Xufyona iqtisodiyotning tarkibi, sabablari va oqibatlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Xufyona iqtisodiyotning tarkibi, sabablari va oqibatlari

Yuklangan vaqt:

07.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

535.24609375 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI “XUFYONA IQTISODIYOT” FANIDAN MUSTAQIL ISH Bajardi: Tekshirdi: TOSHKENT

Xufyona iqtisodiyotning tarkibi, sabablari va oqibatlari Reja: 1. Xufyona iqtisodiyotning mohiyati . 2. Xufyona iqtisodiyotni namoyon bo’lishining asosiy shakllari va sohalari . 3. Xufyona iqtisodiyotning rivojlanish sabablari va omillari . 4. Xufyona iqtisodiyot rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari. 5. Foydalanilgan adabiyotlar.

Xufyona iqtisodiyotning mohiyati . Xufyona iqtisodiyot mavjudligiga dastlab 20-asrning 30-yillarida e’tibor bera boshladilar. XX asrning 70-yillaridan boshlab xufyona iqtisodiyotni ilmiy tadqiq qilish boshlandi. Xufyona iqtisodiyotni tahlil qilish rivojlanayotgan mamlakatlar misolida ingliz sotsiologi K.Xart tomonidan birinchilar qatorida boshlandi U “uchinchi dunyo” mamlakatlarida ko’plab shaharliklarning rasmiy iqtisodiyotga aloqador emasligini aniqladi. U norasmiy iqtisodiyot atamasini ilmiy muomalaga kiritdi. Daromad olishning formal va noformal shakllari o’rtasidagi farq ish haqi va o’zini o’zi ish bilan band qilish asosida topilgan daromad o’rtasidagi farq sifatida izohlandi . P.Gutman (AQSh) xufyona iqtisodiyot ko’lamiga va roliga e’tibor qilish lozimligini asosladi. Fernando de Soto “Boshqa yo’l” asarida xufyona iqtisodiyotni xalqning korrupsiyalashgan davlatning qashshoqlashayotgan aholining asosiy ehtiyojlarini qondirishga layoqatsizligiga nisbatan stixiyali va ijodiy reaksiyasi (javobi) deb atadi. U tarnsaksiya xarajatlarini oshkoralik (legallik) va nooshkoralik (nolegallik) kriteriyalari asosida guruhlashni taklif etgan. 20-asrning 70-yillar ikkinchi yarmi- 80-yillarning boshlarida rivojlangan mamlakatlar olimlari va siyosatchilari amaldagi iqtisodiyot ko’lamlari rasmiy iqtisodiyot ko’lamlaridan ortiqroq ekanligini aniqladilar. E. Feyg xufyona iqtisodiyot ko’lami 70- yillarning oxirida AQSh rasmiy YaIM ning uchdan bir qismini tashkil etishini baholadi. Bu baho AQSh Kongressining Iqtisodiy qo’mitasida maxsus muhokama qilindi. Faygning fikriga ko’ra, har bir alohida xufyona iqtisodiyot turining tafsifi uning vakillari buzadigan institutsional qoidalar to’plami bilan belgilanadi, ya’ni ularning faoliyati qoidalar va normalarning o’rnatilgan tizimi doirasidan tashqariga chiqadi yoki uni chetlab o’tadi va, o’z navbatida, o’lchanmaydi va ijtimoiy jihatdan hisobga olinmaydi. 1991 yilda Jenevada Yevropa statistiklarining yashirin va norasmiy iqtisodiyotga bag’ishlangan konferensiyasi bo’lib o’tgan.

Uning materiallari asosida rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida xufyona iqtisodiyot statistikasi bo’yicha maxsus ko’rsatmalari nashr etilgan. Iqtisodiy adabiyotlarda xufyona iqtisodiyotga turli ta’riflar berilgan: 1. Xufyona iqtisodiyot qonun asosida man qilingan faoliyat turlari deb ta’riflanadi. 2. Xufyona iqtisodiyot iqtisodiy faoliyatning kuzatilmagan va yashirin faoliyat turi. 3. Xufyona iqtisodiyot rasmiy statistikada u yoki bu sabablarga ko’ra hisobga olinmagan har qanday iqtisodiy faoliyat bo’lib, unda ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar yalpi ichki mahsulot tarkibiga kiritilmaydi hamda soliqqa tortishdan chetda qoladi. Xufyonalik – shaxslarning kundalik faoliyatni tashkil qilishda mavjud huquq(qonun) normalaridan foydalanishdan bo’yin tovlash va yozilmagan huquqqa, ya’ni an’analar va urf-odatlarda qayd etilgan normalarga hamda mulkchilik huquqlarini almashish va himoyalash yuzasidan kelib chiqqan nizolarni hal etishning huquq doirasidan chetga chiquvchi mexanizmlariga murojaat etishidan iborat. Xufyona iqtisodiyot - nafaqat iqtisodiy-ijtimoiy tuzilmalar, jamiyatdagi iqtisodiy mynocabatlapni o’z ichiga oluvchi murakkab ijtimoiy-iqtisodiy voqelik, balki, avvalo, jamiyat tomonidan nazorat qilib bo’lmaydigan, mamlakat aholisining bir qismini tashkil qiluvchilarning shaxsiy va guruhiy manfaatlarni qondirish, ya’ni katta miqdorda qo’shimcha daromad (foyda) olishni ko’zlab davlat organlari boshqaruvi va nazoratidan yashirgan holda, davlat va nodavlat mulkdan hamda iqtisodiy boylik, tadbirkorlik qobiliyatidan jinoiy yo’l bilan foydalanishdir. Xufyona rejimda almashuvlarni amalga oshirish ham xarajatlar bilan bog’liq. Xarajatlarning bir turida tejalishga erishgan xufyona iqtisodiyotda faoliyat yurituvchi sub’ektlar boshqa xarajatlarni ko’proq amalga oshirishadi

