Iqtisodiyotning siklliligi va makroiqtisodiy beqarorlik - Iqtisodiyot - Referatlar

Iqtisodiyotning siklliligi va makroiqtisodiy beqarorlik

Yuklangan vaqt:

12.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88.5 KB

Ko'chirib olish

Iqtisodiyo tning tsiklliligi va makroiqtisodiy beqarorlik Reja: 1. Makroiqtisodiy beqarorlik va iqtisodiyotning tsiklligi. Iqtisodiy inqirozlar. 2. Tarkibiy inqirozlar. Agrar inqirozlar va uning xususiyatlari. 3. Iqtisodiy tsikl nazariyalari. Tsiklning iqtisodiyotning alohida sohalariga ta ’siri.

Tayanch tushunchalar: Iqtisodiy inqiroz – ishlab chiqarish hajmining keskin tushib ketishidir. Iqtisodiy tsikl – ishlab chiqarishning bir iqtisodiy inqirozdan ikkinchisi boshlangunga qadar takrorlanib turadigan to’lqinsimon harakati. Turg ’unlik (depressiya) – ishlab chiqarishning bir joyda depsinib turishini bildiradi va bu fazada iqtisodiy faollik jonlanishi uchun shart – sharoit vujudga kelish nihoyasiga etadi. Jonlanish – iqtisodiy tsiklning ishlab chiqarishning barqaror kengayib borishiga o’tishini xarakterlovchi fazasi. Yuksalish – iqtisodiy tsiklning iqtisodiyotda to’liq bandlikka erishilishi, ishlab chiqarishning inqirozdan oldingi darajadan ham ortib ketishi va to’lovga layoqatli talabning kengayib borishini xarakterlovchi fazasi. Tarkibiy inqirozlar – iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari va sohalari rivojlanishi o’rtasidagi chuqur nomutanosibliklarni ifodalaydi. Agrar inqirozlar – qishloq xo’jaligida ro’y beradigan iqtisodiy inqirozlar bo’lib, tsikllik xarakteriga ega bo’lmaydi va sanoat tsikllariga qaraganda ancha uzoq davr davom etadi. 1. Makroiqtisodiy beqarorlik va iqtisodiyotning tsiklligi. Iqtisodiy inqirozlar. Har qanday mamlakat, shu jumladan industrial rivojlangan mamlakatlar ham iqtisodiy o ’sishga, hamda to’liq bandlilik va narxlarning barqaror darajasiga erishishga harakat qiladi, ammo uzoq muddatli iqtisodiy o’sish bir tekis va uzluksiz bormaydi, u iqtisodiy beqarorlik davrlari bilan uzulib turadi. Iqtisodiy o’sish ketidan doimo tanazzul kelib turadi. Vaqti-vaqti bilan ob’ektiv qonunlarning o’zgartirib bo’lmaydigan ta’siri ostida takror ishlab chiqarish harakatida uzilishlar paydo bo’ladi va bu uzilish iqtisodiyot nomutanosibliklarining keskin shaklda namoyon bo’lishidir.

