Ўзбекистон Республикасида давлат бюджети - Iqtisodiyot - Referatlar

Ўзбекистон Республикасида давлат бюджети

Yuklangan vaqt:

01.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

149.5 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистон Республикасида давлат бюджети ва бюджет ҳуқуқи Режа: 1. Бюджет тушунчаси ва унинг ижтимоий-иқтисодий аҳамияти. 2. Бюджет ҳуқуқи предмети, тушунчаси ва манбалари . 3. Бюджет ҳуқуқи тамойиллари.

Бюджет тушунчаси ва унинг ижтимоий-иқтисодий аҳамияти. Ўзбекистон мустақилликка эришиб, бозор муносабатларига ўтганидан кейин мамлакат молия сиёсатининг мазмуни тубдан ўзгариб, бюджет тизимини мустаҳкамлаш унинг таркибий қисми бўлиб қолди. Ҳозирги замон шароитларида бюджет давлат иқтисодий сиёсатининг энг муҳим воситаси бўлиб бормоқда. Бюджет молиявий-ҳуқуқий категориялардан бири ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 8 декабрда қабул қилинган Конституцияси ҳамда 20 12 йи л да қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг Бюджет Кодексига би ноан давлат бюджети – республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетлардан иборат. Бундан ташқари давлат бюджети таркибида давлат мақсадли жамғармалари жамланади. Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида» ги қонунининг 3-моддасида илк бор давлат ва маҳаллий бюджетларга тушунча бериб ўтилган бўлиб, бунга кўра давлат бюджети – бу давлат пул маблағларининг (шу жумладан давлат мақсадли жамғармалари маблағларининг) марказлаштирилган жамғармаси бўлиб, унда даромадлар манбалари ва улардан тушумлар миқдори, шунингдек молия йили мобайнида аниқ мақсадлар учун ажратиладиган маблағлар сарфи йўналишлари ва миқдори назарда тутилади. Маҳаллий бюджет – Давлат бюджетининг тегишли вилоят, туман, шаҳар пул маблағлари жамғармасини ташкил этувчи бир қисми бўлиб, унда даромадлар манбалари ва улардан тушумлар миқдори, шунингдек молия йили мобайнида аниқ мақсадлар учун ажратиладиган маблағлар сарфи йўналишлари ва миқдори назарда тутилади. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик Кодексига биноан давлат мулки республика мулки ва маъмурий - ҳудудий тузилмалар мулкидан (муниципал мулкдан) иборат. Тегишли бюджетнинг маблағлари ва бошқа давлат мол-мулки, агар улар давлат корхонаси ва муассасига биркитилмаган 2

бўлса, Ўзбекистон Республикасининг давлат хазинасини, вилоят хазинасини ташкил қилади. Республика мулки республика бюджетига тушадиган солиқлар, йиғимлар ва бошқа мажбурий тўловлардан, шунингдек қонунлар назарда тутилган асосларга мувофиқ бошқа тушумлар ҳисобидан ташкил этилади. Муниципал мулк - давлат ҳокимияти маҳаллий органларининг мол - мулки, маҳаллий бюджет маблағлари, шунингдек уй - жой жамғармаси ва коммунал хўжалик корхоналари ва бошқа мулкий комплекслар, халқ таълими, маданият, соғлиқни сақлаш муассасалари, шунингдек бошқа мол- мулкдан иборат. Муниципал мулк маҳаллий бюджетга тушадиган солиқлар, йиғимлар ва бошқа мажбурий тўловлардан, шунингдек қонун ҳужжатларида назарда тутилган асосларга мувофиқ бошқа тушумлар ҳисобидан ташкил этилади. Асосий молиявий режа сифатида бюджет қуйидаги ўзига хос хусусиятларга эга: а) бюджет универсал молиявий режа ҳисобланиб, ўз кўрсаткичлари билан ижтимоий ва иқтисодий ривожланишнинг барча соҳаларини қамраб олади. Бу универсаллик хусусияти бошқа молиявий режаларда учрамайди, чунки улар тор доирада ҳаракат қилади; б) бошқа молиявий режаларга нисбатан бюджет – мувофиқлаштириш вазифасини бажаради. Мувофиқлаштириш - бюджет кўрсаткичи билан бошқа молиявий режалар кўрсаткичининг ўзаро боғлиқлиги орқали амалга оширилади. Корхоналарнинг молиявий режаларида бюджетга тўланадиган мажбурий тўловлар ҳажми ва бюджетдан ажратиладиган маблағлар кўрсатилади. Таниқли рус олимлари М.В.Карасева ва Ю.А.Крохина бюджетнинг қуйидаги узига хос хусусиятларини кўрсатиб ўтадилар: - бюджет – давлат ва маъмурий-ҳудудий тузилмаларнинг харажатларини қоплаш мақсадида ташкил этиладиган пул маблағлари жамғармасидир; 3

