Xorijiy korxonalar marketingi - Iqtisodiyot - Referatlar

Xorijiy korxonalar marketingi

Yuklangan vaqt:

23.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96.5 KB

Ko'chirib olish

Xorijiy korxonalar marketingi Reja: 1. Xorijiy korxonalar marketingining xususiyatlari 2. Xorijiy korxonalarning marketing dasturi 3. Xorijiy korxonalarning marketing dasturini asoslash uslublari

Xorijiy korxonalar marketingining xususiyatlari Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar biznes amaliyotida qo‘shma korxona (QK) nomini olgan. Ular mamlakatimiz va xorijiy sheriklarning kapitallarini birlashtirish asosida tuziladi va faoliyat ko‘rsatadi. QKlar bilan birga mamlakatda to‘laligicha xorijiy investorlarga tegishli bo‘lgan firmalar, shuningdek chet el firmalarining filiallari va vakil korxonalari ham faoliyat ko‘rsatishi mumkin . 1. Faoliyat ko‘rsatish turlariga qarab qo‘shma korxonalar, ilmiy-tadqiqot, ishlab chiqarish, sotish, tayyorlash, xarid qilish, kompleks maqsadlarda tuzilgan bo‘lishi mumkin. 2. SHeriklarning qaysi mamlakatga mansubligiga ko‘ra ular, bozor iqtisodiyoti rivojlangan yoki «g‘arb-g‘arb», «shimol-janub» (rivojlangan, rivojlanayotgan mamlakatlar) va xokazo. 3. Qo‘shma korxonalar qatnashchilarining tarkibiga ko‘ra xususiy va davlat, davlat korxonalari va tashkilotlari ishtirokida tuzilgan korxonalar, tashkilotlarni o‘z navbatida ilmiy va xalqaro tashkilotlarga guruhlash mumkin. 4. Qo‘shma korxona qatnashchilarining kapitaldagi ulushiga ko‘ra teng asosda tuzilgan qo‘shma korxona xorijiykapitalning ko‘p yoki kam bo‘lgan korxona va hokazolar. Bunday guruhlash marketing izlanishlari olib borish va investitsiyalar marketingini boshqarishda ularning qaysi birini tanlash, qaysi turi bizning sharoitimizga mos kelishi ko‘proq naf berishini aniqlashda katta ahamiyatga ega. Qo‘shma korxonalar aksionerlik jamiyatlari, ma’suliyali cheklangan jamiyatlar, xoldinglar, kommendit, shirkatlari va boshqa xar xil korxonalar shaklida tashkil etiladi. Qo‘shma korxonalar tuzish, ularning faoliyati xar bir mamlakat tomonidan qabul qilingan qonunlar, kommunal tenglashtirilgan aktlar, mahkamalar ko‘rsatmalari va hokazolar bilan tartibga solinib turiladi.