Iqtisodiy tsikl deganda, odatda ishlab chiqarishning bir iqtisodiy holatidan, yoki bir inqirozdan ikkinchisi boshlangunga qadar takrorlanib turadigan to ’lqinsimon harakati tushuniladi . Tsikl inqiroz, turg’unlik, jonlanish, yuksalish fazalarini o’z ichiga oladi. Ana shu fazalarning har biri rivojlanishi jaryonida navbatdagi fazaga o’tish uchun sharoit yuzaga keladi. Inqirozli jarayonlar ishlab chiqarishning pasayishida namoyon bo ’ladi va tsiklning qayd etuvchi ifodasidir. U bir tsiklni nihoyasiga etkazib, yana muqarar ravishda inqiroz bilan tugaydigan, yangisining boshlanishiga asos soladi; inqiroz vaziyatida asosiy kapitalning ortiqcha jamg’arilishi uning hamma funktsional shakllarida namoyon bo’ladi. Inqirozdan keyin turg’unlik keladiki, uning davomida iqtisodiy faollik jonlanishi uchun sharoitlar vujudga kelishi nihoyasiga etadi. Jonlanish fazasining boshlanishi ozmi-ko ’pmi darajada barqaror ishlab chiqarishning kengayishiga o’tishni bildiradi. Ish bilan ta ’minlanish darajasining ortishi va foydalarning tez o’sishi jonlanishning yuksalish bosqichiga o’sib o’tishiga ko’maklashadi. Yangi tsikl yuksalishning boshlang’ich nuqtasi hisoblanadi. Yuksalish fazasida ish kuchiga bo’lgan talabning kengayishi ishsizlikning birmuncha kamayishiga hamda ish haqining o’sishiga olib keladiki, buning oqibatida iste’mol tovarlariga to’lovga qodir talab kengayadi. Pirovard talabning oshishi, o’z navbatida, iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi tarmoqlarga, bozorni kengaytirishga jadal turtki beradi. Raqobat va foyda ketidan quvish oqibatida nomutanosibliklarning to’planib borishidan iborat zanjirli reaktsiya tezlashadi. Bu bilan yangi inqiroz muqarrar bo’lib qoladi. Alohida iqtisodiy tsikllar bir-biridan davomiyligi va intensivligi bo ’yicha keskin farqlanadi. Shu bilan birga ularning hammasi bir xil fazalarga ega bo’ladi va har xil tadqiqotchilar tomonidan turlicha nomlanadi. 6-chizmada ko ’pchilik iqtisodchilar tomonidan tan olingan iqtisodiy tsikl ko’rsatilgan. Tsiklning eng yuqori nuqtasida, iqtisodiyotda to’liq bandlilik kuzatiladi va ishlab chiqarish to’liq yoki deyarli to’liq quvvat bilan ishlaydi. Tsiklning bu fazasida narx darajasi o’sish tamoyiliga ega bo’ladi, iqtisodiy faollikning o’sishi to’xtaydi.

Tanazzul fazasida ishlab chiqarish va bandlilik qisqaradi, ammo narxlar pasayish tamoyiliga berilmaydi. Tanazzulning quyi nuqtasida ishlab chiqarish va bandlilik o ’zining eng past darajasiga erishishi bilan xarakterlanadi. Iqtisodiy inqiroz deb ishlab chiqarish hajmining keskin tushib ketishiga aytiladi. Inqirozning sababi shundan iboratki, jamiyatda ishlab chiqarilgan tovarlar massasi to ’lovga qobil talabga mos kelmay (undan oshib ketadi yoki kam bo’ladi) qoladi. Natijada ishlab chiqarishning bir qismi to’xtab qoladi, tovarlar ishlab chiqarish kamayadi, ishlab chiqarishning o’sish davri uning tushkunligi bilan almashinadi. Iqtisodiyotning tez o’sish davrlari ko’pincha inflyatsiya, ya’ni narx darajasining ko’tarilishi bilan orqaga ketadi. Shunday davrlar ham bo’ladiki, bunda iqtisodiy o’sish bandlilik va ishlab chiqarishning past darajasiga o’rin beradi, ayrim hollarda narx darajasining ko’tarilishi bilan birga ishsizlik ham keskin o’sadi. Qisqacha aytganda, iqtisodiy o’sishning uzoq muddatli tamoyillari ham ishsizlik, ham inflyatsiya oqibatida uzilib qoladi va murakkablashadi. Inqirozlarning asosiy sababi -takror ishlab chiqarishdagi beqarorlik va nomutanosibliklardir. Bu avvalo ishlab chiqarish va uning natijalarini o’zlashtirish o’rtasidagi nomutanosiblik bo’lib, u turli ishlab chiqarish usullari va iqtisodiy tizimning har xil nusxalarida turli shakllarda namoyon bo’ladi.

