Ўзбекистон республикасида пенсия таъминоти тизими - Iqtisodiyot - Referatlar

Ўзбекистон республикасида пенсия таъминоти тизими

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистон республикасида пенсия таъминоти тизими Режа: 1. Ижтимоий суғурта : мазмуни, моҳияти 2. Ижтимоий таъминот тизимининг шаклланиши ва ривожланиши 3.Ўзбекистон Республикасида пенсия таъминоти тизими хусусиятлари

Ижтимоий суғурта : мазмуни, моҳияти Ў збекистонда туб бозор ислоҳотларини амалга ошириш жараёнида аҳолини ижтимоий ҳимоялашнинг умумдунё тенденцияларинид яхлит ҳисобга оладиган ва айни пайт мамлакатни ривожлантириш хусусиятларини унинг тарихий демократик ҳамда ижтимоий ўзига хосликларини акс эттирадиган тизими яратилди. Ўтиш иқтисодиёти шароитида меҳнат жараёнида ходимларни ижтимоий ҳимоялашнинг бутун тизими ва механизмларини шакллантиришга таъсир ҳар хил турдаги омиллар мажмуи амалда бўлади ва бу мазкур соҳани давлат томонидан бошқаришнинг алоҳида ролини назарда тутади. Бу шароитда меҳнатга лаёқатли аҳолини ижтимоий муҳофазалашнинг асосий муаммолари қуйидагилар ҳисобланади: -ходимларнинг меҳнат шарт-шароитлари ва муҳофазаси соҳасидаги асосий эҳтиёжлари ва уларнинг давлат томонидан кафолатланганлиги; -меҳнатни инсонийлаштириш объектив тенденциялари ортиб борадиган шарт-шароитларда ишлаб чиқариш омиллари ва атроф-муҳитнинг салбий таъсирини камайтириш; -ижтимоий муҳофаза масалаларини ҳал қилишда меҳнат муносабатлари соҳасини ижтимоий шериклик ролини ошириш йўналишида ривожлантириш. Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатлар тажрибаси кўрсатишича, ижтимоий муҳофаза тизимига турли давлат ва нодавлат тузилмалари, жумладан, қуйидагилар киради: -махсус давлат органлари (меҳнат ва ижтимоий муҳофаза, соғликни сақлаш, вазирликлари, турли давлат қўмиталари); -ижтимоий суғурта (ишлаб чиқғаришдаги бахтсиз ҳодиса ва бошқалар) бўйича давлат ва жамоат ташкилотлари; -шу муаммолар бўйича илмий тадқиқотлар олиб борилишини таъминлайдиган миллий марказлар ва жамғармалар.

Ўзбекистонда ижтимоий муҳофазанинг замонавий тизимини яратиш мавжуд ижобий тажрибани ҳисобга олади, шунингдек, таниқли халқаро ташкилотлар – халқаро меҳнат ташкилоти, бутун дунё соғлиқни сақлаш ташкилоти ва бошқалар тавсияларидан фойдаланади. Кўпгина саноати ривожланган мамлакатлар ижтимоий муҳофаза тизимларида ижтимоий суғурта билан ижтимоий ёрдам ўртасида фарқ бўлган, аммо бу Ўзбекистонда ҳам амалда бўлган собиқ шўро тизимига тааллуқли эмас. Ижтимоий суғурта тизими нафақат якка тартибда бадаллар тўланишига боғлайди, балки ҳаёт мобайнида даромадларни тенглаш (пенсия каби) ёки суғуртанинг анъанавий маъносида, масалан, вақтинча меҳнат қобилиятини йўқотганлик ва ишсизлик бўйича нафақалар тўлашда фойдаланилади. Ижтимоий ёрдам, иккинчи томондан, олдин тўланган бадалларга боғлиқ бўлмайди ва аҳолининг кам таъминланган қатламларини таъминлашга мўлжалланади. Ижтимоий суғурта тизимига пенсиялар, вақтинча меҳнат қобилиятини йўқотганлик ва ногиронлик бўйича нафақалар, шунингдек, ишсизлик бўйича нафақалар киради. Кўп болали оилаларга нафақалар ҳамда истеъмол субсидиялари ижтимоий ёрдам тоифасига киритилиши мумкин. Ижтимоий суғурта билан ижтимоий ёрдам ўртасидаги фарқ ўзини-ўзи молиялаш ҳисобига таъминланадиган ижтимоий муҳофаза бўйича нафақалар (пенсиялар, вақтинча меҳнат лаёқатини йўқотганлик ва ногиронлик, ишсизлик бўйича нафақалар) ҳамда давлатнинг умумий даромадларидан молияланадиган нафақаларни (кўп болали оилаларга нафақалар, ҳомиладорлик ва туғиш бўйича нафақалар ва мўлжалли истеъмол субсидиялар) ажратиб кўрсатиш учун ўтказилади. Ижтимоий суғурта бўйича нафақалар хусусий сектор иштироки учун катта имкониятлар яратади, ижтимоий ёрдам эса асосан даромадларни қайта тақсимлаш, ҳукумат ва хайрия ташкилотлари ваколатига кирадиган камбағаллик даражасини пасайитиришга йўналтирилган бўлади.