- бюджет – давлат ва маъмурий-ҳудудий тузилмаларнинг молиявий режали акти бўлиб, унда уларнинг даромадлари ва харажатлари кўрсатиб ўтилади; - бюджет – корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг баланси ва сметаси сингари молиявий режа бўлиб, у универсаллик ва мувофиқлаштириш хусусиятига эга. Давлат бюджет ташкилотлари ўз фаолиятларини амалга оширишлари учун керак бўлган барча маблағларни тегишли бюджетнинг (бўйсунувига қараб) харажатлар қисмидан оладилар. Юқорида кўриб чиқилган барча аспектлар бюджет мазмунини бойитиб, тўлдириб туради. Бюджет бу - давлат ҳокимияти органлари функцияларини таъминлаш мақсадида пул маблағларини ташкил этиш ва харажат қилиш шаклидир. Бу тушунчадан кўриниб турибдики: биринчидан , бюджет - бу пул маблағларини ташкил этиш ва харажат қилиш шакли бўлиб ҳисобланса; иккинчидан , бюджет – давлат ва маҳаллий ҳокимият органларининг функцияларини таъминлайди. Бюджет маблағларни ташкил этиш ва харажат қилиш шакли сифатидаги молиявий-режали актни - бюджетни ҳуқуқий шаклда тузиш билан аралаштириб юбормаслик лозим, ҳуқуқий шаклда бюджетни тузиш - юридик акт сифатида намоён бўлади. Бу қонун ёки давлат ҳокимияти вакиллик органининг қарори сифатида бўлиши мумкин. Бюджет тўғрисидаги юридик акт бюджетнинг ўзидан фарқ қилади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси бюджети тўғрисидаги қонунчиликда фақат бюджетнинг асосий кўрсаткичлари кўрсатиб ўтилади. Ҳар қандай категориянинг, шу жумладан бюджетнинг моҳияти унинг вазифаларида намоён бўлади. Бюджет кенг молиявий категория бўлганлиги сабабли, унга молиянинг барча вазифалари хосдир. Бюджетнинг қуйидаги асосий вазифаларини кўрсатиб ўтишимиз мумкин : миллий даромадни қайта тақсимлаш; иқтисодни тартибга солиш; бюджет соҳасини молиявий таъминлаш ва давлатнинг ижтимоий сиесатини амалга ошириш; 4

марказлашган пул маблағлари жамғармаларини ташкил этиш ва фойдаланиш устидан назоратни амалга ошириш. Бюджет оммавий-ҳуқуқий категория бўлиб, норматив тарзда мустаҳкамланади ва давлат (маъмурий-ҳудудий тузилмалар) манфаатларини амалга оширишда хизмат қилади. Шу сабабли ҳам бу соҳадаги ижтимоий муносабатлар императив меъёрлар билан тартибга солинади. Демак, бюджет - бу давлат ҳокимияти вакиллик органлари томонидан тасдиқланадиган марказлашган пул жамғармаларининг ташкил топиши, тақсимланиши ва улардан фойдаланилишининг асосий молиявий режаси бўлиб, давлат ва маҳаллий ҳокимият органларнинг барча вазифалари ва функцияларини таъминлашга хизмат қилади. Давлат бюджети ҳар йили тасдиқланади ва у биринчи январдан ўттиз биринчи декабрга қадар ҳаракатда бўлади. Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети икки қисмдан: даромадлар ва харажатлар қисмларидан иборат. Унинг даромадлар қисмида қонунчиликда назарда тутилган барча манбалар бўйича тушумларнинг ҳажмлари акс эттирилиб, уларга авваламбор белгиланган солиқлар ва йиғимларнинг барча турлари ҳамда бошқа даромадлар киради. Харажатлар қисми бюджет маблағларидан фойдаланишнинг аниқ миқдори ва йўналишларини назарда тутади. Бозор муносабатлари га ўтиш шароитларида давлат бюджети тақчиллик билан, яъни харажатлар даромадлардан ошиши билан қабул қилина бошлади. Жаҳон тажрибаси кўрсатишича, бюджет тақчиллиги иқтисодий ўсишнинг ниҳоятда жиддий тўсиғи бўлиб қолиши мумкин, чунки у инфляция жараёнлари кучайиши, давлат қарзлари ўсиши, умуман давлат молиялари ҳолатининг барқарор бўлмаслиги нинг бош омилларидан биридир. Шу сабабли бюджет тақчиллиги давлат томонидан қаттиқ назоратга олиниб, барқарор бозор иқтисодиёти шароитларида йўл қўйилиши мумкин бўлган доираларда белгиланади. Давлат бюджети тақчиллигини энг кам даражага келтириш: бошқарув харажатларини қисқартириш ҳисобига бюджет 5