Ishlab chiqarish bilan iste ’mol, talab va taklif o’rtasidagi vaqti-vaqti bilan yuzaga kelib turadigan nomutanosibliklar ham iqtisodiy inqirozlarning yuzaga chiqish imkoniyatini saqlaydi. Kapitalizmgacha bo ’lgan davrlarda ishlab chiqarishning keskin qisqarishi, odatda tabiiy ofatlar (qurg’oqchilik, toshqinlar va x.k.) yoki urushlar va ularning keltiradigan vayronagarchiliklari bilan bog ’liq bo’lgan. Yirik mashinali ishlab chiqarishga o’tilgandan keyingi davrda vaqti-vaqti bilan iqtisodiyotni larzaga solib turuvchi iqtisodiy inqirozlar ijtimoiy takror ishlab chiqarishga tsiklik xarakterni kasb etadi. Ko ’pchilik hozirgi zamon iqtisodchilari iqtisodiy tsikllarning ob’ektiv xarakterini tan olib, bu hodisani unga ta’sir ko’rsatuvchi ichki va tashqi omillarni tahlil qilish orqali o’rganishni tavsiya qiladi. Tashqi omillarga iqtisodiy tizimdan tashqarida yotuvchi va iqtisodiy hodisalarning davriy takrorlanishini keltirib chiqaradigan omillar kiritiladi. Bu tashqi omillar ichidan quyidagilarni ajratib ko ’rsatish mumkin: – urushlar, inqilobiy o’zgarishlar va boshqa siyosiy larzalar; – oltin, uran, neft va boshqa qimmatli resurslar yirik konlarning ochilishi; – yangi hududlarning ochilishi va bu bilan bog’liq ravishda aholi migratsiyasi, er shari aholisi sonining o’zgarib turishi; – ijtimoy ishlab chiqarish tarkibini tubdan o’zgartirishga qodir bo’lgan texnologiya, tadqiqotlar va innovatsiyalardagi qudratli o’zgarishlar. Iqtisodiy tsikllarni tashqi omillarning mavjudligi bilan tushuntiruvchi nazariyani, eksternal nazariya deb atash qabul qilingan. Internal nazariya iqtisodiy tsikllarni iqtisodiy tizimning o ’ziga xos ichki omillar tug’diradi deb hisoblaydi. Asosiy kapitalning jismoniy xizmat muddati, ko ’pchilik iqtisodchilar tomonidan iqtisodiy tsiklni tug’diruvchi muhim omillardan biri sifatida qaraladi. Agar bir yoki bir necha tarmoqda, mashina - uskunalarga talabning keskin ortishi keltirib chiqaradigan iqtisodiy o ’sish boshlansa, to’liq tabiiyki, bu hol mashina va uskunalar eskiradigan har 10-15 yildan keyin takrorlanadi.

