Ўзбекистон республикасида бошқарув ҳисобини ташкил этишнинг ривожланиш йўналишлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Ўзбекистон республикасида бошқарув ҳисобини ташкил этишнинг ривожланиш йўналишлари

Yuklangan vaqt:

15.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

89 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистон республикасида бошқарув ҳисобини ташкил этишнинг ривожланиш йўналишлари Ҳозирги шароитда бошқарув ҳисоби тизими моҳиятини хўжалик юритувчи субъектлар бўлимлари ўртасидаги коммуникацион алоқаларнинг мукаммал тарзда ишлаб чиқилган шакллари ва методлари йиғиндиси сифатида тушуниш мумкин; корхона таркибий бўлинмалари фаолиятини жорий режалаштириш; маълумотларни йиғиш ва қайта ишлашнинг оперативлигини таъминлаш; моддий, меҳнат ва молиявий ресурслар сарфи устидан оператив назорат қилиш; юзага келган ҳар бир ҳолат юзасидан таҳлил ва истиқболни белгилаш. Юқорида таъкидланганидек, бошқарув ҳисоби калькуляция ҳисоби негизида вужудга келган, шунга мувофиқ ҳозиргача унинг асосий таркибини ишлаб чиқариш харажатлари ҳисоби ташкил қилиб келмоқда Бошқарув ҳисоби моҳиятига ана шундай ёндашув бу нафақат амалиётчилар, балким назариячи-иқтисодчи олимлар орасида ҳам анчагинадир. Улар “бошқарув ҳисоби” моҳиятини белгилашда худди ана шу ёндашув моҳиятидан келиб чиқадилар. Шу ўринда қайд қилиш керакки, бошқарув ҳисобининг моҳиятини белгилашда деярлик барча муаллифлар унинг асосида ахборот таҳлили туришини алоҳида қайд қиладилар. Бошқарув ҳисоби таркибида хўжалик юритувчи субъектнинг барча бўлимлари кесимида асосий фаолият натижалари, ана шу натижадаги ҳар бирининг улуши тўғрисидаги маълумотлар йиғилади, таснифланади, таҳлил қилинади ва тегишли қарорлар қабул қилинади. Бошқарув ҳисоби моҳиятини аниқ белгилашда хўжалик юритувчи субъектнинг маълумот-назорат тизими яхлитлигини ифодаловчи белгилар йиғиндиси: узлуксизлик, аниқ бир мақсадга қаратилганлик, маълумотлар таъминотининг тўлиқлиги, жамиятдаги объектив иқтисодий қонунларнинг амалиётда акс эттирилиши, ташқи ва ички шароитлар ўзгариши натижасида

бошқарув объектлари таъсирчанлигининг ўзгариши ва шу кабиларни кўриб чиқиш тақозо этилади. Кўпгина муаллифлар бошқарув ҳисоби моҳияти тўғрисида турли-туман қарашларни ифодалашади. Замонавий миллий иқтисодиётнинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқиб, бошқарув ҳисоби моҳиятини қуйидагича изоҳлаш мумкин. Бошқарув ҳисоби - хўжалик юритувчи субъектнинг муаммоларини ҳал этиш ва истиқболдаги ривожланишини таъминлашга қаратилган тезкор (оператив) бошқарув қарорларини қабул қилиш учун харажатлар ва даромадлар ҳисоби, меъёрлаштириш, режалаштириш, назорат ва таҳлил тизимини ифодаловчи релевант маълумотларни бир тизимга солади. Берилган ушбу таъриф бошқарув ҳисобининг объектлари, белгилари ва мақсадларидан келиб чиқиб берилган бўлиб, булар ушбу мақола доирасида атрофлича кўриб чиқилади. Бошқарув ҳисобининг функциясини белгилашда бир қатор ривожланган бозор муносабатларига эга давлатлар, шунингдек, мамлакатимиз олимлари қуйидаги қарашларни алоҳида таъкидлайдилар: 1. Бошқарув ҳисоби бошқарувнинг турли бўғинларини маълумотлар билан таъминлайди; оператив назорат функцияси ҳамда истиқболли режалаштириш функциясини бажаради. 2. Бошқарув ҳисоби бошқарув қарорларини қабул қилиш учун маълумотлар тайёрлайди; турли хил бошқарув бўғинлари учун таҳлилий ҳисоботларни тузади; раҳбарларни четланишларни бошқаришга йўналтиради. 3. Бошқарув ҳисоби бизнесни тизимли бошқариш учун бошқарувнинг турли бўғинларини релевант маълумотлар билан таъминлайди; хўжалик юритувчи субъектнинг турли бўғинларини бошқариш учун зарурий маълумотларни шакллантиради. Олиб борилган илмий тадқиқотлар натижасига таяниб, шунингдек, мавжуд қарашларни танқидий ўрганган ҳолда бошқарув ҳисобининг қуйидаги функцияларини белгилаш мумкин, деб ҳисоблаймиз: бошқарув ҳисоби