харажатларининг ўсишини қатъий чеклаш; фарқли давлат ижтимоий ҳимоя тизимини белгилаш, дотацияларнинг ҳар хил турлари ва нархларнинг субсидияланишини тугатиш, марказлаштирилган маблағлар ни моддий ишлаб чиқариш тармоқларини ривожлантириш учун қаратилган чора-тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш га ажратиш йўли билан эришилади. Давлат бюджети таркибида давлат мақсадли жамғармалари тўпланиб, уларга Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги Республика йўл жамғармаси, Ўзбекистон Республикаси Давлат мулк қўмитасининг давлат мулкини бошқариш махсус ҳисобварағи ҳамда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Пенсия жамғармаси киради. Кўрсатилган жамғармалар ушбу дарсликнинг 10-бобида кўриб чиқилади. Мустақиллик йилларида давлат бюджети маблағларидан функционал фойдаланиш анчагина кенгайди, бюджет даромадларини йўналтириш услублари ва уларни харажат қилиш йўналишлари , Давлат бюджетини ижро этиш тартиби катта ўзгаришларга учради. Бюджет маблағларини тўплашнинг асосий услуби - бу тўғри ва эгри солиқлар, ресурс тўловлари ва мол-мулк солиғи, инфратузилмани ривожлантириш учун олинадиган солиқлардир. Бироқ бюджет даромад қисмини шакллантиришда солиқ тўловлари ролининг оширилиши тадбиркорларга солиқ юки кучайганини англатмайди. Аксинча, солиқ ставкалари, хусусан, даромад (фойда) солиғи бўйича ставкалар юридик шахслар асосий қисми учун йилдан-йилга анчагина камайтириб борилмоқда (1998 йилги 35 фоиздан 2006 йилда 12 фоизга туширилди). Бундан ташқари, ҳозир амал қилаётган қонунчилик бўйича белгиланган барча солиқлар тўлаб бўлинганидан кейин қоладиган даромадлар хўжалик юритувчи субъектлар ининг , давлат корхоналарининг ихтиёри да бўлади. Б у эса, табиий равишда уларнинг ўз фаолияти натижаларидан манфаатдорлигини оширади. Ишлаб чиқаришнинг социалистик услубида бюджет даромад қисмини шакллантиришда хўжалик 6

юритувчи субъектлардан олинадиган солиқ тўловлари амалда қўлланмаган. Собиқ Иттифоқ давлатида давлат бюджети даромадларининг асосий қисми корхоналар фойдасининг энг кўп қисми (ўртача 85 фоизи)ни тўғридан-тўғри олиш ҳисобига шакллантирилган ва бу билан уларни юқори ишлаб чиқариш ва самарали хўжалик-молиявий фаолият и га ижобий таъсир этишдан маҳрум этган. Туб иқтисодий ислоҳотлар шароитларида бюджет маблағларини оқилона тақсимлаш ҳамда уларни давлат ва жамиятнинг устувор йўналишларига йўналтиришда давлат бюджетининг роли ниҳоятда муҳимдир. Ушбу маблағлар мақсадли давлат дастурларини молиялаштириш, иқтисодиётдаги янги тузилмавий йўналишлар ва, хусусан, экспортга мўлжалланган ва импорт ўрнини босадиган ишлаб чиқаришларни ривожлантириш учун фойдаланилади. Бюджет маблағлари агросаноат комплекси, кичик ва ўрта бизнесни қўллаб-қувватлаш ва ҳ.к. учун йўналтирилади. Ўтиш даврида кучли ижтимоий сиёсатни амалга ошириш ва, хусусан, жамиятнинг давлат ёрдамига энг кўп даражада муҳтож бўлган аъзоларини қўллаб-қувватлашда давлат бюджетининг роли бебаҳодир. Давлат бюджетида йилдан - йилга аҳолини ижтимоий ҳимоялаш бўйича чора- тадбирлар учун харажатларнинг махсус моддаси назарда тутилмоқда: болали оилалар ва кам таъминланган оилаларга нафақалар, аҳолига ижтимоий аҳамиятга эга бўлган хизматлар кўрсатилиши учун белгиланган нархлардаги фарқларни бюджет ҳисобидан қоплаш. Мамлакат олдида турган ижтимоий-иқтисодий вазифаларни ҳал этишда давлат бюджети ролини янада ошириш кўп даражада бюджет қонунчилигини такомиллаштириш ва бюджет ҳуқуқини ривожлантириш билан боғлиқдир. 7

Бюджет ҳуқуқи предмети, тушунчаси ва манбалари . Давлат бюджетининг асосий ижтимоий-иқтисодий аҳамияти давлат пул маблағларининг марказлаштирилган жамғармаларини ташкил этиш, тақсимлаш ва улардан фойдаланиш жараёнида юзага келадиган муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш зарурлигини белгилайди. Бу муносабатлар молиявий-ҳуқуқий нормаларнинг махсус гуруҳи билан тартибга солиниб, улар молия ҳуқуқи бўлимларидан бири - бюджет ҳуқуқини ташкил этади. Демак, Ўзбекистон Республикаси бюджет ҳуқуқини давлат бюджети маблағларини ташкил этиш, тақсимлаш ва улардан фойдаланиш бўйича юзага келадиган ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи молиявий-ҳуқуқий нормалар мажмуи сифатида белгилаш мумкин. Лекин бундай таъриф, бюджет ҳуқуқи предметини ташкил этган ижтимоий муносабатлар доирасини аниқ даражада белгилай олмайди. Молия қонунчилиги ичида бюджет ҳуқуқи нормалари ажратилади, кўпинча эса, улар молия ҳуқуқининг давлат бюджети даромадлари ва харажатларини тартибга солувчи бошқа нормалари билан қўшилиб кетади. Масалан, солиқ ҳуқуқи нормалари бюджет ҳуқуқининг давлат бюджети даромадлари хусусияти, таркиби ва ҳажми, уларнинг келиб тушиш тартиби (белгиланган солиқларни тўлаш тартиби ва муддатлари)ни акс эттирувчи қисми томонидан қамраб олинади. Шу муносабат билан бюджет ҳуқуқи тушунчасига таъриф беришда унинг предмети нафақат умумий хусусиятларини, яъни давлат пул маблағлари марказлаштирилган жамғармасини ташкил этиш, тақсимлаш ва ундан фойдаланиш бўйича юзага келадиган ижтимоий муносабатларни, балки муносабатларнинг аниқ турларини ҳам назарда тутиш лозим. Молия ҳуқуқига оид адабиётларда бюджет ҳуқуқи предметини ташкил этувчи, ўзининг мазмуни ва мақсад йўналишлари билан ягона бўлган ижтимоий муносабатлар, яъни қуйидагиларни белгилаш ёки тартибга солиш билан боғлиқ бўлган муносабатлар ёки нормалар блокининг аниқ турларига бирлашади: - бюджет қурилиши ва давлат бюджет тизими; 8