Qo‘shma korxonalar tuzishdan oldin katta marketing izlanishlari olib borilmog‘i lozim. Bu izlanishlarning ko‘lami keng va ahamiyati kattadir. Marketing izlanishlari qo‘shma korxonalar tuzishning bir qancha o‘zaro bog‘liq jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Ular quyidagilardir: qo‘shma korxona tuzishdan asosiy maqsadlarni belgilash; qo‘shma korxonaning umumiy texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini tahlil qilish; chet ellik sheriklarini (hamkorlarni) izlash va tanlash; niyatlar haqidagi protokollarni tayyorlash va imzolash; bo‘lg‘usi qo‘shma korxonaning texnik-iqtisodiy asoslash xujjatining ishlab chiqarish va iqtisodiy samaradorligini aniqlash; loyihalarni, ta’sis xujjatlarni tayyorlash; qo‘shma korxona tuzish haqidagi taklifni yuqori boshqaruv va maxalliy xukumat organlari bilan kelishish; ta’sis xujjatlarini chet ellik sherik bilan birga imzolash; qo‘shma korxonaning davlat ro‘yxatidan o‘tkazish. Qo‘shma korxonalarini tuzishdan maqsad bozordagi kondirilmagan talabni qondirish, chetdan tovar keltirishni qisqartirish va eksport imkoniyatini oshirishdir. Bunda chet el ilg‘or texnikasi va texnologiyasini, marketing va menejmentni, qo‘shimcha moddiy va va moliya resurslarini iqtisodiyotning eng zarur tarmoqlariga jalb etishdir. Keyingi bosqich qo‘shma korxonaning qanday bo‘lishligi, faoliyat darajasi, mahsuloti, iqtisodiy ko‘rsatkichlari shu jixatdan foydaliligiga aniqlanadi. Bunda siyosiy, ekologik jixatlari xam e’tiborga olinadi. Chet ellik sherik tanlashda uning o‘rni, xalqaro imidji, ilg‘orligi, rivojlanganlik darajasi, kafolatlanganligi, tashqi bozordagi o‘rni aniqlanadi. SHerikning xo‘jalik faoliyati har tomonlama tahlil qilinadi va o‘rganib chiqiladi. Tanlangan chet el firmasi mahsulotini raqobatga bardosh berish qobiliyatiga baho beriladi, o‘tkazilgan marketing izlanishlari natijalariga asosan qo‘shma korxonaning xorijlik qatnashchisi aniqlanadi. Niyatlar haqidagi bayonnoma respublikada va tanlangan chet ellik sherikning ma’lum bir sohada qo‘shma korxona tuzishga tayyor ekanligini qayd etib, hamkorlikning asosiy shartlarini belgilaydi. Bo‘lg‘usi qo‘shma korxonani texnikiqtisodiy jihatdan asoslash uni tashkil qilayotgan tomonga yuklatiladi. U chet ellik sherik tomonidan o‘rganib chiqilgach, rozi

bo‘lganligi haqida yoki biror o‘zgartirish kiritish haqidagi taklifi bildiriladi va har bir fikrga kelinadi. Qo‘shma korxonani texnik jihatdan asoslashda uning samaradorlik darajasini aniqlash asosiy o‘rinni egallaydi. Qo‘shma korxonalarning iqtisodiy samaradorligini milliy iqtisodiy nuqtai nazardan quyidagi formula yordamida aniqlanadi: bunda: En - milliy iqtisodiyotning integral iqtisodiy samaradorligi ; Д t н - t-yilda milliy iqtisodiyot daromadi; З t н - t-yilda milliy iqtisodiyot xarajatlari; У t-yilda hisobga olinadigan xarajat va tushumlarning hisoblanayotgan davrining birinchi yilidan uzoqlasha borgan sari qadrining pasayish darajasini aniqlaydi. Bunda Eq0,1 qilib olish tavsiya etiladi. Agar En <0, bo‘lsa, bunday qo‘shma korxonani tuzish foydasizdir. En> 0 bo‘lgan taqdirda bunday qo‘shma korxonani tuzish maqsadga muvofiqdir. Eq0 bo‘lsa, u holda YE ning miqdorini hisoblab chiqmoq lozim. Bo‘lg‘usi qushma korxonaning texnik iqtisodiy jihatdan asoslari ta’sis va loyiha hujjatlarida o‘z aksini topadi. Bular jumlasiga qo‘shma korxonaning maqomi va faoliyati ko‘rsatish shartlarini o‘zida aks ettiruvchi bitim-shartnoma kiradi. Shartnomaning asosi qo‘shma korxonaning Nizomidir. Unda “Nizom fondi” mablag‘ hajmi, qatnashchilarning ulushi, tomonlar ma’sulyati, baxslarni hal qilish, nazorat-hisobot tartibi kabi masalalar o‘z aksini topadi. Ustavda qo‘shma korxonani boshqaruv tizimi, tarkibi ko‘rsatiladi. Rahbaryatning vakolatlari, vazifasi va faoliyat chegarasi aniq belgilanadi. Unda umumiy ishchilar, injener-texnik xodimlar soni aniqlanadi. Boshqaruv tizimida tashkil etilayotgan bo‘limlar, ularning o‘zaro munosabatlari alohida aks ettiriladi. Xodimlarga to‘lanadigan haq, qo‘shma korxonaning oladigan foydasi, uni taqsimlash tartibi, hisobot va hokozolar mufassal bayon etiladi. Qo‘shma korxonalarda barcha hisob-kitoblar so‘m va xorijiy valyutada amalga oshiriladi. Qo‘shma korxonalarning foydasining shakillanishi va undan foydalanish quyidagi chizmada berilgan.