И жтимоий таъминот тизимининг шакллан и ш и ва ривожланиш и Иш стажи бўйича пенсияларнинг белгиланган муддатгача берилиши солиқ-бюджет соҳасига жиддий таъсир этади. Ислоҳотнинг дастлабки йилларида у қамраб олган ишловчилар сони бўйича сезиларли истиснолар бўлган, одамлар белгиланган муддатдан олдин пенсияга чиқиш ҳуқуқига эга бўлган. Кейинчалик бундай пенсияни тайинлаш кўлами бирмунча қисқарди, аммо янги қонунга кўра анча сезиларлилигича қолаверди. Расмий маълумотларга кўра, 1994 йилга келиб белгиланган муддатидан олдин пенсияга чиққанлар ҳиссаси барча пенсионерларнинг 13,8 фоизини ташкил қилган. Ижтимоий пенсиялар зарур меҳнат стажига эга бўлмаганларга берилган. Бу тоифадаги пенсия янги пенсия қонунчилиги бўйича бекор қилинди, у ҳақда қуйида тухталиб ўтамиз. Иккинчи босқичда меҳнат стажи ва олдинги иш ҳақи миқдори ёки қонунчиликда белгиланган маълум мезонларга кўра пенсияларга устамалар тўлаш асосида пенсияларнинг минимал миқдоридан ортадиган пенсиялар миқдорини тўлаш кўриб чиқилади. Устамали пенсиялар республика бюджетидан молияланади ва уруш ногиронлари ҳамда фахрийлар беваларига қўшимча тўловларни ўз ичига олади. Иккинчи босқич қисман ривожланган мамлакатларда қабул қилинган ижтимоий суғуртага мувофиқ келади, яъни пенсияга устамаларни олдин тўланган бадалларга боғлиқ қилиб қўймайди, балки иш стажи ва иш ҳақи миқдорини ҳисобга олади. Пенсия олиш ҳуқуқини берадиган стажга маълум фаолият турига, масалан, олий маълумот олишга сарфланган вақт киритилади. Шу йўсинда иш ҳақининг ўсишини тўхтатиб туриш сиёсати мунтазам амалга ошириб келинган шароитда инсон ресурсларини шакллантириш рағбатини яратиш мақсадида пенсия тизимидан фойдаланилган шўролар амалиёти давом этмоқда.