– ular «xufyonalik bahosi»ni to’lashga majburdirlar. Xufyonalik bahosi bir necha unsurlardan tarkib topadi. 1. Huquqiy qoidalardan bo’yin tovlash bilan bog’liq xarajatlar quyidagilarni o’z ichiga oladi: soliq va boshqa moliyaviy maslahatchilar xizmatlariga haq to’lash; ishlab chiqarish hajmining cheklanishi va reklama natijasida yo’qotilgan foyda (korxona qanchalik katta bo’lsa va u reklama kampaniyasini qanchalik faol yuritsa, nazorat qiluvchi organlarning e’tibori doirasiga tushish imkoniyati unda shunchalik katta); «ikkiyoqlama» buxgalteriyani yuritish xarajatlari va shu munosabat bilan yuzaga keladigan korxonadagi hisob yuritish va nazorat qilishdagi qiyinchiliklardan ko’riladigan yo’qotishlar. 2.Daromadlar transferti bilan bog’liq xarajatlar. Barcha iqtisodiy sub’ektlar bilvosita soliqlar va inflyatsiya solig’ini to’lashadi. Lekin oshkora iqtisodiy sub’ektlardan farqli o’laroq, xufyona iqtisodiy sub’ektlar buzilgan mulkchilik huquqlarini himoyalash yuzasidan davlatga murojaat eta olishmaydi. Bunga, shuningdek, kredit olish bilan bog’liq qiyinchiliklarni ham qo’shimcha qilish lozim. 3.Soliqlar va ish haqiga hisoblab yozishlardan bosh tortish bilan bog’liq xarajatlar. Daromad solig’i, ijtimoiy sug’urta fondiga va pensiya jamg’armasiga majburiy to’lovlardan bosh tortish korxonaga ish haqini to’lashga tejash imkonini beradi, lekin bunda mehnatning o’rnini sarmoya bilan bosish va texika bilan qayta jihozlashdan manfaatdorlikni pasaytiradi. De Soto xufyona qayd etilgan mulkchilik huquqlarini ta’riflash uchun «jonsizlantirilgan kapital» atamasidan foydalanadi: ushbu kapitaldan garov sifatida foydalanish, uni garovga investitsiya qilish, erkin sotish, ba’zan esa shunchaki meros qilib qoldirish mumkin emas. 4.Shartnoma tizimidan foydalanishning imkonsizligi bilan bog’liq xarajatlar.

Shartnomalarni tuzishning xufyona tadbiri unda ko’plab iqtisodiy sub’ektlar ishtirok etadigan uzoq muddatli loyihalarning amalga oshirilishini qiyinlashtiradi. Shartnomani qayta ko’rib chiqish zarurati tug’ilgan hollarda sud yoki arbitrajga murojaat eta olishmaydi. 5.Xufyona bitimning mutlaq ikki tomonlama xususiyati bilan bog’liq xarajatlar. Faoliyatni va uning natijalarini qonundan yashirishga urinish xufyona bitim ishtirokchilari doirasini mumkin qadar cheklashga undaydi. 6.Nizolarni hal etishning xufyona tartibotlaridan foydalanish xarajatlari. Yuzaga kelgan nizolarni hal etish uchun birinchidan, ko’p sonli qarindoshlar, yurtdoshlar va boshqa «o’zinikilar» bilan yaxshi munosabatlarni ushlab turish e’tibor belgilarini qaratish uchun vaqt va xizmatlar almashish uchun mablag’lar talab qiladi. Ikkinchidan, sud va kuchlilik tuzilmalari funksiyasini bajaruvchi mafiya xizmatlariga murojaat etish o’ziga xos soliqni to’lash zarurati bilan shartlangan. Xufyona iqtisodiyotga kategoriya sifatida metodologik yondashuvlar mavjud bo’lib, ular quyidagilardan iborat: – iqtisodiy yondoshuvda xufyona iqtisodiyot global, makro- va mikrodarajada, shuningdek, institutsional jihatlari tadqiqi qilinadi; – huquqiy yondoshuvda tartibga solishning normativ tizimiga munosabati, ya’ni rasmiy, davlat ro’yxatiga olishdan, nazoratidan qochish e’tiborga olinadi; – hisob-statistik statitik organlarda ro’yxatga va hisobga olinmagan; – kriminalogik yondashuvda jamiyatga, shaxsga zarar keltiruvchi faoliyatlar hisobga olinadi; – kompleks yondashuvda barcha yondashuvlar va kriteriyalar asosida xufyona iqtisodiyot tadqiq qilinadi; Xufyona iqtisodiyotni namoyon bo’lishining asosiy shakllari va sohalari. Mashhur iqtisodchi E.Fayg xufyona iqtisodiy harakatlarning to’rtta xilini ajratadi: nolegal (maxfiy, yashirincha), hisobga olinmagan, ro’yxatga