- бюджет тизими даромадлар ва харажатлар тузилмаси, уларни бюджет тизими бўғинлари ўртасида тақсимлаш тартиби; - давлат ва унинг субъектлари (маъмурий-ҳудудий тузилмалар) ваколатлари (бюджет ҳуқуқлари); - бюджет жараёнини ташкил этиш, яъни бюджетни шакллантириш тартиби ҳамда унинг ижроси тўғрисидаги ҳисобот; - бюджет назорати. Қайд этилган ҳолатларни ҳисобга олиб, Ўзбекистон Республикаси бюджет ҳуқуқи давлат бюджет қурилиши ва бюджет тизими, бюджет тизими даромадлари ва харажатлари тузилмаси, уларнинг турли даражадаги бюджетлар ўртасида тақсимланиши, давлат ва унинг маъмурий-ҳудудий тузилмалари ваколати, бюджет жараёни ва бюджет назоратини белгиловчи молиявий-ҳуқуқий нормалар мажмуи дан иборат дейиш мумкин. Бюджет ҳуқуқи Ўзбекистон Республикаси молия ҳуқуқининг асосий бўлими бўлиб, бу Давлат бюджетининг мамлакат молия тизимининг марказий бўғини сифатидаги ўрни билан белгиланади. Бюджет ҳуқуқи нормалари билан тартибга солинган ижтимоий муносабатлар бюджет ҳуқуқий муносабатлари дир. Улар молиявий-ҳуқуқий муносабатларнинг бир тури ҳисобланади ва шу сабабли уларга тегишли бўлган барча ўзига хос хусусиятларга эга. Шу билан бирга, бюджет ҳуқуқий муносабатлари бошқа молиявий-ҳуқуқий муносабатлардан фарқ қиладиган айрим хусусиятларга ҳам эга. Бюджет ҳуқуқий муносабатларининг ўзига хос хусусиятлари асосан бюджет ҳуқуқи предмети билан белгиланади. Бюджет ҳуқуқий муносабатлари давлат молиявий фаолиятининг алоҳида соҳасида, хусусан, давлат бюджети маблағларини ташкил этиш ва тақсимлаш соҳасида юзага келади, ўзгаради ва бекор бўлади. Бюджет ҳуқуқий муносабатларининг ушбу хусусияти, ўз навбатида, мазкур муносабатларнинг бошқа махсус 9

хусусиятларида, масалан, субъект таркиби ва уларнинг вақт бўйича ҳаракатида ўз таъсирини кўрсатади. Бюджет ҳуқуқи субъектлари доираси чеклангандир, чунки улар сифатида фақат давлат пул маблағларининг марказлаштирилган жамғармасини ташкил этиш, тақсимлаш ва ундан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган муносабатларда юридик мажбурият ва ҳуқуқлар берилган молия ҳуқуқининг субъектлари қатнашиши мумкин. Шу сабабли бюджет ҳуқуқий муносабатларининг ҳар қандай субъекти учун қуйидаги белгилардан бири хосдир: улардан ҳар бири ёки давлат бюджетини шакллантиришда, бюджет жараёни у ёки бу босқичида томон сифатида иштирок этади ёки бюджет тизими бўғинлари ўртасида даромадлар ва харажатларни тақсимлашда қатнашади ёхуд бюджетдан маблағ ажратилиши шаклида ундан тегишли маблағларни олиш бўйича бюджет билан боғлиқ бўлади. Бюджет ҳуқуқий муносабатларининг айрим субъектлари нафақат бир белги, балки икки ёки барча кўрсатилган белгиларга эга бўлиши мумкин. Мисол: Молия вазирлиги бюджет ҳуқуқий муносабатлари субъекти сифатида мамлакат давлат бюджети лойиҳасини шакллантиришда ҳамда унинг даромадари ва харажатларини бошқаришда иштирок этади (Бюджет тизими тўғрисидаги қонун, 27, 28, 30, 36-моддалар), яъни у бирданига икки белгига эга. Нодавлат нотижорат корхоналари ва ташкилотлари ҳамда фуқаролар (гарчи давлат бюджети даромадлари асосан уларнинг пул маблағлари бир қисми ҳисобига шакллантирилсада) бюджет ҳуқуқий муносабатларининг субъектлари бўла олмайдилар. Бу шу нарса билан боғлиқки, кўрсатилган корхоналар ва ташкилотлар ҳамда фуқаролар бюджет муносабатлари соҳасида тегишли ваколатларга эга эмас. Шу сабабли улар даромадлар ва харажатларни бюджет тизими бўғинлари ўртасида тақсимлашда, бюджет жараёни босқичларида иштирок эта олмайди, бюджетдан бевосита маблағлар олиш ҳуқуқига эга эмас, яъни уларда бюджет ҳуқуқий муносабатлари субъектлари учун хос бўлган белгилар йўқ. Уларнинг бюджет билан ўзаро 10