Ustav fondiga bizning ulushimiz sifatida yer, suv, yer uchastkalari, tabiiy boyliklarimizdan foydalanish bahosi, huquqi, elektr quvvati, tayyor infratuzilmalari bahosi va boshqalar kiritilishi mumkin. Umuman olganda ustav fondining miqdori qo‘shma korxonaning loyihalashtirilgan quvvatiga erishish va ish faoliyatini boshlash uchun zarur bo‘lgan xarajatlarga asoslanib hisoblab chiqiladi. Ustav fondida qo‘shma korxonalarning ulushi chegaralanmaydi. Ular o‘z imkoniyatlariga ko‘ra o‘z baholarini oshirib borishlari mumkin. Shu ulush foydani taqsimlashda asos bo‘lib xizmat qiladi. Qo‘shma korxonalarning hisob-kitob ishlari jaxon standartlari asosida amalga oshiriladi. Moddiy texnika ta’minoti har ikkala mamlakat bozori orqali amalga oshirilishi mumkin. Qo‘shma korxonalar tovar va xizmatlarini sotishda (so‘mda) ulgurji savdo orqali, tashqi bozorda o‘zlari yoki xorijiy valyutaga sotadilar. Bu ishlarning bajarilishida marketing rahnamoligi sezilib turmog‘i va ular ilmiy asosda marketing nuqtai nazaridan boshqarilib turmog‘i lozim. Bularning barchasi qo‘shma korxonani ta’sis etish xujjatlarida aks ettiriladi va ular jamlanib hukumatga ruxsat olish uchun beriladi. Yuqori tashkilotlari qo‘shma korxona tuzish haqidagi taklifni ko‘rib chiqar ekan, quyidagilarga alohida e’tibor beradilar: qo‘shma korxonalarning milliy iqtisodiyot nuqtai nazaridan samaradorligi; atrof-muhitga zararsizligi, yangi texnika, texnologiya va chet el ilg‘or tajribasini kirib kelish imkoniyatlari, yangi ish joylari paydo bo‘lishi, xorijiy valyutani kelib tushish miqdori va imkoniyatlari, importni o‘rnini bosish darajasi, ilgari ishlab chiqarilmagan tovarlarni ishlab chiqarilishi, qo‘shma korxonani joylashishi ko‘zda tutilgan nohiya hokimyatining roziligi va hokazolar. Ko‘rsatilgan ishlarga ijobiy javob olingach, bundan qo‘shma korxona ro‘yxatdan o‘tadi va bu haqda matbuotda e’lon qilinadi. Qo‘shma korxonaning faoliyati ko‘rsatishini to‘xtatish ham ta’sis etish hujjatlarida, ustavda va shartnomalarda aks ettiriladi. Qo‘shma korxonaning faoliyati to‘xtatilsa yoki uning chet ellik sherigi a’zolikdan chiqmoqchi bo‘lsa, uning badali pul yoki tovar shaklida, shartnomada ko‘rsatilganidek, qaytarib beriladi.