Boshqa ichki omillardan quyidagilar ajratib ko ’rsatiladi: – shaxsiy iste’molning o’zgarishi (qisqarishi yoki kengayishi); – investitsiyalar, ya’ni ishlab chiqarishni kengaytirish, uni yangilash va yangi ish joylarini vujudga keltirishga yo’naltiriladigan mablag’lar hajmi; – ishlab chiqarish, talab va takliflar hajmiga ta’sir ko’rsatishga qaratilgan davlatning iqtisodiy siyosatining o’zgarishi; Iqtisodiy tsikllarning kelib chiqishini faqat eksternal yoki internal nazariya orqali tushuntirish ko ’pam to’g’ri emas. Iqtisodiy tsikl va umuman iqtisodiy tizimdagi miqdoriy va sifat o’zgarishlar tashqi va ichki omillar oqibatida kelib chiqishi mumkin emas. 2. Tarkibiy inqirozlar. Agrar inqirozlar va uning xususiyatlari. Iqtisodiyotdagi inqirozlardan bir ko ’rinishi yoki uning bir turi tarkibiy inqirozlardir . Bu inqirozlarni ishlab chiqarishning ayrim sohalari bilan tarmoqlar rivojlanishi o’rtasidagi chuqur nomutanosibliklar keltirib chiqaradi. Tarkibiy inqirozlar bilan iqtisodiy tebranishlar va shu jumladan iqtisodiy faollikning mavsumiy tebranishlari ham mavjud bo ’ladi. Masalan, bayramlar arafasidagi xarid qilish, iste’molchilik tovarlarining faollik sur’atida, asosan chakana savdoda sezilarli har yillik tebranishlarga olib keladi. Qishloq xo’jaligi, avtomobil sanoati, qurilish ham qandaydir darajada mavsumiy tebranishlarga duchor bo’ladi. Iqtisodiy faollik iqtisodiyotdagi uzoq muddatli tamoyillarga, ya ’ni uzoq muddatli davr, masalan, 25, 50 yoki 100 yil davomida iqtisodiy faollikning ortishi yoki pasayishiga bog’liq. Bu erda shuni ta’kidlash lozimki, ayrim mamlakatlarda (masalan AQSh) uzoq muddatli tamoyil sezilarli iqtisodiy o’sish bilan xarakterlansa, boshqalari uchun iqtisodiy o’sishning sekinlashuvi xos. Iqtisodiy faollikning tebranishini tushuntiruvchi ko ’plab nazariy qarashlar mavjud bo’lishiga qaramasdan ko’pchilik iqtisodchilar, ishlab chiqarish va bandlik darajasini bevosita aniqlovchi omil umumiy yoki yalpi sarflar darajasi hisoblanadi, deb tasdiqlaydi.

Qishloq xo ’jaligidagi iqtisodiy inqirozlar agrar inqirozlar deb ataladi. Agrar inqirozlar quyidagi shakllarda namoyon bo ’ladi: 1) Qishloq xo ’jalik mahsulotlarining nisbiy ortiqcha ishlab chiqarilishi, uning sotilmay qolgan juda katta zahiralarining to’planishi; 2) Narxlarning pasayishi, daromadlar va foydalarning kamayish; 3) Fermerlarning ommaviy ravishda xonavayron bo ’lishi, ularning qarzlarining ortishi; 4) Qishloq aholisi o ’rtasida ishsizlarning ko’payishi. Qishloq xo ’jaligida takror ishlab chiqarish o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lganligi sababli, agrar inqirozlar o’ziga xos xarakter kasb etadi. Agrar inqirozlar sanoat tsikllariga qaraganda, odatda ancha uzoqroqqa cho’zilib boradi. Birinchi agrar inqiroz o’tgan asrning 70-yillarida boshlanib, har xil shakllarda 90-yillar o’rtasigacha davom qilgan edi. Birinchi jahon urushidan keyin, aholining xarid qobiliyati juda pasayib ketgan sharoitda, 1920 yil bahorida keskin agrar inqiroz boshlanib ketdi va ikkinchi jahon urushining boshlanishga qadar davom etdi. Uchinchi agrar inqiroz 1948 yildan boshlanib, 80-yillargacha davom etdi. Agrar inqirozlarning cho ’zilib ketishining asosiy sabablari quyidagilar: a) Erga xususiy mulk monopoliyasi sharoitida, u qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining rivojlanishida sanoatga nisbatan orqada qolishni taqozo etadi; b) Er rentasining mavjud bo’lishi va uning uzluksiz sur’atda o’sib borishi. Er rentasining, avvalo absolyut rentaning ko’payishi qishloq xo’jalik mahsulotlarini qimmatlashtirib yuboradi, buning natijasida uni sotish qiyinlashadi. v) Ko’plab mayda dehqon xo’jaliklarning mavjud bo’lishi. Mayda ishlab chiqaruvchilar xo’jalikni asosan o’zi va oilasi uchun zarur tirikchilik vositalarini topish maqsadida yuritadi. Inqiroz sharoitida ham ular ishlab chiqarishni qisqartira olmaydilar. Tirikchiliklarini o ’tkazish va ijara haqini to’lash uchun ishlab chiqarishni ilgarigi miqiyoslarda olib boraveradi. Bu hol qishloq xo’jalik mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarishni yana ham ko’paytirib yuboradi.