olinmagan va norasmiy iqtisodiy faoliyat. 1. Nolegal iqtisodiyot . Nolegal iqtisodiyot tijoratning qonuniy shakllari sohasini belgilab beruvchi, yuridik normativlarni buzuvchi iqtisodiy faoliyat tomonidan ishlab topilgan daromadning sinonimi sifatida ishtirok etadi. Nolegal tadbirkorlar ta’qiqlangan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishda va ularni taqsimlashda ishtirok etadi (giyohvondlik moddalarini noqonuniy ishlab chiqarish, chayqovchilar tomonidan valyuta ayirboshlanishi va h.k.). 2. Hisobga olinmagan iqtisodiyot. Hisobga olinmagan iqtisodiyot institutsional jihatdan o’rnatilgan, soliq kodeksida qayd etilgan fiskal qoidalarni chetlab o’tuvchi yoki ulardan bo’yin tovlovchi iqtisodiy faoliyatni o’z ichiga oladi. Hisobga olinmagan iqtisodiyotdan olingan daromadlar soliq organlariga xabar qilinmaydi. Bunda “soliq bo’shlig’i” – soliq tushumlarini nazarda tutuvchi summa bilan amalda olingan daromad o’rtasidagi farq yuzaga keladi. 3. Ro’yxatga olinmagan iqtisodiyot. Ro’yxatga olinmagan iqtisodiyot hukumat statistika organlarining talablariga ko’ra belgilangan institutsional qoidalarni chetlab o’tuvchi iqtisodiy faoliyat turidan tarkib topgan. Bu yerda davlat milliy statistika tizimida ro’yxatga olinmagan daromad summasi asosiy ko’rsatkich hisoblanadi. E.Faygning fikriga ko’ra, ro’yxatga olinmagan daromad – bu amaldagi umumiy daromad bilan statistika tizimi tomonidan qayd etiladigan daromad o’rtasidagi farqdir. Rivojlanayotgan mamlakatlarda uyda ishlab chiqarish ro’yxatga olinmagan iqtisodiy faoliyatning muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. 4. Norasmiy iqtisodiyot. Norasmiy iqtisodiyot jamiyat foydasini hamda mulkchilik munosabatlarini, litsenziyalashni, mehnat shartnomalarini, moliyaviy kreditlash va ijtimoiy sug’urtalash munosabatlarini tartibga soluvchi qonunlar va ma’muriy qoidalar bilan belgilangan huquqlarni buzgan holda alohida xarajatlarni tejovchi iqtisodiy faoliyatni o’z ichiga oladi. U

norasmiy faoliyat yurituvchi iqtisodiy agentlar tomonidan olinadigan daromadlar bilan o’lchanadi Xufyona iqtisodiyot milliy xavfsizlikka tahdid sifatida alohida shaxslar, shaxslar guruhi, institutsional sub’ektlari o’rtasidagi moddiy ne’mat va xizmatlar ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash vaiste’mol qilish yuzasidan bo’ladigan munosabatlar yig’indisi bo’lib, uning natijalari rasmiy statistikada hisobga olinmaydi va soliqqa tortilmaydi. Xufyona iqtisodiyot amal qilishi davlat iqtisodiy xavfsizligiga potensial va real xavf, tahdid soladi. U normal iqtisodiy jarayonlarga, rasmiy iqtisodiyotda sodir bo’ladigan daromadlarning shakllanishi va taqsimlanishi, xalqaro savdo, investitsiyalash, iqtisodiy o’sish jarayonlariga ta’sir ko’rsatadi. Iqtisodiy fanda iqtisodiyotning qaysi sektorga, ya’ni norasmiy, kiriminal, fiktiv, xufyona yoki ochiq, rasmiy iqtisodiyotga tegishli ekanligini aniqlashda quyidagi mezonlar asos qilib olinadi: – davlatning fiskal (soliq) manfaatlari; – YaIMning real hajmi; – huquqiy parametrlar; – ho’jalik sub’ektlari o’zaro harakati tavsifi. Xufyona iqtisodiyot daromadlarni soliqqa tortishdan yashirishda namoyon bo’ladi. Soliq to’lashdan bo’yin tovlash usullari quyidagilardan iborat: – turli banklarda bir necha hisob raqamlarini ochib, ular orqali buxgalteriya hisobida to’liq ko’rsatilmagan holda pul operatsiyalarini amalga oshirish; – trast, veksel va boshqa hisoblardan foydalanish; – “ikkiyoqlama buxgalteriya” yuritish, naqd pullar bilan muomala qilish, shu orqali daromad va pul tushumlarini soliqdan yashirish; – korxonani bir shahar, tumanda ro’yxatdan o’tkazish, ammo hisob raqamini boshqa shahar, tumandagi banklarda ochish orqali soliq to’lashdan korxona ro’yxatga olingan joyda va faoliyat yuritgan joyda ham qochadi, ya’ni bo’yin tovlashadi; – hisobga olinmagan xarajatlar hisobiga sotilayotgan mahsulot (xizmat, ishlar)ning