Фаолиятнинг айрим турлари стажи имтиёзли ҳисоблаш ҳуқуқини беради, масалан, ҳақиқий хизматдаги ҳақиқий хизмат қилинган бир йил икки ёки уч йилга ҳисобланади. Янги қонун бўйича энг кўп сонли бўлган пенсионерларга пенсия тўлаш давлатдан илгаргисидан кўпроқ маблағ сарфлашни талаб этди, бунда қарилик бўйича пенсия тўлаш харажатлари олдинги тўловларнинг 106 фоизини, ногиронлик бўйича пенсиялар – 120 фоизни ва боқувчисини йўқотганлик бўйича пенсиялар – 104 фоизни ташкил қилди. Умуман, янги қонунга кўра кўрсатилган тоифалар бўйича пенсия тўловларига умумий пенсия тўловлари харажатидан 6 фоиз кўпроқ сарфланган. Пенсия таъминоти тизимини ривожлантиришда унинг бўлинмалари техник жиҳозланганлиги алоҳида муаммога айланди. Тизим бўлинмаларини компьютерлаштириш бир хилда бўлмайди. 1992 йил январь, 1993 йил октябрь ойларида кўпгина туманларда пенсияларни қайта ҳисоблашда қўл калькуляторларидан фойдаланилди. Компьютерлаштиришни амалга ошириш учун молиявий маблағлар республика Пенсия жамғармаи бюджети орқали ўтказилди. Чунончи 1993 йилда вилоят марказлари ва йирик шаҳарлардаги бўлинмалар учун 25 компьютер харид қилишга маблағ ажратилди. Компьютерлаштириш бошланган вилоятларда компьютерларнинг етишмаслик ҳоллари учраб туради. Улардан асосан калькулятор сифатида фойдаланилган ва ҳатто аниқ бўлимлар ўртасидаги тармоққа ҳам уланмаган. Фақат шаҳарлардагина бўлимлар ходимлари компьютерлар билан ишлаш малакасига эга бўлган. 1993 йил ноябрида 230 туман бўлимларида 1990 йилда давлат бюджети ҳисобига сотиб олинган 148 компьютер бор эди. Учта вилоят ўз маблағлари ҳисобига қўшимча компьютерлар сотиб олган. 1993 йилда Ижтимоий ҳимоя вазирлигида пенсия ва болалар нафақалари миқдорини ҳисоблаш ҳамда нафақалар миқдори ҳисоблаш тизими умумреспублика компьютер тармоғини яратиш мақсадида компьютерлаштириш бошқармаси ташкил этилди.

Бу даврда Ўзбекистонда пенсия таъминоти тизимини қайта ташкил этишда турли халқаро ташкилотлар ҳам ўз тадқиқотлари ва аниқ тавсиялари билан иштирок этди. Ўзбекистондаги бу муаммони ўрганган Жаҳон банки ходимлари фикрича, пенсия тўловлари харажатлари катта бўлган ва ёш пенсионерлар, нафақа оладиганлар ҳиссанинг катталиги, ўрнини босиш коэффициентининг юқорилиги (у кўп ҳолларда олдинги ҳақиқий иш ҳақининг 100 фоизидан ҳам ортиб кетарди) туфайли ортиб борган. Пенсия тўловлари харажатларини кўпайтириб юборадиган ва собиқ иттифоқнинг бошқа республикаларига ҳам хос бўлган икки ҳолат, бу нисбатан паст умумий пенсия ёши ҳамда ишлаб турганларга пенсиянинг тўла ҳажмда тўланиши бўлди. Шунга кўра пенсия тўловларининг давлат бюджетига босимини камайтириш мақсадида бу харажатларни камайтириш йўлларини топиш тавсия этилди. Улар фикрича, қабул қилинган пенсия ёши ғарбий ўлчовга кўра анча паст бўлиб, аёллар учун 55 йил ва эркаклар учун 60 йилни ташкил қилади. Узоқ мудддатли истиқболларда пенсия ёшини ошириш тавсия этилиб, бу пенсия тўловлари харажатини камайтириши мумкинлиги айтиб ўтилди. Аммо бунда бир нарсани унутмаслик керак, яъни пенсия ёшининг узайтирилиши иш билан бандликка, жумладан, аҳолининг ёш қисмига салбий таъсир этиши мумкин. Каттароқ ёшдаги ишчилар иш жойларини иш билан банд этишда давом этсалар, пенсия тўловлари сарфларини пасайтириш ҳисобига давлат харажатларидаги тежам ишсизлик бўйича тўланадиган тўловларга, яъни ижтимоий ёрдамга сарфларнинг юқориси билан тенглашиб қолиши мумкин. Пенсияга чиқишнинг қайта қуриш суръатини ҳам пасайтириш мумкин, чунки корхоналар ишчилардан табиий камайиш воситасида қутилишга ҳаракат қилади. Ўзбекистонда умумий пенсия ёшининг пастлигига қўшимча сифатида муддатидан олдин пенсияга чиқиш ҳуқуқига эга бўлган ишловчилар тоифаси ҳам амалда бўлган. Бунда иш ҳақининг ўсишини мунтазам ушлаб туришни компенсация қилиш мақсадида ходимларга иш ҳақига алоқадор бўлмаган