бизнесни ва унинг сегментларини тизимли бошқариш учун релевант маълумотлар базасини шакллантиради ва раҳбарларни у билан мунтазам таъминлайди; оператив назорат ҳамда истиқболли режалаштириш функцияларини бажаради. Бошқарув ҳисоби предмети - ишлаб чиқаришнинг максимал самарадорлигига эришиш мақсадида хўжалик юритувчи субъект ходимлари фаолиятини ташкил қилиш ва мувофиқлаштириш учун бошқарув объекти ёки бошқарув жараёнига таъсир ўтказишдир. Бошқарув режалаштириш, ташкил қилиш, мувофиқлаштириш, рағбатлантириш ва назорат қилиш ёрдамида бошқарув предметига таъсир ўтказади. Айнан шу функцияларни бошқарув ҳисоби бажариб, у ўз тизимини яратиб, бошқарувнинг мақсад ва вазифаларига жавоб беради. Ҳозирги пайтгача бошқарув ҳисоби предметининг аниқ таърифлари мавжуд эмас. Муаллифлар умумий ҳолда бухгалтерия ҳисоби ва хусусий ҳолда бошқарув ҳисоби моҳияти таърифларини ифодалаш билан чегараланишмоқда Таъкидлаш лозимки, хўжалик юритувчи субъект фаолиятини бошқариш тизим ва методлари ўзгариши туфайли бошқарув ҳисобининг таркиби ўзгармоқда Айниқса, бу турли ташкилий тузилмага эга бўлган хўжалик юритувчи субъектлардаги ўзгарувчан ташқи омиллар (инфляция, ишлаб чиқаришни таркибий қайта қуриш ва ш.к.) таъсиридаги харажатлар ва даромадлар ҳисобини моделлаштиришга тегишлидир. Ана шу ерда бошқарувнинг объектлари ва субъектлари таркиби ўзгаради. Бошқарув тўғрисидаги фан бошқарув ҳисоби предмети ҳақидаги концепцияни ҳам шакллантиради. Бошқарув ҳисобининг предмети - муайян хўжалик юритувчи субъектнинг иқтисодий фаолияти. Предметнинг мазмунини тушуниш, унинг моҳиятига объектив баҳо бериш учун, бошқарув ҳисоби фанининг объектлари моҳиятини тўғри тушуниш керак бўлади. Бошқарув ҳисобининг объектини белгилашда нафақат амалиётчилар, балким назариячи олимлар ўртасида ҳам яқин бўлган қуйидагича ёндашув