tannarxini oshirib ko’rsatish; – rasmiy hisob va to’lov xujjatlarida tomonlarning kelishuviga asosan bajarilgan ish (ko’rsatilgan xizmatlar) qiymati past narxlarda ko’rsatiladi, uning qolgan qismini naqd pul shaklida o’zaro taqsimlab oladilar. Naqd pullardagi daromad soliqqa tortishdan yashiriladi. Xufyona iqtisodiyot diorasida amalga oshiriladigan operatsiyalarni quyidagi turlarga bo’lish mumkin: – to’liq buxgalterlik hisobidan chiqarilgan, hech qayerda hisobga olinmaydigan ho’jalik-moliya operatsiyalari. Bunday operatsiyalarni huquqiy jihatdan ro’yxatga olingan va umuman ro’yxatga olinmagan korxonalar tomonidan amalga oshiriladi; – qisman yashirilgan operatsiyalar. Bunda korxonalar tomonidan amalga oshirilgan operatsiyalarning bir qismi, ya’ni olingan daromadning bir qismi buxgalteriya hisobga olinmaydi, soliqqa tortishdan yashiriladi. Xufyona iqtisodiyot amaldagi qonunchilikka zid kelishi yoki zid kelmasligi nuqtai nazaridan kriminal, jinoiy yoki kuzatilmagan xufyona iqtisodiyot sektorlariga ajratiladi. Kriminal, ya’ni jinoiy, qora xufyona iqtisodiyotda umuman iqtisodiy faoliyat yashiriladi. Kuzatilmagan, norasmiy iqtisodiyot sektorida sarf xarajat yoki daromad yashiriladi yoki umuman hisobga olinmaydi. Xufyona faoliyatning turlarini farqlashning uch mezonidan foydalaniladi: ularni “oq” (“birinchi”, rasmiy) iqtisodiyot bilan bog’liqligi, hamda iqtisodiy faoliyatning sub’ektlari va ob’ektlari. Shu nuqtai nazardan yashirin iqtisodiyotni uch sektor (soha)ga ajratish mumkin : • “ikkinchi” (“oq yoqalilar”); • “kul rang” (“norasmiy”); • “qora” (“maxfiy”) yashirin iqtisodiyot. Xufyona iqtisodiyotning rivojlanish sabablari va omillari. Xufyona iqtisodiyot rivojlanishi, birinchi navbatda, davlat tomonidan iqtisodiyot tartibga solinishiga javoban paydo bo’lgan munosabat sifatida qabul qilinishi kerak. Tartibga solish jarayoni cheklovlarsiz bo’lmaydi, cheklovlarni puxta o’ylamay joriy etish ularga amal qilmaslikni yuzaga

keltiradi, ayniqsa, buning oqibatida biron naf ko’rish mumkin bo’lsa. Xufyona iqtisodiyotning ko’p turlari (masalan, soliq to’lashdan bosh tortish) davlat tomonidan tartibga solish jarayonidagi kamchiliklar sababli yuzaga keladi, masalan boshqaruvning byurokratlashtirilganligi, soliq stavkalari yuqoriligi va h.k. Xufyona iqtisodiyotining rivojlanishi, bir tomondan, davlatning aralashuvi haqiqatiga munosabatdir. Cheklovlarsiz tartibga solish mumkin emas va asossiz cheklovlar ularning buzilishiga olib keladi, ayniqsa bu foydali bo’lsa. Xufyona iqtisodiyotining ko’plab turlari (masalan, soliq to’lashdan bo’yin tovlash) ko’p jihatdan davlat tomonidan tartibga solishning kamchiliklari bilan izohlanadi: – menejmentning byurokratizatsiyasi, soliqlarning haddan tashqari ko’pligi va boshqalar. Biroq, hatto eng yaxshi markazlashtirilgan boshqaruv tizimi ham xufyona iqtisodiyot hajmini kamaytirishi mumkin, ammo uni bartaraf eta olmaydi. Va eng kam soliq bo’lgan taqdirda xam, soliq to’lovchilarning bir qismi majburiy ravishda to’lashdan bo’yin tovlashadi. – boshqa tomondan, zamonaviy xufyona iqtisodiyoti nafaqat bozor erkinligini cheklashga urinishlar natijasida, balki bozor munosabatlarining o’ziga xos xususiyati tufayli ham paydo bo’ldi. Bozor iqtisodiyoti foyda olish, daromadlarni taqsimlash asosida qurilgan. Diniy etika va ijtimoiy o’zini tutishning boshqa shakllari foyda uchun bo’lgan tashnalikni qondirishi mumkin, ammo uni bartaraf eta olmaydi. Shuning uchun, "jekpotni" urish uchun imkoniyat paydo bo’lganda, odamlar (yoki odamlar guruhlari) ko’pincha o’zlarining shaxsiy manfaatlariga erishish uchun uzoq muddatli ijtimoiy manfaatlardan voz kechadilar. Har qanday holatda ham foyda olishga chanqoqlik "ikkinchi" va "qora" xufyona iqtisodiyotiga xosdir. Iqtisodiy faoliyatni xufyona amalga oshirish, birinchi navbatda, qonun doirasidagi harakat bilan, ya’ni yuqori transaksiya xarajatlari bilan bog’liq. Transaksiya xarajatlarining tasnifiga asoslangan holda,