муносабатлари солиқлар ва солиқсиз тўловлар шаклида амалга оширилиб, молия ҳуқуқининг бошқа институтлари (солиқ ҳуқуқи, давлат кредити ва бошқалар) билан тартибга солинади. Бюджет ҳуқуқи субъектлари жумласига: 1) давлат ва унинг маъмурий-ҳудудий тузилмалари; 2) давлат ҳокимияти ва барча даражадаги бошқарув органлари; 3) давлат ва маҳаллий корхоналар, ташкилотлар ва муассасалар киради. Бюджет ҳуқуқи тамойиллари. Бюджет ҳуқуқи асосида – назарий асослантирилган ва норматив мустаҳкамланган бошланғич ғоялар (фикрлар, талаблар), яъни бюджет ҳуқуқи тамойиллари туради. Бюджет ҳуқуқи тамойиллари ни қуйидаги асосларга кура таснифлаш мумкин: 1) норматив мустаҳкамланган манбасига қараб : а) Ўзбекистон Республикаси Конституцияси билан ўрнатилган тамойилла р; б) бюжет қонунчилиги билан ўрнатилган тамойиллар ; 2) ҳаракат доирасига қараб : а) бюджет ҳуқуқининг барча институтлари доирасида ҳаракат қилувчи (умумий) тамойиллар; б) бюджет ҳуқуқи маълум бир институтлари доирасида ҳаракат қилувчи тамойиллар. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси билан ўрнатилган бюджет ҳуқуқи тамойилларига: - бюджет фаолияти соҳасидаги барча субъектларнинг тенглиги тамойили; - маҳаллий давлат ҳокимияти органлари бюджет фаолиятининг мустақиллиги тамойили; - ҳокимиятнинг бўлиниш тамойилига асосланган ҳолда бюджет фаолияти соҳасидаги вазифаларнинг (ваколатларнинг) тақсимланиши тамойили; 11

- давлат ва маъмурий-ҳудудий тузилмалар бюджет фаолиятида фуқароларнинг иштироки тамойили ва бошқаларни киритишимиз мумкин. Бюджет ҳуқуқининг конституцион тамойиллари тўғридан-тўғри ва бевосита ҳаракат меъёрлари ҳисобланади. Бошқа барча бюджет ҳуқуқи тамойиллари бюджет қонунчилигида кўрсатиб ўтилган ёки унинг мазмунидан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Бюджет ҳуқуқининг барча институтлари доирасида ҳаракат қилувчи (умумий) тамойилларга қуйидагиларни киритишимиз мумкин: - бюджет муносабатларининг ҳар йили юзага келиши тамойили; - бюджет ҳуқуқи субъектларининг бюджет ҳуқуқи ва мажбуриятларининг домийлиги тамойили; - Ўзбекистон Республикаси, маъмурий-ҳудудий тузилмалар бюджет сиёсатини мувофиқлаштириш тамойили; - Ўзбекистон Республикаси бюджет тизими барча бўғинидаги бюджетлар даромадлари ва харажатлари гуруҳланишининг ягоналиги тамойили ва бошқалар. Бюджет ҳуқуқи тамойилларини ҳаракат доирасига қараб бюджет ҳуқуқи институтлари бўйича бўлиб чиқишимиз мумкин. Жумладан: 1) бюджетлар ўртасидаги муносабатларнинг тамойиллари. Бунга: а) бюджет тизими тегишли бўғинлари бўйича бюджет харажатларини тақсимлаш ва мустаҳкамлаш; б) бюджет тизими тегишли бўғинлари бўйича тартибга солинувчи даромадларни доимий асосда чегаралаш (мустаҳкамлаш) ва вақтинчалик нормативлар бўйича тақсимлаш; в) бюджет муносабатлари субъектлари ҳуқуқларининг тенглиги; г) бюджет муносабатлари субъектларининг минимал бюджет таъминланганлиги даражасини тенглаштириш; 2) бюджет жараёни тамойиллари. Бунга: 12