рағбатлантиришлар бўйича пенсия тизимида ўрин олган принцип ўз аксини топган. Ходимни хавфли иш шарт-шароитлари ёки ишчи кучига юқори талаб туфайли иш ҳақини ошириш орқали тақдирлаш ўрнига меҳнат рағбатлари пенсия тизими орқали яратилган. Муддатдан олдин пенсияга чиқиш муаммоси янги пенсия қонунчилиги қабул қилингандан кейин ҳам ўзгаришсиз қолди. Имтиёзли тоифалар сони тахминан ўша даражада қолди ва энг кўп сонли гуруҳлар ҳам ўзгармаган. Ўтказилган тадқиқотлар жараёнида ишлаб турган пенсионерлар пенсия миқдорини камайтириш тавсия этилиб, ишлаб турган пенсионерларга пенсия тўлаш сезиларли сарфларни талаб этиши айтиб ўтилди, масалан, 1993 йилда пенсионерларнинг 14 фоизи ишлаган ва барча пенсия тўловларининг 13,2 фоизи уларга тўғри келган. Тавсия этилган пенсионерларни аттестациядан ўтказиш пенсияси тўловлари харажатларини камайтириши ёки пенсия ёшига етган ишлаб турганларнинг айримлари ишдан кетишга қарор қилишлари оқибатида иш жойларини кўпайтириши лозим эди. Бошқа таклиф ишлаб турган пенсионерлар пенсияси миқдорини камайтириш эди. Масалан, Эстонияда ишлаб турган пенсионерлар миқдори қарилик пенсияларининг 38 фоизини ташкил қилувчи база ставка тайинланадиган пенсияни олади. Жаҳон банки ходимлари маъмурий тусдаги ислоҳотни амалга оширишни ҳам таклиф қилишди. Таъкидланишича, амалдаги пенсия тузилмаларининг мураккаблиги маъмурий харажатларни кўпайтиради ҳамда тизимнинг адекват миқдордаги пенсия тўлаш имкониятини камайтиради. Пенсиялар тузилмасини соддалаштириш ҳамда база ставка бўйича ҳисобланадиган пенсияларни жорий этиш йўли билан пенсия тўловлари харажатини камайтиришга эришган Эстония ва Латвия намуна сифатида келтирилган. Ўзбекистонда ҳам қисқа муддатли истиқболда база ставка бўйича ҳисоблаш чизмасини жорий қилишни кўриб чиқиш тавсия этилди. Жаҳон амалиёти кўрсатишича, пенсия тўловларини нақд пулда уйга етказиб ўрнига бевосита банк депозит орқали тўлашга ўтилиши маъмурий

харажатларни жиддий камайтириш имконини беради. Почта бўлинмаси ўз хизмати учун 3 фоиз ундиради. Молиявий тўловлар тизими етарлича ривожланмаганлигига қарамай бу муаммони ҳал қилишда ёрдам бериши мумкин бўлган жамғарма банкларининг кенг тармоғи мавжуд. Ислоҳотларни амалга ошириш бўйича аниқ таклифлар саноати ривожланган кўпгина мамлакатларидагидан қаттиқ бўлмайдиган пенсия тизими сақланган ҳолда пенсия тўловлари харажатларини жиддий қисқартириш мумкин бўлади. Ана шулар асосида пенсия тўловлари умумий маблағларининг камида учдан бир қисмини тежашга эришиш мўлжалланган, бу ЯММнинг 7,5 фоизини ташкил қилган 1991 йилдаги деярли реал даражадаги пенсия тўловлари харажатини қисқартиришга тенг бўлади дейиш мумкин. Умуман, Жаҳон банки мутахассисларининг Ўзбекистон пенсия тизимини ислоҳ қилиш бўйича тавсиялари қуйидагиларни ўз ичига олади: Пенсия тўловларининг бюджет чекловлари доирасидаги миқдорларда тўланишини таъмин этиш масаласини ҳал қилиш мақсадида пенсияларнинг мавжуд тузилмасини соддалаштириш, пенсионерларнинг турли тоифалари, шунингдек, пенсияларга устамалар сонини қисқартириш; Қисқа муддатли истиқболда энг кам миқдордаги пенсининг реал қийматини сақлашга мўлжалланган база ставка бўйича индексациалашга ўтиш. Ўрта муддатли истиқболда иш ҳақи билан боғланадиган пенсия тизимини жорий қилиш тавсия этилади; Пенсиялар учун ўрнини босиш коэффициентини пасайтириш мақсадида пенсиялар ҳисоб-китобининг мавжуд формуласи тахминан 70 фоиз ўзгартирилади; Мавжуд пенсия ёшини ягона даражага - эркаклар учун 65 ва аёллар учун 60 ёшга аста-секин кўтариш мақсадга мувофиқдир; Худдди мана шу асосда муддатидан олдин пенсияга чиқиш ҳуқуқига эга бўлган пенсионерлар тоифасини бекор қилиш;