мавжуд: бошқарув ҳисобининг объекти, бу хўжалик юритувчи субъектнинг бутун фаолияти ҳамда унинг алоҳида сегментлари. Шу билан биргаликда, алоҳида таъкидлаш керакки, амалиётчилар ҳам, назариячи олимлар ҳам хўжалик юритувчи субъектнинг сегментини белгилашга турлича ёндашишади. Айрим қарашларда, хўжалик юритувчи субъектнинг сегменти дейилганда, унинг фақат айрим олинган бўғинлари ҳисобга олиниши назарда тутилади. Яна бир қарашларда, корхона сегменти унинг айрим олинган мустақил бўғинлари ва маҳсулотлари турини ҳисобга о лиш имконини беради, деб эътироф этилади. Хўжалик юритувчи субъект сегменти дейилганда, нафақат ана шу хўжалик юритувчи субъектнинг алоҳида олинган бўғинлари, балким бошқарув ҳисобининг олдига қўйилган мақсад ва вазифалардан келиб чиққан ҳолда, маҳсулот турлари ҳамда бир хил жараёнлар ҳам ҳисобга олиниши керак. Бошқарув ҳисоби моҳиятини белгилашда унинг муҳим хусусиятини таъкидлаш лозим, яъни бошқарув ҳисоби бошқарув жараёнини ҳисоб- китоблар жараёни билан узлуксиз боғлайди. Хўжалик юритувчи субъект маълумотлар тизимида бошқарув ҳисоби объектларининг турли хил усуллар ва йўллар орқали ифода этилиши бошқарув ҳисоби методи деб аталади . Бошқарув ҳисобининг методи, бошқарув ҳисоби объектларини хўжалик юритувчи субъектнинг ягона маълумотлар тизимида акс эттириш имконини берадиган усул ва услублар йиғиндисидир. Ана шу усул ва услубларга бухгалтерия ҳисобининг методи элементлари (ҳужжатлаштириш, инвентаризация, баҳолаш, калькуляция, бухгалтерия счетлари, икки ёқлама ёзув, бухгалтерия ҳисоботи ва баланс), шунингдек, меъёрлаштириш, режалаштириш, назорат қилиш, молиявий ва иқтисодий математик таҳлиллар ҳам киради. Хўжалик юритувчи субъект фаолиятини бошқариш мураккаб жараён ҳисобланади. Бошқарув талабларига жавоб берувчи ҳисоб тизими ҳам мураккаб бўлиб, кўпгина тадбирлар ва жараёнлардан ташкил топади. Бошқарув мақсадларидан келиб чиқиб, бошқарув ҳисоби тизими элементлари таркиби ўзгариши мумкин. Шу билан бирга, аниқ хўжалик юритувчи субъектда ташкил

қилинган ҳар қандай ҳисоб сиёсати умумқабул қилинган тамойилларга жавоб бериши керак. Албатта, бундан бошқарув ҳисоби ҳам мустасно эмас. Бошқарув ҳисобининг тамойиллари моҳиятини тўғри англаш шу ҳисоб туридан самарали фойдаланиш имконини беради. Фикримизча, бошқарув ҳисоби тамойилларига қуйидагиларни киритиш мумкин: хўжалик юритувчи субъект фаолиятининг узлуксизлиги; режалаштириш ва ҳисоблашда ягона ўлчов бирликларини ишлатиш; иқтисодий маълумотларнинг тезкорлиги, махфийлиги ва энг муҳими, релевантлилиги; хўжалик юритувчи субъектнинг таркибий бўлинмалари фаолияти натижаларини баҳолаш; бошқарув мақсадида бирламчи ва оралиқ маълумотларнинг кўп маротаба ишлатилиши; хўжалик юритувчи субъект ичидаги коммуникация тизими; харажатлар, молия ва тижорат фаолиятини бошқаришда бюджет усулини қўллаш; ҳисоб объектлари ҳақидаги маълумотлардан фойдаланишни таъминловчи тўлиқлик ва таҳлилийлик; хўжалик юритувчи субъектнинг ҳисоб сиёсати томонидан ўрнатилган ишлаб чиқариш ва тижорат жараёнларининг даврийлиги. Ҳар қандай ихтиёрий олинган хўжалик юритувчи субъект ўз мақсадлари ва вазифаларидан келиб чиққан ҳолда бошқарув ҳисобини ташкил қилиши ва юритиши, шунингдек, хоҳламаса уни умуман, ташкил қилмаслиги ва юритмаслиги мумкин. Шу билан бир қаторда, хўжалик юритувчи субъект раҳбарларининг билим даражаси, уларнинг умумий савияси ва интеллектуал салоҳиятлари бошқарув ҳисобини ташкил қилиш ва юритишга, унинг савиясига, бошқарув ҳисоби олдига турли хил янги ва истиқболли вазифалар қўйишга олиб келиши мумкин. Эътироф этиш керакки, ҳар бир ихтиёрий олинган ХЮС раҳбарлари учун шакллантириладиган ва уларга тақдим этиладиган маълумотлар мазмуни ва шакли бошқа субъектлардагидан албатта, фарқ қилади. Шу билан бир қаторда, бизнинг фикримизча, уларнинг барчасида шакллантирилаётган ва тақдим этилаётган маълумотларнинг ўхшаш томонлари ҳам мавжуд, яъни уларнинг стратегик, тактик ва оператив характерида

