаш. 2. Ҳозирги ва келажакдаги барча пенсия тўловларини таъминлайдиган махсус захирани яратиш. Молиялаштиришнинг биринчи усулини қўллайдиган пенсия схемалари жамғарилмайдиган схемалар туркумига киради (тақсимлаш схемалари). Пенсия таъминотининг бундай схемасида макро даражадаги харажатлар ва бадаллар мувозанати қуйидаги оддий формула орқали ифодаланади: Nj *S1, *P = N2*S2 бу ерда Nj – ишловчиларнинг умумий сони ; S1 – ўртача иш ҳақи ;

Р – пенсия бадалларининг ставкаси N2 – пенсионерларнинг умумий сони S2 - ўртача пенсия. Молиялаштиришнинг иккинчи усули жамғарилувчи схема гуруҳига киради. Бундай схемалар яна жамғариладиган схемалар дейилади. Улар пенсияни ушбу мақсадда тўпланган пуллик жамғармадан тўлашга асосланган бўлиб, одатда пенсия жамғармалари, деб аталади. Ушбу усулда ёшга доир пенсия таъминоти узоқ муддатли инвестицион жараён бўлади ва бу жараён жамғармага бадал киритиш ва бу йиғилган пулларни инвестицион даромадлар ҳисобига бора-бора кўпайтиришни ва бундан сўнг тўпланган пулларни мунтазам даврий тўловлар кўринишида олишни назарда тутади. Ҳар бир давр иқтисодиётининг ўзига хос хусусиятлари бўлади. Улар ишлаб чиқариш муносабатлари хўжалик юритиш механизми намоён бўлади. Жамият тараққиётининг қонуниятларига кўра, ижтимоий-иқтисодий ривожланиш бир текисда давом этмасдан қуйидан юқорига, оддийликдан мураккаблик томон ривожланиш тамойилларига асосланади. Бу эса тараққиётнинг универсал қонуниятларидан бири ҳисобланади.

Фойдаланилган Дабиаётлар Рўйхати 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Тошкент. “Ўзбекистон”. 2008. -40б. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Бюджет тизими тўғрисида”ги Қонуни. 2000 йил. 14 декабр. 3. Ўзбекистон Республикасининг “Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида”ги Қонуни. 2004 йил.26 август. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”ги Қонуни. 1993 йил. 3 сентябр. 5. Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”ги Қонунига ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодексига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. 2010 йил 26 ноябр. 6. “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига ўзгартиш киритиш ҳақида” Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. 2012 йил 5 январ. 7. Ўзбекистон Республикасининг Бюджет кодекси. Ўзбекистон Республикаси 26.12.2013 й. ЎРҚ-360-сон Қонуни билан тасдиқланган. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 29 декабрдаги «Ўзбекистон Республикасининг 2009 йилги асосий макроиктисодий кўрсаткичлар прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида»ги 1024-сон Қарори. 9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011йил 30 декабрдаги «Ўзбекистон Республикасининг 2012 йилги асосий макроиктисодий кўрсаткичлар прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида»ги 1675-сон Қарори.

O'xshashlar

Пенсия таъминоти тизимининг шаклланиши

Ўзбекистон республикасида пенсия таъминоти тизими

Пенсия таъминоти борасидаги давлат сиёсати

Давлат пенсия таъминоти тизимидаги пенсияларнинг турлари

Ижтимоий таъминот молияси