QKlar o‘z mahsulotlarini sotishda ham ichki, ham tashqi bozorga tayanishi mumkin. Ichki bozorga tayanuvchilar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Lekin xalqaro mehnat taqsimotiga, jahon bozor madaniyatiga qo‘shilib ketishga urinayotgan QQlar qiziqish uyg‘otadi. Erkin tadbirkorlikni tushunish uchun korxonaning mahsulot sotish va bashorati va faoliyat rejasi (mohiyatan bu marketing strategiyasi degan gap) mazkur QQ chiqib borishga harakat qilayotgan hududning ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy xususiyatlarini hisobga olmay turib tuzilmasligini anglab olish lozim. qimmatli qog‘ozlar bozori, xomashyo bozori, mehnat bozori, qo‘llaniladigan texnologiyalarni tahlil qilish, narxlarni kuzatib borshi va bashorat qilish ham shular jumlasiga kiradi. Bozorni operativ boshqarishga (marketing taktikasi) kelganda esa shuni aytish mumkinki, tadbirkorlikning ko‘plab huquqiy asoslarini va ushbu hududdagi iste’molchilarning psixologiyasini bilmay turib uni yo‘lga qo‘yi shning iloji yo‘q. QQ faoliyatida faqat mamlakat bozorini bilishgagigna asoslanib bo‘lmaydi. Rahbarlar va mutaxassislar QQ o‘z mahsuloti va xizmatlari bilan kirib borishni mo‘lajallayotgan hududning tabiiy-iqlimiy, tarixiy, ijtimoiy-siyosiy, huquqiy va boshqa hayot sharoitlari bilan o‘rnatiladigan barcha cheklashlarni tahlil qilish va miqdoriy baholashlari lozim. Agar aniqlangan cheklashlarni muvaffaqiyatli yengishga va xarajatlarni qoplash hamda foyda olishga imkoniyat bo‘lsa, u holda haqiqiy erkin tadbirkorlik haqida gapirish mumkin bo‘ladi. Umuman olganda QQlarda marketing ishlarini tashkil qilish va uning mazmuni boshqa xo‘jalik tuzilmalaridagiga qaraganda kam farq qiladi. Lekin har bir konkret yo‘nalish har doim o‘ziga xosdir. Bu yerda tashqi bozorning xususiyatlari bilan birga, mamlkatimizning xorijiy investitsiyalar haqidagi qonunlarida o‘rnatilgan huquqiy munosabatlarga xos jihatlarni hisobga olish lozim. Masalan, QQlarga quyidagi omillar moliyaviy qulayliklar tug‘diradi: soliqqa tortish bazasining kamaytirilishi; soliqlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri kamaytirish yoki hatto ulardan ozod qilish; ma’lum bir vaqt mobaynida soliqlardan ozod qilish yoki ularni to‘lashni orqaga surish ko‘rinishidagi soliq kanikullari; QQlar faoliyatiga qulaylik tug‘diruvchi maxsus hududlarning, erkin iqtisodiy zonalarning ochilishi va sh.k.

Marketing dasturlari ishlab chiqish nuqtai nazaridan QQlarning eng muhim imtiyozlaridan biri o‘z moddiy ishlab chiqarishini ta’minlash maqsadida xorijdan keltirilayotgan mulkning bojxona poshlinasi va soliq to‘lashdan ozod etish hisoblanadi. Ular tomonidan olib kelinayotgan texnologik uskunalar va ularning ehtiyot qismlari ham, shuningdek QQ eksport qilayotgan bir qator tibbiy dorilar ishlab chiqish va birgalikdagi ilmiy ishlar o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan materiallar ham qo‘shimcha qiymat solig‘iga tortilmaydi. O‘zbekiston Respublikasida Chet el investitsiyalari to‘g‘risidagi qonunga muvofiq to‘laligicha xorijiy investorlarga tegishli korxonalar va ustav mablag‘ida xorijiy investitsiyalar 30%dan ko‘proqni tashkil qilgan korxonalar iport poshlinasi to‘lamay turib, ustav mablag‘i sifatida kiritishi uchun mo‘ljallangan materiallari va butlovchi mahsulotlar olib kirishga haqlidirlar. Shuningdek ular basharti yetkazib berish to‘g‘risidagi bitimlari 1993 yil 1 yanvarga qadar tuzilgan bo‘lsa, ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan mahsulotlarga ham poshlina to‘lashdan ozod qilinadilar. Sanab o‘tilga va boshqa bir qator imtiyozlar QQlar uchun juda keng imkoniyatlar beradi. Lekin mavjud imkonityalarni amalga oshirish uchun yana QQ tuzishda uning faoliyatining barcha tashkiliy-iqtisodiy tomonlarini yaxshilab o‘ylab chiqish, bozorni o‘rganish, unda o‘z «zamini»ni topa bilish, boshqacha qilib aytganda, marketing dasturini ishlab chiqish haqida qayg‘urish kerak. Shunday qilib, QQda marketing strategiyasi va taktikasini ishlab chiqishning muhim xususiyati, bir tomondan. Bozordagi sherik mamlakatning huquqiy va boshqa hayot normalari bilna o‘rnatiladigan turli cheklashlarni hisobga olish bo‘lsa, ikkinchi tomondan, bozorni tashkil qiluvchi erkinlikning kengligi darajasidir. Masalan, QQ eng qulay siyosiy sharoitga ega, ya’ni nisbatan barqaror hukumat, barqaror pul kursiga ega mamlakatlarning mahsulot sotish bozorida faoliyat ko‘rsatishni ma’qul ko‘rishi mumkin. Shuningdek, QQ marketing xizmati kam xarajat qilgan holda bozorga u yoki bu darajada ta’sir ko‘rsatuvchi jo‘g‘rofiy va madaniy-tarixiy sharoitlar haqida ma’lumotlar olishi mumkin. Bu QQlarning ishonchliroq va tezkor ma’lumot manbalariga egaligi bilan izohlanadi.