а) вакиллик ҳокимияти ва ижро ҳокимияти органлари бюджет фаолиятининг кетма-кетлиги; б) бюджетларнинг хазина ижроси; в) бюджет жараёнининг ҳар йили такрорланиши; г) кассаларнинг ягоналиги ва ҳ.к.лар. Давлат бюджет и тузилиши ва бюджет тизими тушунчаси . Бюджет тузилишининг мазмуни масаласи бўйича адабиётларда турли фикрлар айтилган эди. Бунда айрим ҳолларда бюджет тузилиши тушунчаси нотў ғ ри равишда торайтирилиб, бюджет тизими тушунчасига тенглаштирилади. Аслида эса, ушбу тушунчалар ўртасида катта фарқ бор. Бюджет тизими деганда, мамлакат ҳудудида амал қилувчи барча бюджетлар мажмуи тушунилади , бюджет тузилиши эса, бюджет тизимининг ташкил этилиши, уни тузиш принциплари, бу тизим айрим бўғинлари ўртасидаги ўзаро алоқа дан иборат. Давлатнинг бюджет тузилиши бюджетларнинг турлари, уларнинг ҳар бири йўналиши (бюджет тизими), бюджетлар айрим турлари ўртасида даромадлар ва харажатлар тақсимланиши, улар функцияларининг принциплари, ваколатли ва ижроия ҳокимияти марказий ва маҳаллий органларининг ваколатларини белгилаб берадиган юридик нормаларга асосланади. Жаҳон амалиётида бюджет тузилиши нинг бир қанча моделлари бор. Биринчи модель бўйича марказий ва маҳаллий бюджетлар автоном, ўзини мустақил идора қилиш ҳуқуқига эга бўлиб, шу сабабли улардан ҳар бири ўз харажатларини тўлиқ қоплай оладиган ўз даромад манбаларига эга. Иккинчи модель ўзининг асосий кўриниши билан биринчисига ўхшайди, лекин марказий бюджетга маҳаллий бюджетларга нисбатан муайян тартибга солувчи роль мустаҳкамлаб берилади. Ва, ниҳоят, учинчи модель барча бюджетларни ягона Давлат бюджетига бирлаштиришни назарда тутади ва ҳар бир юқори бюджетга тартибга солувчилик роли мустаҳкамлаб берилади. Бизнинг мамлакатимизда бюджет тузилишининг айнан шу модели назарда тутилган. 13

Бюджет тизими бир неча даражалардан иборат бўлиши мумкин, ушбу даражалар сони у ёки бу мамлакатнинг бюджет тузилиши билан белгиланади. Унитар (ягона) давлатларда бюджет тизими икки даражадан иборат. Уларга марказий бюджет (давлат бюджети) ва маҳаллий бюджетлар киради (Франция, Италия, Япония ва ҳ.к.). Федератив (иттифоқ) давлатларда бюджет тизими уч даражага эга бўлиб, федерал бюджет, федерация субъектлари бюджетлари ва маҳаллий бюджетларни ўз ичига олади (Россия, АҚШ, Германия ва бошқалар). Бизнинг мамлакатимизда бюджет тизими икки даражадан иборат: 1) республика бюджети (марказий бюджет); 2) Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетлар. Бу бюджетлар давлат иқтисодий сиёсатини ҳаётга татбиқ этишнинг бош дастак (инструмент)ларидан бири бўлган Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети амал қилишининг ташкилий шакли бўлиб хизмат қилади. Ўзбекистон Давлат бюджети ягона бюджет тизимидан иборат бўлиб, республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетларни бирлаштиради. Давлат бюджети таркибида давлат мақсадли жамғармалари тўпланади. Республика бюджети Давлат бюджетининг бир қисми бўлиб, умумдавлат хусусиятидаги тадбирларни молиялаштириш учун фойдаланилади, унда даромадлар манбалари ва улардан келиб тушадиган тушумлар миқдорлари, харажатлар йўналиши ва молия йили давомида аниқ мақсадлар учун ажратиладиган маблағлар миқдори назарда тутилади. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ҳам Давлат бюджетининг бир қисми бўлиб, Қорақалпоғистон Республикаси пул маблағлари жамғармасини ташкил этади, унда даромадлар манбалари ва улардан келиб тушадиган тушумлар миқдорлари, харажатлар йўналиши ва молия йили давомида аниқ мақсадлар учун ажратиладиган маблағлар миқдори назарда тутилади. 14

Маҳаллий бюджет лар - Давлат бюджетининг бир қисми бўлиб, тегишли вилоят, туман, шаҳар пул маблағлари жамғармасини ташкил этади, унда даромадлар манбалари ва улардан келиб тушадиган тушумлар миқдорлари, харажатлар йўналиши ва молия йили давомида аниқ мақсадлар учун ажратиладиган маблағлар миқдори назарда тутилади. Бизнинг давлатимиз бюджет тизими бирлиги Бюджет тизими тўғрисидаги қонунда ташкилий жиҳатдан мустаҳкамланган бўлиб, унда қуйи бюджетлардан ҳар бири юқори бўғинга кириши назарда тутилган (9-модда). Давлат бюджети - республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетларни ўз ичига олади. Қорақалпоғисто н Республикаси бюджети - Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджети, республика (Қорақалпоғистон)га қарашли туманлар ва шаҳарлар бюджетларидан иборат. Вилоят бюджети - вилоят бюджети, вилоятга қарашли туманлар ва шаҳарлар бюджетларидир. Туманларга бўлинган шаҳар бюджети - шаҳар бюджети ва шаҳар таркибига кирувчи туманлар бюджетларидан тузилган. Туманга қарашли шаҳарлари бўлган туманлар бюджетлари - туман бюджети ва туманга қарашли шаҳарлар бюджетларидан иборат. Бизнинг давлатимиз бюджет тизимини ташкил этган бюджетларнинг бутун мажмуини йиғма ва алоҳида ажратилган бюджетларга бўлиш мумкин. Йиғма бюджетлар умуман давлат ҳудудида ёки унинг айрим маъмурий-ҳудудий тузилмасида амал қилувчи бюджетларнинг барча турларини бирлаштиради. Уларга Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва вилоятларнинг маҳаллий бюджетлари ҳамда туманларга бўлинган шаҳарлар ва туманларга қарашли шаҳарлари бўлган туманлар бюджетлари киради. Алоҳида ажратилган бюджетлар га Ўзбекистон Республикаси республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси республика бюджети, вилоят бюджети, туманларга бўлинган шаҳарларда шаҳар бюджети, туманга қарашли шаҳарлари бўлган тегишли маъмурий - ҳудудий бирликларда туман бюджети 15