ta’kidlash lozimki, bunda asosan shartnomani tuzishdagi yuqori xarajatlar, mulkchilik huquqlarini tafsirlash va uchinchi shaxslardan himoyalash xarajatlari nazarda tutiladi. De Soto ushbu xarajatlarni «qonunga bo’ysunish bahosi», deya ta’riflaydi. U quyidagilarni o’z ichiga oladi: – qonundan foydalanish xarajatlari (yuridik shaxsni ro’yxatga olish, litsenziya olish, bankda hisobvaraqlar ochish, yuridik manzilga ega bo’lish va boshqa rasmiyatchiliklarni bajarish xarajatlari); – qonun doirasida faoliyatni davom ettirish zarurati bilan bog’liq xarajatlar (soliqlarni to’lash); mehnat munosabatlari sohasida qonun talablarini bajarish (ish kunining uzunligi, eng kam ish haqi, ijtimoiy kafolatlar); oshkora sud tizimi doirasida nizolarni hal etishda sud xarajatlarini to’lash. Shuni alohida ta’kidlab o’tish joizki, xufyona iqtisodiyot hajmini kamaytirish mumkin, ammo eng yaxshi markazlashtirilgan boshqaruv tizimiga ega mamlakat ham uni butunlay yo’q qila olmaydi. Soliq stavkalari eng past darajada bo’lgan taqdirda ham ba’zi bir soliq to’lovchilar soliq to’lashdan qochishadi. Ikkinchi tomondan qaraganda, zamonaviy xufyona iqtisodiyot faqatgina bozor erkinligini cheklash natijasida vujudga kelgan, deb bo’lmaydi, bunga ma’lum jihatdan bozor munosabatlarining tabiati ham sabab bo’lgan. Bozor xo’jaligi foydani ilohiylashtirishga, daromadga sig’inishga asoslangan holda shakllantiriladi. Shu sababdan bir lahzada katta daromadga ega bo’lish imkoniyati yuzaga kelganda, ba’zi insonlar yoki insonlar guruhi jamiyat manfaatlaridan o’zlarining manfaatlarini yuqori qo’yishadi. Boylikka ega bo’lish ishtiyoqi ko’proq “ikkinchi” va “qora” yashirin iqtisodiyot uchun xosdir. Xufyona iqtisodiyotning vujudga kelish va rivojlanish sabablari va omillari xilma-xil bo’lib, ularning asosiylari quyidagilardan iborat:

1.Antropologik omillar: ya’ni insonning qarama-qarshi tabiati, undagi yaxshilik va yomonlik o’rtasidagi kurash xususiyatlari. 2.Iqtisodiy omillar: davlatning soliq siyosatidagi kamchiliklar, bozorning tovar va xizmatlar bilan to’yinmaganligi; iqtisodiyot tarmoqlari va sohalari o’rtasidagi muvozanat va balansning mavjud emasligi;iqtisodiyotning siklik tebranishlari, aholi xarid qobiliyatining pastligi; transaksiya xarajatlarining yuqoriligi; 3.Huquqiy omillar: qonunchilik bazasining takomillashmaganligi, iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurash mexanizmining mukammal emasligi; huquqni himoya qilish organlari faoliyatining samarasizligi; 4.Ijtimoiy-siyosiy omillar: ijtimoiy-siyosiy vaziyat, davlatga ishonch darajasi; jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning hal etilishi darajasi; aholining ijtimoiy-psixologik kayfiyati; davlatning xususiy mulk va sektorga munosabati; 5.Ijtimoiy omillar: aholining tabaqalanishi darajasi; ishsizlik darajasi; kam ta’minlangan aholi qatlamlarining ko’lami; mehnat migrantlarining ko’pligi; mehnat munosabatlari, mehnat sharoitlari, ish haqi tizimi; ijtimoiy kafolatlar, pensiya ta’minoti; 6.Ma’muriy omillar: davlat boshqaruvi tizimidagi kamchiliklar; byurokratiya, davlat xizmatchilarining kompetentlik va mas’uliyatlilik darajasi; tadbirkorliklarga ma’muriy bosim, xomiylik qilishga majburlash darajasi va boshqalar. Xufyona iqtisodiyot rivojlanishi omillari Shakllangan xufyona iqtisodiyotining yana bir qancha omillari guruhlari mavjud. Sabablar va sharoitlar iqtisodiy sohada xufyona faoliyatini shakllantirish jarayonida boshqacha rol o’ynaydi. Agar sabablar aslida uni yuzaga keltirsa, unda sharoitlar bu hodisani keltirib chiqarmaydi, balki avlod jarayonlariga ta’sir qiladi va uni aniqlashda ishtirok etadi. Xufyona