Rivojlangan mamlakatlarda xorijiy investitsiyal arga ega korxonalarda marketing faoliyati borasida o‘lkan tajriba to‘plangan bo‘lib, ulardan respublika QQlari o‘z sharoitlariga moslashtirishlari mumkin. QK marketing faoliyatini amalga oshirishda xalqaro mikromuhitni ham e’tiborga olib ish yuritish zarur. Bu yerda xususan raqobatchilar, vositachilar, mijozlar, yetkazib beruvchilar, kooperatsiya servis, ya’ni sotishdan oldin va sotishdan keyin xizmat ko‘rsatish hamda ularning keng imkoniyatlari haqida fikr yuritilmoqda. Shunday qilib, qo‘shma korxonalardagi marketing ular faoliyatining ichki va tashqi xususiyatlaridan kelib chiqib muhim ahamiyat kasb etadi. Jahon bozoriga chiqish, bozor iqtisodiyotida xo‘jalik faoliyati tajribasini o‘zlashtirish, valyuta olish uchun tuziladigan QQlar bu vazifalarni faqat chuqur professional yondashuv asosidagina hal qilishlari mumkin. Bunday yondashuv esa barcha marketing usul va vositalarini o‘zlashtirishni talab qiladi. Bundan tashqari, xorijiy sheriklar o‘zlarining qonuniy talablari va manfaatlarini ham ilgari suradi. Ular o‘zlari qo‘ygan mablag‘ga ularning mamlakatlaridagi bank foizlaridan kam bo‘lmagan miqdorda dividendlar olishni xohlaydilar. Bu summa xorijiy sherikda u chet elga valyuta olib ketgani uchun belgilangan soliqni davlatimizga to‘laganidan keyin qolishi kerak. O‘z tomonidan QQ amortizatsiya to‘lovlarini valyutada ishlashi kerak. Bu xorijdan uskunalar sotib olish uchun zarur. Bunga esa faqat xalqao standartlarga javob beradigan mahsulot ishlab chiqarish va sotish natijasidagina erishish mumkin bo‘ladi . Xorijiy korxonalarning marketing dasturi Har bir korxona samaradorligining o‘ziga xos kafolati puxta o‘ylangan biznes-reja va iloji boricha kam sarflar bilan yuqori natijalarga erishgan holda uni amalga oshirish uchun sharoti yaratish hisoblanadi. Biznes-rejaning muhim qismi marketing rejasi (marketing dasturi)dir.