Agrar inqirozlar tsiklli xarakterga ega bo ’lmaydi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarish absolyut xarakterga emas, balki nisbiy xarakterga ega. Chunki inqiroz ro’y bergan mamlakatlarda million-million kishilar doimiy sur’atda ochlikda yashaydi. 3. Iqtisodiy tsikl nazariyalari. Tsiklning iqtisodiyotning alohida sohalariga ta ’siri. Hozirgi zamon iqtisodiy fanida iqtisodiy tsikl va tsiklli rivojlanishga mingdan ortiq qarashlar mavjudligi ta ’kidlanadi 1 . Biz ularning ko’pchilik iqtisodchilar tomonidan tan olingan asosiylariga tavsif beramiz. Kitchin tsikli – zahiralar tsikli deb ham nomlanadi. Bunda Kitchin (1926 y.) moliyaviy hisoblar va tovar zahiralari harakatida sotish narxlarini tahlil qilish asosida 2 yildan 4 yilgacha davr davomidagi qisqa to’lqinlarni tadqiq qilishga o’zining e’tiborini qaratadi. Juglar tsikli - biznes-tsikl, sanoat tsikli, o ’rtacha tsikl va katta tsikl kabi nomlar bilan ham ataladi. Oldingi davrlarda iqtisodiy fan 7-12 yillik tsikllarni ajratib ko’rsatganligi tufayli, aynan shu tsikl Frantsuz, Angliya va AQShda foiz stavkalari va narxdagi tebranishlarni tahlil qilish asosida sanoat tsiklining tabiatini o’rganishga katta hissa qo’shgan K.Juglar (1819-1905 yy.) nomi bilan ataladi. Birinchi sanoat tsikli 1825 yil, mashinali ishlab chiqarish, metallurgiya va boshqa etakchi tarmoqlarda hukmron mavqeni egallagan davrda Angliyada kuzatiladi. 1836 yildagi krizis dastlab Angliyada boshlanib, keyin AQShga ham tarqaladi, 1847-1848 yillarda AQSh va qator Evropa davlatlarida boshlangan krizis, tub mohiyatiga ko ’ra birinchi jahon sanoat krizisi bo’lgan. Agar XIX asrda sanoat tsikli 10-12 yilni tashkil qilgan bo ’lsa, XX asrda uning davomiyligi 7-9 yil va undan ham kam davrgacha qisqargan. AQSh va Evropaning rivojlangan davlatlari XX asrda 12 ta sanoat tsiklini boshdan kechirgan bo ’lib, ulardan ettitasi ikkinchi jahon urushidan keyin ro’y bergan.