эканлигидир. Бу ўхшашликни бир қатор иқтисодий мактаблар олимлари ўзларининг илмий тадқиқотларида эътироф этишга ва улар ўртасидаги фарқларни ҳам кўрсата олишга ҳаракат қилишган. Лекин, бошқарув ҳисобининг ана шу қайд қилинган турларини бир яхлитликда ва энг асосийси, уларнинг моҳиятини бошқарув ҳисоби доирасида ягона тизим сифатида талқин қила олишмаган. Бошқарув ҳисобининг ривожланиш босқичларини таҳлил қилинса, маълумотларнинг ана шу учта турига мос тарзда бошқарув ҳисобининг мос турлари шаклланиб борганлигини кузатиш мумкин: стратегик, тактик ва оператив бошқарув ҳисоблари. Стратегик бошқарув ҳисоби - бу ХЮСнинг юқори раҳбарларини корхонанинг рақобатбардошлигини оширишга таъсир қиладиган ташқи омиллар ҳамда ички имкониятларни баҳолаш ва улардан самарали тарзда фойдаланиш бўйича узоқ муддатларга мўлжалланган қарорлар қабул қилишларига асос бўладиган релевант маълумотлар билан таъминлашдир. Бошқарув ҳисобининг тактик даражаси - стратегик мақсад ва режаларга эришишни таъминловчи воситалар тўғрисидаги маълумотлар билан ХЮСнинг ўрта бўғин раҳбарларини таъминлайди. Стратегик бошқарув ҳисобига нисбатан бу ҳисоб даражасида вақт оралиғи жуда қисқа, одатда бир ҳисобот йили, маълумотларнинг аниқлик даражаси юқори, маълумотлар кенглиги жуда қисқа ва аниқ йўналтирилган бўлади. Оператив бошқарув ҳисоби ХЮСнинг хўжалик фаолиятини ифодаловчи иқтисодий кўрсаткичлари ҳақиқий параметрларининг белгиланганларидан, яъни режалаштирилганларидан сезиларли оғиш вужудга келаётганда бу ҳолатга раҳбарларнинг зудлик билан эътиборини қаратиш учун уларга тескари маълумотлар алоқасини ўратиб бериш вазифасини бажаради. Оператив ҳисоб раҳбарлар учун тезкор ва қисқа муддатларга мўлжалланган релевант маълумотлар етказиб бериш учун хизмат қилади. Қисқа муддатда ХЮСнинг фаолият кўрсаткичлари аниқ белгиланган бўлади, аммо ресурслар ниҳоятда чекланган ва улардан самарали фойдаланиш талаб этилади. Ана шундай вазиятларда ХЮСнинг барқарорлиги чекланган муқобиллар