Bevosita marketing dasturi (rejasi)ni tuzishdan oldin marketingning turli bloklarini qamrab oluvchi bir qator savollarga javob berish foydalidir. Ularni marketing omillari deb ham tashadi va bu omillar qatoriga quyidagilarni kiritishi mumkin : bozor imkoniyatlarini tahlil qilish va baholash; marketing muhiti (makro va mikromuhit); nazorat qilinadigan o‘zgaruvchilar (tovar, narx, sotish usullari, reklama va mahsulot o‘tkazishni rag‘batlantirish), bular yordamida bozorning zarur aks ta’siri ta’minlanadi; xodimlarni tayyorlash; - xarajatlar samaradorligini baholash. Birinchi blok bo‘yicha quyidagi savollar qo‘yiladi. QK aynan qanday bozorni (yangisinimi yoki an’anaviy bozornimi, balki ham unisini ham bunisinidir) o‘zlashtirmoqchi? Agar an’anaviy bozor bo‘lsa, uning chegaralarini qanday kengaytirish, raqobatchilardan o‘zib ketish mumkin? Agar yangi bozor bo‘lsa, unda o‘zining nisbatan monopol bo‘lgan holatini qanday qilib uzoqroq saqlab qolish mumkin? Korxonaning maqsadlari va resurslari muvofiq kelishi uchun nimalar qilish kerak? Ikkinchi blok bo‘yicha quyidagi savollar qo‘yiladi. Makromuhit (demografik, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, tabiiy-jo‘g‘rofiy, madaniy va ayniqsa huquqiy hamda ilmiy-texnik) omillarini qanchalik hisobga olish lozim? Mikromuhitning qaysi omillariga (raqobatchilar, vositachilar, yetkazib beruvchilar, ishlab chiqarish, savdo va xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar, savdo tarmog‘ini joylashtirish va b.) alohida e’tibor berish lozim? Uchinchi blok bo‘yicha quyidagi savollar qo‘yiladi. QQ ushbu bozorga qanday mahsulotlar, xizmatlar, ishlar yoki ularning to‘plamini taklif qiladi va qanday hajmlarda? Mahsulotni bozorga olib chiqish, sotilishini kuzatib borish, iste’mol qilinishiga ko‘maklashish, utillashtirish uchun qanday servis zarur bo‘ladi? Qanday ulgurji va chakana savdo narxlarini o‘rnatish kerak, narxlarda qaysi sharoitlarda qanday chegirmalarga va imtiyozlarga yo‘l qo‘yish mumkin? Ishlab

chiqarilayotgan mahsulot qay tarzda realizatsiya qilinadi? Reklama tadbirlarini kim va qanday muddatlarda tayyorlaydi va o‘tkazadi? Tovar va korxonaning nufuzi qaynday bo‘ladi? Korxona bozorning qanday segmentlariga chiqmoqchi (bir segment yoki bir nechta yoxud butun bozorgami)? qaysi bosqichlarda qanday mahsulot o‘tkazish usullarini qo‘llash mumkin? To‘rtinchi blok bo‘yicha qo‘yiladigan savollar quyidagilardan iborat? Korxona marketing bo‘yicha mutaxassis bilan ta’minlanganmi? O‘z marketolog xodimlarining xizmatiga tayanish lozimmi yoki mustaqil marketing xizmatlaridan foydalanish lozimmi? O‘z mutaxassislari va chetdan jalb qilingan xodimlarning faoliyatida uyg‘unlikka erishish mumkinmi? Beshinchi blok bo‘yicha quyidagi savollar qo‘yiladi. Marketing dasturiga sarflanadigan kutilayotgan xarajatlar qanday? Ularni kamaytirishning iloji bormi va nima hisobiga? Korxona foydaning qanday darajasiga umid qilishi mumkin? Foydani oshirish uchun qanday moliyaviy va boshqa imtiyozlardan foydalanish mumkin? Tijorat tavakkali kattami va qaysi darajada unga yo‘l qo‘yish mumkin? Taklif qilinayotgan savollarga javob bera turib, ulardan imkoni borlarining to‘g‘risiga qo‘yilgan maqsadga erishishni ta’minlovchi ishlar majmuini o‘tkazishni talab qiladigan sarflar summasini qo‘yish maqsadga muvofiqdir. Aytilganlarni hisobga olib, tovarlar ishlab chiqarshi va sotish bilan shug‘ullanadigan qo‘shma korxona uchun qisqa muddatli bir necha variantda marketing dasturi ishlab chiqilgan. Masalan prof. A.N.Romanov boshchiligidagi darslikda quyidagi variantini taklif qilingan . Tadbirlar va ishlar kompleksi. I. Bozor imkoniyatlarini tahlil qilish va baholash. 1. Maqsadlar va vazifalarni ifodalash : - tovar ishlab chiqarish uchun mavjud moddiy resurslarni baholash; - ishlab chiqarilgan va o‘zgartirishni talab qiladigan tovarlar bilan savdo qilish uchun bozorni aniqlash, ularga bo‘lgan talabni va bozor sig‘imini aniqlash;