iqtisodiyoti davlat va iqtisodiyot mavjud bo’lgan har qanday jamiyatda mavjud. Iqtisodiy sohada noqonuniy xatti-harakatlarning sabablarini ikki darajada ko’rib chiqish mumkin: • ma’lum bir iqtisodiy tizimning muhim xususiyatlari bilan bog’liq fundamental sabablar: bozor, buyruq-ma’muriy, o’tish davri; • asosan olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosat bilan bog’liq aniq sabablar. Bozor iqtisodiy tizimiga xos bo’lgan xufyona iqtisodiy faoliyatining muhim omillari uning asosiy institutlari - bozor va davlatning disfunksiyalari hisoblanadi. Bozor, iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtirishning muhim mexanizmlaridan biri bo’lib, cheklangan iqtisodiy resurslarni samarali taqsimlanishini ta’minlashi kerak. Biroq, u qaytarib bo’lmaydigan, ichkarida mavjud bo’lgan disfunksiyalarga ega, ular iqtisodiy nazariyada nuqsonlar, nomukammalliklar yoki kamchiliklar deb nomlanadi. Bozor yetishmovchiligi bu uning faoliyatining ichki namoyonidir, bu bozor sub’ektlarini jamiyat uchun maqbul bo’lmagan yoki istalmagan iqtisodiy qarorlar qabul qilishga, ya’ni Pareto Optimallik mezoniga javob bermaydigan qarorlarni qabul qilishga undaydi. Potensial jinoyatchilar bozorning buzilishlariga duch kelmoqdalar, chunki ular minimal xarajatlar bilan foydalanilishi yoki yaratilishi mumkin bo’lgan vaziyatlar va noqonuniy daromad olish va yuridik javobgarlikdan qochish uchun xavf tug’diradi. Davlatning muvaffaqiyatsizliklari noqonuniy foyda olish uchun xufyonali faoliyatda ham qo’llanilishi mumkin. Shunday qilib, davlat nazoratidan yashirilgan har qanday ma’lumot noqonuniy bitimlar mavzusiga aylanib, jinoiy vaziyatni keltirib chiqarishi mumkin. Bundan tashqari, axborot to’g’risidagi noqonuniy kelishuvning natijalari har xil shakllarga ega bo’lishi mumkin: bozor turi (pul shaklida ifodalangan foyda olish) yoki bozorga xos bo’lmagan, guruhlar yoki jamoalar agar ma’lumotni oshkor qilmaslik uchun to’lov har qanday harakatni amalga oshirishga yoki biron-bir norasmiy qoidalarga rioya qilishga majbur bo’lsa. Ushbu jarayonni quyidagi

mexanizmlar orqali ham tavsiflash mumkin: – giperselektuallik; – sudraluvchi effekt; – oldingi rivojlanish trayektoriyasiga bog’liqlik. Shunday qilib, bozor va davlat iqtisodiy sohada ijtimoiy xavfli harakatlarni amalga oshirish uchun imkoniyat yaratadigan tubdan tuzatib bo’lmaydigan kamchiliklarga (nomukammalliklarga) ega. Bozor va davlatning tuzatib bo’lmaydigan nomukammalligi davlatning rolini haddan tashqari kuchaytirish sharoitida ham, davlatni o’ziga xos vazifalarini bajarishdan asossiz chiqarib tashlash bilan ham kuchayadi. Iqtisodiy tizimning chuqur xususiyatlari bilan bog’liq asosiy sabablar va sharoitlar bilan bir qatorda, xufyona iqtisodiy faoliyatning sabablari majmui alohida mamlakatlar, sanoat, bozor, korxonalarning iqtisodiy holatining yanada aniq sharoitlari bilan bog’liq. Eng muhim sabablarga quyidagilar kiradi: 1) moliya-kredit tizimini rivojlanishidagi nomuvofiqliklar; 2) iqtisodiyotni barterizatsiya qilish; 3) iqtisodiyotdagi tarkibiy nomutanosibliklar; 4) iqtisodiyotdagi monopolizm; 5) aholining ijtimoiy tabaqalanishi; 6) ajratilgan annuitet miqdorining oshishi; 7) korxonalarning moliyaviy ahvoli yomonlashishi. Xufyona iqtisodiyot rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari Xufyona iqtisodiyotga dualizm xos bo’lib, bu uning ikkiyoqlama rolidan, ya’ni: pozitiv (ijobiy) – biznes rivojlanishi bo’yicha salbiy sharoitlarni yumshatish; negativ (salbiy) – jamiyat daromadlarining qayta taqsimlanishidagi salbiy oqibatlarning vujudga kelishi va aholi turmush darajasining yomonlashuvi, iqtisodiyotni boshqarish tizimi samaradorligining pasayishining yuz berishida namoyon bo’ladi. Shunga muvofiq ravishda xufyona iqtisodiyotga uch guruh o’zaro bog’langan funksiyalar xosdir.