доирасидаги энг яхши ҳаракатлар варианти танловини амалга ошириш ва прогнозлаштириш усулларидан фойдаланиш имконини беради. Оператив маълумот жудаям тор, кўпроқ ички, батафсил ва аниқ бўлади. Бухгалтерия ҳисобининг барча даражалари бир-бирига боғланган, шунинг учун амалда тактик, стратегик ва оператив маълумотлар ўртасига аниқ бир чегара тортиб бўлмайди. Шунингдек, бир вақтнинг ўзида бошқарув ҳисобининг стратегик ва оператив даражалари ўртасидаги фарқлар очиқ-ойдин намоён ҳам бўлади. Бу ҳолат бошқарув ҳисоби тизимининг назарий асосларини ишлаб чиқишда ўзининг аниқ ифодасини топади. Стратегик бошқарув ҳисобининг тамойилларига: истиқболли (ХЮС ўзининг иқтисодий кўрсаткичларини келгусида энг юқори даражага кўтара олиш имкониятларини илмий жиҳатдан асослаш), экстерналлик (ташқи муҳит таъсирини ҳисобга олиш ва ХЮСнинг унга мослашувини таъминлаш), энтропея (ташқи муҳитнинг ноаниқлигини камайтира оладиган ва ХЮСнинг иқтисодий фаолиятига таъсир кўрсатувчи томонларини баҳолашга хизмат қиладиган маълумотлар йиғини), эгилувчанлик (ташқи ўзгаришларга мослашиш ва мослашув натижаларини ХЮСнинг иқтисодий муҳитига самарали йўналтириш ҳусусияти), салоҳиятли (рақобатбардош стратегияда имконият манбаларини излаш ва кўпайтириш), сифатлилик (ХЮСнинг имкониятлари ва хатарлар, кучли ва заиф томонларини ҳисоблай олиш) ва эхтимолликлар киради. Бошқарув ҳисобининг оператив даражаси қуйидаги тамойилларга асосланади: тезкорлик (берилган параметрлардан четланишга нисбатан тезкор харакат), интерналлик (ички жараёнларнинг самарасини баҳолаш), релевант даврининг барқарорлиги (қисқа муддат оралиғида иқтисодий муҳитнинг ўзгармаслиги), оптималлик (чегараланган манбалардан самарали фойдаланиш), молиявий ўлчовлар (маълумотларнинг фойда ва харажатлар миқдорига бевосита таъсирини аниқ кўрсатиб берилиши), таҳлилийлик ва аниқлик. Стратегик бошқарув ҳисоби матрицали таҳлилий воситалардан, “кучли” ва “кучсиз” сигналлар билан ишлаш алгоритмлари, сценарийли таҳлил, SWOT -