Ишлаб турган пенсионерларни пенсия олиш ҳуқуқидан маҳрум қилиш ёки улар оладиган пенсия ҳажмини энг кам пенсиянинг маълум ҳиссасигача камайтириш. Ногиронлар бўйича пенсия тайинлаш устидан назорат тизими бундай пенсияни фақат ногиронлар олиши учун етарлича самарали бўлиши керак. Ижтимоий таъминот соҳаларидаги ислоҳотлар Ўзбекистонда ижтимоий суғурта тизимини ислоҳ қилиш доирасида вақтинча меҳнат лаёқатини йўқотганлик бўйича нафақалар ва бошқа нафақаларни тўлашда муайян ўзгаришлар содир бўлди. Ислоҳотнинг дастлабки йилларида, кейинги йилларда ҳам халқаро стандартлар бўйича Ўзбекистонда ишга чиқмаслик ҳолатлари унчалик кўп эмас. Йилдаги меҳнатга лаёқатсизлик кунларининг умумий сони тахминан 7 кун, бу кўпгина ғарбий мамлакатлардаги даражадан жиддий фарқ қилади, масалан, Францияда 21 кун, Швецияда 23 кун ва Россияда 8 кундир. Вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик тўловлари бўйича давлат харажатлари 1992 йилда 0,5 фоиздан бирмунча ортиқ бўлди. Аммо вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик тўловлари бўйича харажатлар ҳали ҳам Ижтимоий суғурта жамғармаи харажатлари барча моддаларининг катта қисмини ташкил қилиб келмоқда. Бу даврда иш билан банд бўлганларнинг кўпчилиги учун вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик нафақаларини молиялаш Ижтимоий суғурта жамғармаи орқали амалга оширилди. 1994 йил январигача уни расмий касаба уюшмаси тасарруф қилиб келди, сўнгра, у пенсия таъминоти ҳамда ижтимоий суғурта функцияларини ўзида бирлаштирган янги Ижтимоий суғурта жамғармаига топширилди. Аммо барча иш билан банд бўлганларнинг бир қисми миллий Ижтимоий суғурта жамғармаи сиртида қолди. Айни вақтда 1,2 млн. кишилик жамоа хўжаликлари ходимлари учун алоҳида Ижтимоий суғурта жамғармаи мавжуд. Кооператорлар, тадбиркорлар ва темир йўлчиларнинг мустақил касаба уюшмалари ҳам