киради. Ушбу бюджетларда мувофиқ равишда умумдавлат, республика (Қорақалпоғистон), вилоят, шаҳар ва туман миқёсидаги аҳамиятга эга бўлган тадбирларни молиялаштириш учун зарур бўлган маблағлар назарда тутилган бўлиб, улар тегишли даражадаги давлат ҳокимият органларининг бевосита тасарруфида бўлади. Қолган маблағлар қуйи бюджетларга берилади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети маблағлари республика бюджетига ажратилганидан кейин, улар Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ҳамда вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларига йўналтирилади. Бюджет тизими даромадлари ва харажатлари таркиби ҳамда уларни бюджетлар ўртасида тақсим лаш . Амалдаги бюджет қонунчилигига мувофиқ барча даромадлар ва харажатлар давлат бюджет тизими даражалари ўртасида тақсимланади. Бюджет даромадлари ва харажатларини тақсимлаш деганда, ҳар бир даражадаги бюджетга киритилиши лозим бўлган даромадлар ва харажатлар турлари ва ҳажмини белгилаш тушунилади. Бюджет тизими даромадлар и у ёки бу бюджетнинг даромад қисмига амалдаги қонунчиликда белгиланган тартиб ва миқдорларда келиб тушадиган мажбурий тўловлардир. Ушбу тўловларнинг турлари, уларни шакллантириш ва бюджет тизимининг тегишли даражаларига киритиш тартиби Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетини тузиш ва ижро этиш қоидалари билан белгиланади. Бизнинг мамлакатимиз бюджет тизими даромадлари Ўзбекистон Республикаси бюджет тизими тўғрисидаги қонунда назарда тутилган манбалар ҳисобидан шакллантирилади. Уларнинг таркибида солиқ ва носолиқ тўловлари ҳамда беғараз, текин ажратмалар ни кўрсатиш мумкин. Солиқ даромадлари га мамлакатимизнинг солиқ ва божхона қонунчилигида назарда тутилган умумдавлат солиқлари, маҳаллий солиқ ва йиғимлар ҳамда божхона божлари киради. 16

С олиқдан ташқари тўловлар давлат молиявий ва бошқа активларини жойлаштириш, фойдаланишга бериш ва сотишдан тушган даромадлар, қонунчиликка мувофиқ равишда мерос қилиб бериш, совға қилиш ҳуқуқи бўйича давлат ихтиёрига ўтган пул маблағлари, юридик шахслар - резидентлар ва чет давлатларга берилган бюджет ссудаларини тўлаш бўйича тўловлар ҳамда давлат божидан иборат. Бюджетларнинг бу тоифадаги даромадларига фуқаролик-ҳуқуқий, маъмурий ва жиноий жавобгарлик чоралари қўлланиши натижасида олинган маблағлар, жумладан жарималар, мусодара этиш, товон тўлаш ва мажбурий равишда ундириб олинган бошқа суммалар ҳам киради. Бюджет даромадларига жисмоний ва юридик шахслар, халқаро ташкилотлар ва чет давлатлар ҳукуматлари томонидан беғараз, текин ажратмалар ҳам киритилиши мумкин. Давлат бюджети даромад манбаларидан фарқли равишда, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетлар даромадлари таркибига юқори бюджетлардан ажратиладиган бюджет дотациялари, бюджет субвенциялари ва бюджет ссудалари ҳам киритилади. Бюджет тизими даромадларининг келтирилган гуруҳлаш мезони адабиётларда берилган бўлиб, бу уларнинг юридик шакли га қараб таснифланишидир. Бюджет тизими даромадлари уларни у ёки бу даражадаги бюджетлар даромадларига киритиш тартиби ва шартлари га қараб тасниф қилиниши ҳам мумкин. Ушбу мезон бўйича мустаҳкамланган (бириктирилган) ва тартибга солувчи даромадлар ажратилади. Бюджетни тартибга солиш тушунчаси ва услублари . Бюджет тизими даромадларини тақсимлашнинг асосий вазифаси Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети даромадларини алоҳида бюджетлар ўртасида шундай қайта тақсимлашдан иборатки, улардан ҳар бири ўзига ажратилган барча харажатларни қоплайдиган маблағлар билан таъминланган бўлиши 17