Xufyona iqtisodiy faoliyat oqibatlarini bir xil baholash to’g’ri bo’lmaydi. Xufyona iqtisodiyotning ko’pgina turlari (ayniqsa “kul rang”) rasmiy iqtisodiyotni rivojlanishiga to’siqlik qilmasdan, balki unga ko’maklashadi ham. Shveysariyalik iqtisodchi Diter Kassel bozor xo’jaligida xufyona iqtisodiyot rivojlanishining uchta ijobiy funksiyalarini ajratib ko’rsatgan. Bozor munosabatlariga o’tish davrida MDH mamlakatlarida yuqori darajadagi xufyona (eng avvalo yuqori darajada jinoiylashgan) iqtisodiy munosabatlar tizimi shakllana boshlandi va u bir qator xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Birinchidan, xufyona iqtisodiyot ulushi katta bo’lib, iqtisodiyotning dominant, norasmiy va g’ayrihuquqiy munosabatlar muhim o’rin tutuvchi sektoriga aylanib bormokda. Ba’zi MDH mamlakatlarida davlat apparatining yoppasiga korrupsiyalashgani, huquq va sud tizimi rolining sustligi, ularning ma’muriy apparatiga, yashirin moliyaviy kapitalga tobeligi bugungi kunning real voqeligidir. Ikkinchidan, iqtisodiyotda moliyaviy guruhlar (klanlar) shakllandi. Ular yirik kapital qo’yilmalarini boshqaradigan davlat hokimiyati organlari «qanoti» ostida bo’lgan hokimiyat xo’jalik tuzilmasi bo’lib, keng ko’lamdagi tadbirkorlik (eng avvalo, tijorat) faoliyati bilan shug’ullanadilar. O’z faoliyati bilan bu moliya guruhlari bozorda, asosiy tovar guruhlari bozorida va, ayniqsa, tashqi savdoda raqobat kurashini cheklaydilar. Yashirin moliya kapitalining iqtisodiyotdagi monopol hukmronligi orqali o’ta katta daromadlar olishining yana bir oqibati – aholining katta qismi qashshoqlashib ketishidir. Uchinchidan, xufyona iqtisodiyot rivojlanishi oqibatida mamlakatning budjet tizimi buziladi, daromad va xarajatlarini taqiklash yoki kamaytirish, cheklashlar yuzaga keladi. Moliya kapitali guruhlari budjet mablag’laridan katta daromadlar olish yo’lida foydalanadilar, budjet mablag’lari va davlat mulki bilan turli qing’ir ishlarni amalga oshiradilar, bunday sharoitda davlat moliyaviy muammolarni hal qilish uchun qarz mablag’larini olishga majbur bo’ladi. Shu bilan birga, bu voqelik

iqtisodiyotning real sektori qisqarishiga, korxonalarning ko’p qismi sinishiga va, oxir oqibatda, ularning deyarli 30 foizi bankrotlikka uchrashiga, uchdan ikki qismi esa bankrotlik ostonasiga kelib qolishiga olib keladi. To’rtinchidan, xufyona iqtisodiyot milliy daromad iste’mol qilinishiga, foyda qayta taqsimlanishiga olib keladi. Yashirin daromadlarning ortib borishi esa yashirish ishbilarmonlarga xizmat ko’rsatuvchi noishlab chiqarish tuzilmalarining yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. Xalq xo’jaligining aksariyat aholining turmush farovonligini ta’minlovchi tarmoqlari (xalq iste’mol buyumlarini ishlab chiqarish, sog’liqni saqlash, ta’lim va shu kabilar) inqirozga yuz tutadi. Beshinchidan, xufyona iqtisodiyot vakillari o’z kapitalining asosiy qismini xorijga olib chiqib joylashtiradilar. Ekspertlarning fikricha, o’tgan asrning 90-yillarining birinchi yarmida Rossiyadan olib chiqib ketilgan kapital 150-300 mlrd. AQSh dollarini tashkil qiladi. Bu tizim barqaror ravishda takror ishlab chiqiladi va bu takror ishlab chiqarishning bosh mexanizmi, shakllangan jinoiy moliyaviy kapital umumdavlat miqyosida iqtisodiy-siyosiy qarorlar qabul qilishda amalda dominant roliga ega bo’lib, boshqa barcha xo’jalik sub’ektlari ichida yuqori raqobatdosh bo’ladi. Xufyona iqtisodiy munosabatlarning jamiyatning iqtisodiy hayotidagi o’rni haqida gapirganda, zararli organizm sifatida xufyona iqtisodiyoti tushunchasi uning ko’plab turlari, ayniqsa, “Qora” iqtisodiyot, kelajakda rasmiy iqtisodiyotning rivojlanishiga to’sqinlik qilishdan ko’ra ko’proq yordam beradi. Darhaqiqat, hisoblangan ko’rsatkichlar dinamikasiga rioya qilsak, so’nggi o’n yilliklarda deyarli barcha guruhlar mamlakatlari iqtisodiyotida xufyonali iqtisodiyotning nisbatan o’sishi barqaror tendensiyasi kuzatildi. Bundan tashqari, xufyona faolligining ta’siriga bog’liqlikning sezilarli darajada oshishi iqtisodiyotining muhim rivojlanish yo’nalishlaridan biridir. Xufyona iqtisodiyotining sobiq SSSR hududida o’zgarishi uning ko’p funksionalligi va xilma-xilligi bilan bog’liq, chunki u keng qamrovli ijtimoiy-