тахминан 300 000 ходимни ўз қаноти остига олган мустақил ижтимоий суғурта жамғармаларини ташкил этди. 1991-1993 йилларда ижтимоий суғурта жамғармаи ҳам иш берувчилар, ҳам ишловчилар томонидан иш ҳақи жамғармаидан 5,6 фоиз ҳажмида тўланадиган бадаллардан молияланди. Аммо 1994 йил январидан бошлаб вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик бўйича нафақалар бирлашган Пенсия жамғармаи ва Ижтимоий суғурта жамғармаидан тайинлана бошланди, бу ишлаб турганларга унчалик жиддий таъсир этмади. Ижтимоий суғурта жамғармаидан турли бошқа нафақалар, масалан, ҳомиладорлик ва туғиш бўйича нафақалар ҳам тўланади ҳамда санаторий, курорт ва болалар соғликни сақлаш муассасалари харажатлари қопланади. Бир қатор халқаро экспертлар фикрича, санаторийларни айнан камбағалларга мўлжалланган манфаатлар қаторига киритиш жуда ҳам тўғри бўлмаса керак, шунинг учун улар санаторийлар ҳамда бошқа курорт муассасаларини хусусийлаштириш ёки улардан фойдаланиш харажатларини, агар ижтимоий маблағларидан молияланиши лозим бўлса, уларни қоплашни тавсия этадилар. Ўзбекистон Республикасида пенсия таъминоти тизими хусусиятлари Ўзбекистонда ижтимоий муҳофазани ислоҳ қилишнинг алоҳида муҳим йўналиши самарали ишловчи пенсия тизими, инсонга кексайганда яшаш манбаини йўқотмаслик, ўз хизматлари учун муносиб тақдирланиш имконини берадиган механизмнинг яратилиши бўлди. Маълумки, жаҳон амалиёти пенсия тизимининг икки асосий турини фарқлайди: -ҳамкорликдаги масъулият тизими, бунда ишлаб турган авлод олдинги авлодга пенсия тўловларини молиялаш учун бадаллар тўлайди (ўз навбатида кейинги авлод ҳозирги ишлаб турганлар пенсия тўловларини молиялайди);

-жамғариш тизими, бунда ҳар бир ишлаб турган киши ўзининг кексаликдаги таъминоти учун маблағларни ўз меҳнат фаолияти мобайнида жамғариши керак. Ўзбекистонда собиқ идтифоқдан ўтган ҳамкорликдаги масъулият тизими қўлланилади. Собиқ иттифоқдаги тизимда пенсия таъминоти умумий солиқ тушумлари ҳисобига тўла давлат бюджетидан амалга оширилган. Пенсия таъминоти «Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига мувофиқ амалга оширилади. Республикада пенсия таъминотининг хусусий шакллари йўқ. Қонунга кўра пенсиянинг 3 тури фарқланади: -ёшга кўра пенсия -ногиронликка кўра пенсия -боқувчисини йўқотганлигига кўра пенсия. Қонун пенсия таъминоти учун икки асосий талабни белгилайди – пенсия таъминоти ҳуқуқини берувчи шартнинг мавжудлиги (пенсия ёшига етиш, ногирон бўлиб қолиш, боқувчисини йўқотиш), зарур иш стажининг мавжудлиги. Айтиб ўтилган талаблардан биттасининг йўқлиги пенсия таъминоти ҳуқуқининг йўқотилишига олиб келади. Маълумотларнинг тўғри ҳисобга олинишини ошириш ва улар билан информацион ишлашнинг жадаллиги республикада пенсия тизими ишлашининг муҳим муаммоларидан ҳисобланади. Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза вазирлиги ва унинг пенсия жамғармаи тузилмаларида етарли компьютер ҳамда дастурий таъминотнинг йўқлиги пенсионерларни оператив ҳисобга олиш, келиб тушаётган бадалларни персонификацияланган ҳисобга олишга ўтиш, пенсияларни бутун меҳнат фаолияти давридаги ўртача иш ҳақидан ҳисоблашга ўтишнинг қонунчилик асосини жорий қилиш имконини бермайди. Кўпгина мамлакатларда пенсия тизимини молиявий барқарорлаштириш муаммосининг ечими пенсия ёшининг оширилишидадир, деб қаралмоқда. Бу ривожланган ғарб мамлакатлари учун жуда муҳимдир,