шарт. Бу вазифани бюджетни тартибга солиш ҳал этиб, бунда ҳар бир қуйи бюджет даромадлари ва харажатларини мувозанатга келтириш мақсадида Давлат бюджети маблағларини ҳар йили режали қайта тақсимлаш жараёни тушунилади. Бюджетни тартибга солиш турли услублар ёрдамида амалга оширилиб, улар орасида тартибга солувчи манбалардан маблағлар ажратиш услуби энг муҳим услуб ҳисобланади. Бюджетни тартибга солиш услубининг аҳамияти шу билан белгиланадики, бириктирилган даромадлар етмаган тақдирда, айни мана шу услуб ёрдамида ҳар бир бюджет даромадлари ва харажатларини мувозанатга келтириш учун зарур бўлган маблағларнинг катта қисми берилади. Тартибга солувчи манбалардан маблағлар ажратиш йўли билан қуйи бюджетларни мувозанатлаш имконияти бўлмаган ҳолда, бюджетни тартибга солишнинг бошқа услублари қўлланади: а) юқори бюджетлардан қуйи бюджетларга бюджет дотациялари ва бюджет субвенцияларини бериш; б) бюджет ссудаларини ажратиш. Тартибга солувчи манбалардан маблағлар ажратиш услуби. Бюджет тизими ҳар бир даражаси даромадлари ва харажатларини баланслаш учун тегишли бюджетларга умумдавлат солиқларидан маблағлар ажратишни тартибга солиш режаси тузилади. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетлари лойиҳалари даромад қисмини белгилаш учун Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Давлат бюджети Бош бошқармаси томонидан Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетларига умумдавлат солиқларидан ажратмаларни тартибга солиш режаси тузилиб, унда қуйидагилар белгиланади: 1) тартибга солувчи умумдавлат солиқларидан республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетларига ажратмалар нормативлари ва суммалари; 18

2) республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетларига бириктириб қўйилган умумдавлат солиқлари рўйхати ва ҳажми; 3) республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетларига бириктириб қўйилган маҳаллий солиқлар ва йиғимлар рўйхати ва ҳажми. Ўз таркибида бошқа қуйи минтақа бюджетига эга бўлган ҳар бир минтақа бюджети учун тартибга солиш режаси тузилади. У ҳар йили кейинги молия йили учун бюджетлар лойиҳалари тузилаётган вақтда ишлаб чиқилади ва молия йили тугаши билан ўз кучини йўқотади. Республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетларига тартибга солувчи умумдавлат солиқлари рўйхати ва улардан ажратмалар рўйхатини белгилаш тўғрисидаги таклифлар Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига тақдим этилади. Қабул қилинган Давлат бюджетига асосан Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан Республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетларига тартибга солувчи умумдавлат солиқлари рўйхати ва улардан ажратмалар рўйхати белгиланади. Тартибга солувчи умумдавлат солиқларидан республика (Қорақалпоғистон) ва вилоятга қарашли туманлар ва шаҳарлар бюджетларига ажратмалар нормативлари Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетларига солиқларнинг ўзидан ажратмалар нормативларидан оширилмаган миқдорда белгиланади. Тартибга солувчи умумдавлат солиқларидан шаҳар таркибига кирувчи туманлар бюджетларига ажратмалар нормативлари вилоятга қарашли шаҳар бюджетига солиқларнинг ўзидан ажратмалар нормативларидан оширилмаган миқдорда белгиланади. Тартибга солувчи умумдавлат солиқларидан туманга қарашли шаҳарлар бюджетларига солиқлардан ажратмалар нормативлари вилоятга 19

қарашли туман бюджетига солиқларнинг ўзидан ажратмалар нормативларидан оширилмаган миқдорда белгиланади. 20

Фойдаланиладиган адабиётлар: 1. М.Н. Муминова, М.А. Максумова «Касбий этика ва этикет», услубий қўлланма, Т.,2006. 2. И.А.Каримов «Истиқлол ва маънавият» Т.,1994. 3. И.А.Каримов «Ўзбекистон буюк келажак сари» Т.,1998. 4. Н.Э.Муҳаммадиев «Касб этикаси ва эстетик маданияти»- Тошкент,1998 й. 5. М.Абдуллаев, Э.Хакимов «Введение в этику»-Наманган, 1998. 6. Абдулла Шер «Ахлоқшунослик» Маърузалар матни, Тошкент, 2000 7. В.Г. Федцов «Культура сервиса» Учебно-практическое пособие - М., «ПРИОР», 2001. 8. А.А. Авлоний «Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ», Т. 1992. 9. Ю.Ю.Петрунин, В.К. Борисов «Этика бизнеса» М., «Дело»,2000. 10. С.С.Гуломов «Тадбиркорлик ва кичик бизнес» - Т., «Шарк», 2002. 21

O'xshashlar

Давлат бюджети

Давлат бюджети

Узбекистон Республикасида давлат бюджети касса ижросининг банк муассасаларидаги хисоби

Давлат бюджети харажатлари таркиби

Ўзбекистон Республикасида бюджет жараёни. Давлат мақсадли жамғармаларининг ҳуқуқий асослари