- tovarlarni pozitsiyalashtirish (tovarlarning iste’mol xususiyatlarini xaridorlarning ma’qul ko‘rishlari bilan taqqoslash ); 2. Marketing muhitini baholash: - markomuhit (bozor faoliyatining demografik, iqtisodiy, siyosiy-huquqiy omillari, madaniyat, ilmiy-texnik taraqqiyot va sh.k.); - mikromuhit (raqobatchilar, vositachilar, mijoqlar, yetkazib beruvchilar ). 3. Ehtimol tutilgan raqobat usutnliklarini olish yo‘llarini baholash : - narxlarni pasaytirish; - reklamani kuchaytirish; - sotish joylarini ko‘paytirish; - yangi bozorlarni aniqlash; - yondosh tovarlar kiritish . II. Marketing kompleksini ishlab chiqish (nazorat qiluvchi o‘zgaruvchilar to‘plami) . 1. Tovarlar assortimentini ishlab chiqish: - an’anaviy tovarlar; - yangi tovarlar (vositalar yangicha tanlab olingan, yuqoriroq sifat, yangicha o‘rash- qadoqlashga ega tovarlar ); 2. O‘rash-joylash va markirovkani ishlab chiqish. 3. Servis va uning konkret yo‘nalishlarini aniqlash. 4. Narxlar va narxlarni tashkil qilish siyosati : - dastlabki baho; - iloji bo‘lgan eng yuqori narx (bozor konyunkturasini hisobga olgan holda); - eng past narx (ishlab chiqarish, sotish va foydaning o‘rta normasini olishni hisobga olgan holda ). 5. Taqsimlash kanallarini tahlil qilish va tanlab olish - vositachilar bilan (kim? qancha?); - vositachilarsiz . 6. Sotish usullari: - ulgurji; - chakana;

- pochta orqali. - 7. Tovarning harakatlanish yo‘llarini aniqlash: - buyurtmalarga ishlov berish; - zaxiralarni aniqlash va saqlash; - omborga joylashtirish; - trasnportirovka va ekspeditorlash . 8. Reklama va mahsulot sotishni rag‘batlantirish: - ommaviy axborot vositalarida; - reklama kampaniyalarini o‘tkazish; - ko‘rgazmalar, taqdimot marosimlarida qatnashish. III. Xodimlarni tayyorlash. Marketing bo‘yicha mutaxassislarni o‘qitish dasturlarini ishlab chiqish va ularni o‘qitishni tashkil qilish . IV. Dasturning bajarilishini nazorat qilish. 1. Sotuvlarni o‘lchab ko‘rish. 2. Talab, taklif, narx hisob-kitoblarini muvofiqlashtirish. 3. Boshqa muvofiqlashtiruvchi harakatlarni o‘tkazish. V. Sarflarning samaradorligini baholash (xarajatlar va foydani taqqoslash ). 1. Konkret vazifalarni hal qilish muddatlari bo‘yicha marketing dasturining o‘zini qoplashini hisoblab chiqish. 2. Umuman dastur va uning elementlarining iqtisodiy samaradorligini hisoblab chiqish. Ishlab chiqilgan sarflarning samaradorligi marketingda umume’tirof etilgan usulikalar bo‘yicha baholanadi. Bunda uni umuman barcha sarflar va xarajatlarning alohida bandlari bo‘yicha baholash mumkin. Marketingga qilingan xarajatlarning o‘zini qoplash xususiyati QK faoliyati sharoitlarida tashqi bozorda odatda uning ancha uzoqroq muddatliligi hisoblanadi. Agar QKaqat ichki bozorda tovar sotsa, u holda bu yerda o‘zini qoplashning bir nechta variantlari bo‘lishi mumkin: boshqa korxonalardagiga qaraganda tezroqligi; boshqa korxonalar darajasidaligi; sekinlashganligi.