Kuznets tsikli – ko’p xollarda «qurilish tsikli» deb nomlanib, 20 yilgacha bo’lgan iqtisodiy tebranishlar bilan aniqlanadi. S. Kuznets o’zining «Milliy daromad» (1946 y.) nomli kitobida, milliy daromad, iste’molchilik sarflari, ishlab chiqarish maqsadidagi uskunalar, hamda bino va inshoatlarga yalpi investitsiyalar ko’rsatkichlarida 20-yillik o’zaro-bog’liq tebranishlar mavjud bo’lishini aniqlaydi. 1955 yilda amerikalik iqtisodchining xizmatlarini tan olish ramzi sifatida sanoat tsiklini Kuznets tsikli deb nomlashga qaror qilinadi. Kondratev tsikli - «uzoq to’lqinlar» tsikli deb ham ataladi. Tsikllilikning bu nazariyasini ishlab chiqishga rus olimi N.D.Kondratev katta hissa qo’shadi. Uning tadqiqoti Angliya, Frantsiya va AQShning, 100-150 yil davomidagi rivojlanishini qamrab oladi. Bunda u iqtisodiy o’sishning ko’p omilli tahlilini o’tkazib, ya’ni tovar narxlari kapital uchun foiz, nominal ish haqi, tashqi savdo aylanmasi kabi makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning o’rtacha darajasini umumlashtirish natijasida bir qator katta tsikllarni ajratib ko’rsatadi. • I-tsikl: 1787-1814 yy. – ko’taruvchi to’lqin, 1814-1851 yy. pasaytiruvchi to’lqin. • II-tsikl: 1844-1851 yy. – ko’taruvchi to’lqin, 1970-1896 yy. - pasayuvchi to’lqin. • III-tsikl: 1896-1920 yy. – ko’taruvchi to’lqin. Kondratev tsiklining davomiyligi o ’rtacha 40-60 yilni tashkil qiladi va uning asosiy xususiyati texnika taraqqiyoti hamda tarkibiy o’zgarishlarni o’zida aks ettirishi hisoblanadi. Kondratev birinchi katta tsiklning yuksalish fazasini Angliyadagi sanoat revolyutsiyasi, ikkinchisini - temir yo ’l transportining rivojlanishi, uchinchisini - elektroenergiyasi, telefon va radioning kashf etilishi, to’rtinchisini - avtomobil sanoatining rivojlanishi bilan bog’laydi. Hozirgi zamon tadqiqotchilari beshinchi tsiklni elektronika, gen injenerligi va mikroprotsessorlar rivojlanishi taqoza qilishini ko’rsatadilar. Iqtisodiy tsikl barcha tomonlari bilan namoyon bo ’lib, amalda iqtisodiyotning hamma sohalariga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Iqtisodiyot tarkibiy qismlarning o’zaro

bog’liqligi sababli uning hech bir sohasi inflyatsiya to’lqini yoki turg’unlikning nohush oqibatlaridan chetda qolmaydi. Ammo shuni e’tiborga olish zarurki, iqtisodiy tsikl alohida shaxslar turmush darajasi va korxonalar iqtisodiy faolligiga turli darajada ta’sir ko’rsatadi. Odatda iqtisodiy inqirozlardan sanoatning ishlab chiqarish vositalari va uzoq muddatli foydalaniladigan iste ’molchilik tovarlari ishlab chiqaradigan tarmoqlari ko’proq yo’qotishga uchraydi. Uy-joy va sanoat binolari qurilishi, og ’ir mashinasozlik hamda investitsion tovarlar, avtomobillar, maishiy xo’jalik buyumlari va shunga o’xshash tovarlar ishlab chikarish bilan bog’liq sanoat tarmoqlari va ularda band bo’lgan ishchilar tsiklning inqiroz fazasida og’ir oqibatiga uchraydi. Biroq, bu tarmoqlar tsiklning yuksalish fazasida o’zining rivojlanishi uchun yuqori darajada rag’bat oladi. Iqtisodiyot qiyinchilikni boshdan kechira boshlaganda, ishlab chiqaruvchilar ko ’pincha zamonaviy uskunalarni sotib olishni va yangi zavodlar qurishni to’xtatadi yoki qandaydir muddatga kechiktirishi mumkin. Bunday kon’yuktura sharoitida investitsion tovarlar zahiralarni ko’paytirish hech qanday iqtisodiy mazmunga ega emas, aksincha korxonalar mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan ancha to’laroq foydalanishlari mumkin bo’ladi. Iqtisodiy jihatdan qulay davrlarda ya ’ni tsiklning jonlanish va yuksalish fazalarida ishlab chiqarish vositalari odatda ular to’liq eskirganicha almashtiriladi. Ammo tanazzul davri kelganida, korxonalar o’zining eskirgan uskunalarini ta’mirlab, ularni ishga tushiradi. Shu sababli bu davrda ishlab chiqarish vositalariga investitsiyalar keskin qisqaradi. Ortiqcha ishlab chiqarish quvvatlari mavjud bo’lgan ayrim korxonalar, hatto iste’mol qilingan asosiy kapitalining o’rnini qoplashga ham harakat qilmaydi. Qisqa mudatli foydalaniladigan iste ’molchilik tovarlari ishlab chiqaruvchi sanoat tarmoqlari tsiklining oqibatlarini nisbatan kamroq darajada sezadi. Aholi yoki keng iste ’molchilar qatlamiga iqtisodiy tsikl turlicha ta’sir ko’rsatadi. Tanazzul davri boshlanganda, doimiy daromad oluvchi iste’molchilar oila byudjetini qisqartirishga to’g’ri keladi, maishiy texnika va avtomashina kabi

uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarni xarid qilishini to’xtatadi. Har qanday sharoitda ham oila a’zolari eb-ichishi va kiyinishi zarurligi tufayli, oziq-ovqat mahsulotlari va kiyim-kechaklar, ya’ni qisqa muddatda foydalanadigan iste’molchilik tovarlarini xarid qilishni to ’xtatish mumkin emas. Faqat, bunday tovarlarni xarid qilish miqdori qandaydir darajada kamayishi mumkin. Investitsion tovarlar va uzoq muddat foydalaniladigan iste ’molchilik tovarlari ishlab chiqaruvchi ko’pchilik sanoat tarmoqlari yuqori darajada monopol mavqega egaligi bilan farqlanadi va natijada bozorda nisbatan ko’p bo’lmagan yirik firmalar ma’lum davr davomida narxning pasayishiga qarshi turishi, talabning kamayishi sababli mahsulot chiqarish hajmini cheklash uchun etarlicha monopol hukumdorlikka ega bo’lishi mumkin. Shu sababli talabning kamayishi birinchi navbatda ishlab chiqarish va bandlik darajasiga ta’sir ko’rsatadi. Bunga teskari bo’lgan holatni qisqa muddatli foydalaniladigan iste’molchilik tovarlari ishlab chiqaruvchi sanoat tarmoqlarida kuzatish mumkin. Bu tarmoqlarning ko’pchiligi o’zlarining raqobatga layoqatsizligi va ishlab chiqarish markazlashuv darajasining pastligi bilan xarakterlanadi. Shu sababli ular tsiklning salbiy oqibatlariga qarshi tura olmasligi mumkin va mahsulotlarga bo’lgan talabning pasayishi, ishlab chiqarish darajasiga qaraganda narxlarda ko’proq aks etadi. Demak, kapitalning to ’planishi yuqori darajada bo’lgan tarmoqlarda ishlab chiqarish hajmining keskin pasayishi va narxlarning nisbatan sekin tushishi, to’planish darajasi past bo’lgan tarmoqlarda narxlarning sezilarli tushishi va mahsulot ishlab chiqarish hajmining nisbatan kam qisqarishi kuzatiladi.

Adabiyotlar: 1. Abulqosimov X.P., Xudoyberganov N.T. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish muammolari. T.: «Universitet»,1997. 2. Alekseev Yu.P. Mejdunarodnaya torgovlya. T.: 1997. 3. Krosovina L.N. Mejdunarodnie valyutno-kreditnie finansovie otnosheniya. T.: 1997. 4. Abdullaev g ’. Bozor iqtisodiyoti asoslari. T.: «Mehnat», 1997. 5. Andreev B.F. Sistemniy kurs ekonomicheskoy teorii: Uchebnoe posobie. Chast IX. glava 36 - Sankt-Peterburg. Lenizdat, 1998. 6. Nikolaeva I.P. Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnik – T.: «Kno Rus», 1998. 7. Qo ’ldoshev Q., Muftoydinov Q. Iqtisodiy bilim asoslari. T.: «O’qituvchi», 1999. 8. Ekonomicheskaya teoriya. Ucheb. Posobie: A. Qodirov i dr. TGTU., I., 1997. 9. Kurs ekonomicheskoy teorii. — M.: Izdatelstvo «Dis», 1997. 10. Yahyoev Q.A. Soliq nazariyasi. T.: «Mehnat», 1998.

O'xshashlar

Makroiqtisodiy nisbatlar va muvozanatlik

Iqtisodiyotning umumiy asoslari

Xufyona iqtisodiyotning tarkibi, sabablari va oqibatlari

Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni hisoblash

Iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlariga investitsiyalarni