чунки ҳаётнинг ўртача давомийлиги анчагина юқори, аҳоли кексайиб бормоқда, пенсионерлар ва ишлаб турганлар нисбати, яъни боғлиқлик оғишмай ортиб бормоқда. Бундай шароитда пенсия ёшини ошириш масаласини, у ҳозирда анчагина юқориликдан қатъи назар, қайта кўриб чиқилиши (масалан АҚШда жинсидан қатъи назар у 65 ёшдир) ҳақиқатан ҳам ижобий натижалар бериши мумкин. Қатор собиқ ижтимоийистик мамлакатлар – Венгрия, Болтиқ бўйи давлатлари, Россия, Қозоғистонда пенсия ёши қонун йўли билан оширилди. Ўзбекистонда пенсия ёшини яқин 20 йил мобайнида босқичма-босқич ошириш мўлжалланмоқда. Бундай тадбир ҳақиқатан ҳам пенсия жамғармаларининг молиявий ҳолатига ижобий таъсир этиши мумкин. Аммо Ўзбекистонда пенсиялар молиявий таъминотини яхшилашнинг бошқа механизмлари бор бўлиб, улар қуйидагилардир: -имтиёзли пенсиялар тартиботини, яъни умум-белгиланган ёшдан олдин тайинланадиган пенсияларни тугатиш (бу механизмнинг амалга оширилиши – пенсияга чиқиш ўртача ёшини эркаклар учун 1,5 йилга, аёллар учун 2 йилга кўтариш имконини беради, ўтказилган таҳлил кўрсатишича, бунда пенсия жамғармаига тушадиган йиллик оғирликни 16 % камайтириш мумкин бўлади); -эркаклар ва аёллар учун пенсияга чиқиш ёшини тенглаштириш, бу пенсияга чиқиш умумий ёшини 3 йилга ошириш ҳамда пенсия жамғармаига тушадиган оғирликни йилда 27% камайтириш имконини беради. Бу икки механизмни амалга ошириш натижасида ўрнини босиш ўртача коэффициентини (ўртача пенсия миқдорининг ўртача иш ҳақи миқдорига нисбатини) ҳозирги 33% дан 47%гача кўтариш имконини беради, натижада янги тўғрилаш коэффициентларини жорий қилиш йўли билан пенсияларни индексациялашни киритиш ва иш ҳақи ҳамда пенсиялар минимал миқдорини тенглаштириш мумкин бўлади.

Пенсия жамғармалари молиявий ҳолатини барқарорлаштиришнинг муҳим муаммолари қаторига молиялашнинг қўшимча манбаларини қидириб топиш ҳам киради. Бу қуйидаги ҳисобига ҳал этилиши мумкин: -молиялаш билан қопланмайдиган қўшимча харажатларни тугатиш. Жумладан, меҳнат стажи ёки иш стажи тушунчасидан воз кечиб, суғурта стажи тушунчаси киритилиши керак. Бу пенсияни ҳисоблашда фаолиятнинг фақат пенсия бадаллари тўланган даврлари ҳисобга олиниши керак дегандир; -қонунчиликка қатъий риоя қилиниши, яъни ҳарбий хизматчиларга давлат бюджети ҳисобига тайинланадиган пенсияларни молиялаш таъминланиши керак; -ёлғиз кекса фуқароларга, иш стажига эга бўлмаганларга, 16 ёшгача бўлган ногирон болаларга ва болаликдан ногирон бўлганларга тайинланадиган ижтимоий деб аталмиш нафақаларни, шунингдек, алоҳида хизматлари (урушда иштирок этганлик, фахрий унвон, уруш йилларида ишлаганлик ва бошқалар) учун давлат бюджетидан белгиланадиган пенсияларга устамаларни тўлашга ўтиш. Бу таклифларнинг амалга оширилиши пенсия жамғармаига 40 фоизга яқин харажатларни тежаш имконини беради. Пенсия таъминотини ислоҳ қилишнинг энг самарали йўналишларидан бири жамғариладиган пенсия тизимининг жорий қилинишидир. Аммо жамғариладиган пенсия тизими ҳамкорликдаги масъулият пенсия тизимига давлат фуқароларнинг пенсия таъминоти соҳасидаги конституциявий ҳуқуқини ҳамкорликда амалга оширади, жамғариладиган тизимларда эса бу кафолатларни давлат бюджет ҳисобига мустақил таъминлаши керак бўлади. Шунинг учун жамғариладиган пенсия тизимлари давлатга етарлича турмуш даражасини ҳамда давлат пенсия тизимига тушадиган оғирликни енгиллатиш усулларини таъминлашда ёрдам берадиган қўшимча сифатида ташкил этилиши керак. Иккинчи томондан, бундай жамғармалар мамлакат иқтисодиётига инвестициялашнинг қудратли манбаи ҳисобланади. Ривожланган мамлакатлар амалиёти кўрсатишича, айнан мана шундай