таҳлил, GAP -таҳлил (оралиқлар таҳлили), портфель таҳлили (махсулотлар ва бозорларга тегишли муайян стратегиялар бўйича фаолият йўналишларини тақсимлаш таҳлили), мижоз учун сифатли қиймат яратиш таҳлили, махсулотнинг ҳаёт цикли бўйича харажат ҳисоби, мақсадли харажатлар ҳисоби, инвестиция ҳисоб ҳисоб- китоблари, кўрсаткичларнинг мувозанатли тизими ва шу кабилардан фойдаланади. Тактик ва оператив бошқарув ҳисобларини самарали тарзда амалга ошириш воситалари қуйидагилардир: фаолият кўрсаткичларининг молиявий таҳлили, инвестиция ҳисоб-китобларининг статистик ва динамик воситалари, бюджетлаштириш, функционал қиймат таҳлили (ФҚТ), харажатларни ҳисобга олиш ва таннархни ҳисоблаш воситалари, стандарт-костинг, директ-костинг, билвосита харажатлар таҳлили, CVP - таҳлил, ABC -таҳлил ва шу кабилар. Бошқарув ҳисобини самарали ташкил қилишдаги ана шу муҳим воситалардан мувозанатли кўрсаткичлар тизими ва бюджетлаштиришнинг ўрни беқёсдир. Улар бошқарувнинг ҳамма даражаларига дахлдордирлар, яъни стратегик даражадан то оператив даражагача. Улар ёрдамида жуда кўплаб бошқарув масалалари ечилади, ХЮСнинг иқтисодий фаолиятини тизимли тарзда баҳолаш иқтисодий баҳолаш имконияти таъминланади ҳамда тескари алоқа (бошқарув жараёнининг барча босқичларини таҳлилий маълумотлар билан таъминлаш) ўрнатиш имконини беради. Кўрсатилган воситаларининг бошқарув қарорларини қабул қилиш ва уларни амалга ошириш жараёнида ягона ахборот моделига бирлаштирилиши ХЮСнинг мақсадга эришиш имкониятларини оширган ҳолда, уларнинг ўзаро таъсир даражасини ҳисоблаш ва шунга мувофиқ ҳар бирининг самарасини алоҳида ҳисобга олиш ва таҳлил қилиш имкониятлари ҳам кескин ошади. бошқарув ҳисобининг назарий ва услубий масалаларини тадқиқ қилиш натижалари бўйича олинган илмий хулосалар ҳамда берилаётган таклиф- тавсиялардан фойдаланиш ихтиёрий олинган хўжалик юритувчи субъект раҳбарларига, хўжалигининг мулк шакли ва фаолият туридан қатъий назар, уларда:

- бошқарув ҳисобини ташкил қилиш, уни юритиш ва натижаларини ҳисобга олишга услубий жиҳатдан тўғри ёндашиш имконини беради. Бунинг натижасида хўжалик юритувчи субъектда бошқарув ҳисоби сиёсатининг тўғри шаклланишига эришилади, бу эса пировард натижада ана шу маълумотларга асосланадиган тўғри ва самарали бошқарув қарорларининг қабул қилинишига мустаҳкам пойдевор яратади; - раҳбарларга ички имкониятларни ҳисоблаш, ташқи муҳит таъсирини эътиборга олиш ва бунинг учун уларни таҳлил қилиш, ҳисобга олиш ва назорат қилиш имкониятларини очади; - бошқарув қарорларини қабул қилишда иқтисодий маълумотларнинг асосланишини таъминлаш, истиқбол кўрсаткичларини тўғри шакллантириш, ҳосил бўлган бир неча вариантлардан энг оптималларини танлаш имкони кенгаяди ва пировард натижада бевосита иқтисодий самаранинг ўсиши таъминланади.

Адабиётлар: 1. Друри, Колин. Управленческий и производственний учет: учебний комплекс / Колин Друри; пер. с англ. (В.Н. Егорова). - 6-е изд. - М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2007. - 1423 с. 2. Пардаев А, Пардаев Б. “Бошқарув ҳис оби” Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2015 йил 251 б. 3. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.: Союзаудит. 2004 4. Хасанов Б.А., Хошимов А.А. Бошқарув ҳисоби. Дарслик. -Т.: «Шарқ», 2011й. 5. An Introduction to Accounting Theory, 1st edition. 2016, UWS, Australia 6. Wan Madznah Wan Ibrahim, Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014 7. Сотиволдиев АС. Бухгалтерия хисоби назарияси. Ўқув қўлланма - Т.: " IQTISOD - MOLIYA ", 2007. - 64 б. 8. “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони . 9. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 488 б. 10. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 104 б. 11. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 56 б.

O'xshashlar

Ўзбекистон Республикасида молиявий назорат

Ўзбекистон Республикасида давлат бюджети

Ўзбекистон Республикасида аудит, аудиторлик хизматини ташкил қилиш мақсади ва вазифалари

Ўзбекистон республикасида пенсия таъминоти тизими

Ўзбекистон иқтисодиётининг ривожланиш босқичлари