iqtisodiy hodisalarga ta’sir qiladi va bu ta’sir ijobiy ham, salbiy hamdir. Shu bilan birga, xufyonali iqtisodiyotning ijobiy va salbiy ta’sirlarining nisbati, u qaysi iqtisodiyotda va qaysi iqtisodiy tizim doirasida rivojlanayotganiga bog’liq. Foydalanilgan adabiyotlar. 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –T., O’zbekiston, 2017. 2. O’zbekiston Respublikasining “Terrorizmga qarshi kurash to’g’risida”gi qonuni. 2000 yil 15 dekabr //http://parliament.gov.uz/uz/laws/adopted/97/3498/ 3. O’zbekiston Respublikasining “Jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga, terrorizmni moliyalashtirishga va ommaviy qirg’in qurolini tarqatishni moliyalashtirishga qarshi kurashish to’g’risida”gi qonun. 2004 yil 26 avgust (O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to’plami, 2004 y., 43- son, 451-modda; 2007 y., 17-18-son, 172-modda; 2009 y., 17- son, 210-modda; 2013 y., 1-son, 1-modda; 2016 y., 17-son, 173- modda; Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 16.01.2019 y., 03/19/516/2484-son)// https://lex.uz/docs/283717 4. O’zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurash to’g’risida”gi qonuni. 2017 yil 3 yanvar,O’RQ-419-son. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 5 oktyabrdagi «Tadbirkorlik faoliyatining jadal rivojlanishini ta’minlashga, xususiy mulkni har tomonlama himoya qilishga va ishbilarmonlik muhitini sifat jihatidan yaxshilashga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi PF-4848-sonli Farmoni. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi

“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi farmoni. 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasida ma’muriy islohotlar konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi farmoni. 2017 yil 8 sentyabrdagi PF-5185-son 8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik maqsadlarida foydalanish uchun davlat mulki ob’ektlarini sotishni jadallashtirish va uning tartib-taomillarini yanada soddalashtirish chora- tadbirlari to’g’risida“gi Farmoni. 17.01.2017 y. PF-4933 9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Savdo va xizmat ko’rsatish sohasidagi hisob-kitoblar tizimiga zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy qilish hamda ushbu sohada jamoatchilik nazoratini kuchaytirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2019 yil 6 sentabr PF-5813-son Farmoni 10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xususiylashtirilgan korxonalar bilan ishlash samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to’g’risida“gi Qarori. 18.04.2017 y. PQ2895. 11. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining” Tashqi bozorlarda mahalliy mahsulotlarning eksport qilinishi va raqobatdoshligini ta’minlashni yanada rag’batlantirish choratadbirlari to’g’risida“gi Farmoni. 25.05.2017 y. PF-5057 12. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada tartibga solish chora- tadbirlari to’g’risida“ gi Qarori. 04.09.2017 y.PQ-3254 13. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini "Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili"da amalga oshirishga oid davlat dasturi to’g’risida”gi

farmoni. 02.03.2020 y. PF-5953 14. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Koronavirus pandemiyasi va global inqiroz holatlarining iqtisodiyot tarmoqlariga salbiy ta’sirini yumshatish bo’yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to’g’risida”gi farmoni. 19.03.2020 y. PF-5969 15. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Iqtisodiyotni rivojlantirish va kambag’allikni qisqartirishga oid davlat siyosatini tubdan yangilash chora-tadbirlari to’g’risida”gi farmoni. 26.03.2020 y. N PF-5975 16. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Koronavirus pandemiyasi davrida aholi, iqtisodiyot tarmoqlari va tadbirkorlik sub’ektlarini qo’llab-quvvatlashga doir qo’shimcha choratadbirlar to’g’risida”gi farmoni, 03.04.2020 y. № PF-5978 17. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Koronavirus pandemiyasi davrida aholi va tadbirkorlik sub’ektlarini qo’llabquvvatlash bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi farmoni. 27.04.2020y. PF- 5986. 18. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 22.12.2017 y. 1011-son "Ishga joylashtirishga muhtoj aholisonini aniqlash, shu jumladan, uy xo’jaliklarini mehnat bilan bandlik masalalari bo’yicha o’rganishlar o’tkazish, shuningdek, mehnat resurslari, bandlik va axolini ishga joylashtirish balansini shakllantirish metodikasini takomillashtirish to’g’risida"gi Qarori/ 19. Soliqlarni to’lashdan bo’yin tovlash va xufiyona iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish faktlarini aniqlashda yordam bergan shaxslarni moddiy rag’batlantirish tartibi to’g’risidagi nizomni tasdiqlash haqida ID- 6984 O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasining qarori.

O'xshashlar

Xufyona iqtisodiyot

Iqtisodiyotning siklliligi va makroiqtisodiy beqarorlik

Iqtisodiyotning umumiy asoslari

Iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlariga investitsiyalarni

Ishsizlik sabablari, turlari va ko’rsatkichlari