жамғармалар иқтисодиётни ривожлантириш воситаси ҳисобланади. Бунга Чилини мисол қилиб келтириш мумкин, у ерда айнан пенсия жамғармалари мамлакатнинг ривожланишини таъминлаган. Жамғариладиган пенсиялар нодавлат пенсия жамғармаларини ташкил этиш орқали шакллантирилиши керак. Нодавлат пенсия жамғармалари фақат ихтиёрийлик принципига асосланиши керак. Бунинг учун нодавлат пенсия жамғармаларини ташкил этиш ҳамда уларнинг ишини тартибга солиб турадиган самарали қонунчилик базаси яратилиши керак. Бундай жамғармаларнинг инвестиция фаолияти фақат махсус компаниялар орқали амалга оширилиши керак.

Хулоса Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатлар тажрибаси кўрсатишича , ижтимоий муҳофаза тизимига турли давлат ва нодавлат тузилмалари , жумладан , қуйидагилар киради : -махсус давлат органлари (меҳнат ва ижтимоий муҳофаза, соғликни сақлаш, вазирликлари, турли давлат қўмиталари); -ижтимоий суғурта (ишлаб чиқғаришдаги бахтсиз ҳодиса ва бошқалар) бўйича давлат ва жамоат ташкилотлари; -шу муаммолар бўйича илмий тадқиқотлар олиб борилишини таъминлайдиган миллий марказлар ва жамғармалар. Пенсия таъминоти «Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига мувофиқ амалга оширилади. Республикада пенсия таъминотининг хусусий шакллари йўқ. Қонунга кўра пенсиянинг 3 тури фарқланади: -ёшга кўра пенсия -ногиронликка кўра пенсия -боқувчисини йўқотганлигига кўра пенсия. Қонун пенсия таъминоти учун икки асосий талабни белгилайди – пенсия таъминоти ҳуқуқини берувчи шартнинг мавжудлиги (пенсия ёшига етиш, ногирон бўлиб қолиш, боқувчисини йўқотиш), зарур иш стажининг мавжудлиги. Айтиб ўтилган талаблардан биттасининг йўқлиги пенсия таъминоти ҳуқуқининг йўқотилишига олиб келади. Пенсия таъминотини ислоҳ қилишнинг энг самарали йўналишларидан бири жамғариладиган пенсия тизимининг жорий қилинишидир. Аммо жамғариладиган пенсия тизими ҳамкорликдаги масъулият пенсия тизимига давлат фуқароларнинг пенсия таъминоти соҳасидаги конституциявий ҳуқуқини ҳамкорликда амалга оширади, жамғариладиган тизимларда эса бу кафолатларни давлат бюджет ҳисобига мустақил таъминлаши керак бўлади. Жамғариладиган пенсиялар нодавлат пенсия жамғармаларини ташкил этиш орқали шакллантирилиши керак. Нодавлат пенсия жамғармалари фақат ихтиёрийлик принципига асосланиши керак

Адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикасининг « Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида » ги қонунга шарҳлар . Т .: « Шарқ », 2000 й -384 б . 2. Иш ҳақи, пенсиялар, стипендиялар ва ижтимоий нафақалар миқдорини ошириш тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони, «Халқ сўзи» газетаси, 2001 й, 29 июнь. 3. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодекси - Т.: «Адолат», 1996-256 б. 4. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. 5-том. -Т.: Ўзбекистон, 1998. 5. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар. Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси - Т.: «Ўқитувчи», 2001. 6. Абдураҳмонов Қ.Қ. ва бошқалар. Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш (ўқув қўлланма) Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти Т.: 2004. 7. Абдураҳмонов Қ.Х., Тохирова Х.Т. Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш (ўқув қўлланма). Т.: 2004. 8. Владимирова Л.П. Экономика труда - Учебное пособие- М.:- Изд. Дом «Дашков и К», 2000. 9. Адамчук В.В. и др. Экономика и социология труда. Учебник для ВУЗов - М.: ЮНИТИ, 1999- с.406.

O'xshashlar

Жамғариб бориладиган пенсия таъминоти

Пенсия таъминоти тизимининг шаклланиши

Пенсия таъминоти борасидаги давлат сиёсати

Давлат пенсия таъминоти тизимидаги пенсияларнинг турлари

Ўзбекистон Республикасида молиявий назорат