O‘zini qoplash davri umumiqtisodiy omillar (kapital aylanish tezligi, qo‘yilgan kapitalga olinadigan foyda normasi va b.) bilan birga ishlab chiqarilayotgan mahsulot assortimenti, narxlar, reklama, servis darajasi va x.k. Xorijiy korxonalarning marketing dasturini asoslash uslublari Marketing dasturini qanchalik ilmiy asosda ishlab chiqilganligi va hayotiyligini, tegishli iqtisodiy va chuqur tashkiliy-texnik jihatdan va samarali taktika bilan ta’minlanganligi belgilaydi. QQ faoliyatining o‘ziga xosligidan kelib chiqadigan marketing taktikasining asosiy xususiyatlariga e’tibor qaratmoq lozim bo‘ladi. Ma’lumki, bozorni uzoq vaqt va operativ boshqarishning eng qimmat va ayni paytda eng zarur sharti bozor haqida axborot to‘plash, tahlil qilish, qayta ishlash va bozor sig‘imini istiqbollash hisoblanadi. Marketing taktikasi mavjud va maxsus tashkil qilinadigan axborotga tayanadi. QK zarur axborotni maxsus ravishda axborot to‘plash, uni qayta ishlash va tahlil qilish bilan shug‘ullanadigan, istiqbol ko‘rsatkichlarini hisoblab chiqadigan maxsus firmalardan olishi mumkin. Lekin buning qimmatligidan sheriklar birgalikda yoki alohida holda zarur axborotni olishi, shundan so‘ng uni birlashtirishi mumkin. QK marketingining bu boradagi afzalligi xorijiy investorlar va o‘z imkoniyatlaridan foydalana olishdir. Bundan har ikkala hamkor manfaatdor ekanligi, ma’xlumotlar manbaini kengaytiradi. QK marketingi tovarlar hayotlik davriga alohida e’tibor qaratmog‘i lozim. Har bir mamlakat, hududda har bir tovarga alohida munosabat va o‘ziga xos xususiyat mavjudligi QK marketologlaridan aynan shu bozorni o‘rganish, baholash, istiqbollashda katta mehnat, mablag‘ va maxsus bilimlarni talab qiladi. QK o‘z mahsuloti bilan tashqi bozorga chiqqanda uning oldida konkret mintaqa sharoitlarida mahsulotning hayotlik davri davomiyligini aniqlash muammosi paydo bo‘ladi. Korxonaning bozor bilan aksil aloqasini ta’minlovchi axborotga ega bo‘lish va uning asosida tezkor boshqaruv choralarini ko‘rish QKning bozordagi

mavqeini egallash va uni saqlab qolishining muhim sharti hisoblanadi. Bu holda QK marketingi masalani ikki yo‘sinda: o‘z tijorat vakolatxonalarini tuzishi kerakmi yoki mahalliy agentliklar xizmatlaridan foydalanish yo‘li bilan hal qilishi mumkin. Xarajatlarni QK egalari o‘rtasida taqsimlash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Narxlar to‘g‘risidagi masala ham QK marketingining muhim va murakkab masalalaridan bir bo‘lib, u yuritilgan narxlar siyosati daromadlar va foydaning rejalashtirilgan darajasini ta’minlaydi, raqobatbardoshlikka ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va ayni paytda tijorat xavf-xatarining o‘ziga xos kafolati hisoblanadi. Shuning uchun narxlarni belgilash va o‘zgartirish bo‘yicha ishlar avval-boshdan biznes-reja bilan bog‘liq holda marketing rejasiga kiritilishi kerak. Bu ish ham chuqur maxsus bilimlarni, ko‘p hollarda esa maxsus xizmat yaratishni va qo‘shma korxona tuzish boshlanishidayoq hal qilinishi lozim. Darhaqiqat, narxlarning QK rentabelligini hisoblashdagi tutgan o‘rni bu masalani o‘z vaqtida, kechiktirmay yechishni zarur qilib qo‘yadi. QK marketingida reklama, mahsulot o‘tkazishni rag‘batlantirish, servis alohida ahamiyatga ega bo‘lib, bu ishning o‘ta murakkab yo‘nalishidir, chunki bu yerda ko‘p narsa faqat aniq hisob-kitoblargagina emas, balki psixologik modellashtirshga asoslanib quriladi. Ayniqsa tovarlar bilan to‘yingan, raqobat kurashi kuchli xorijiy bozorda reklamani tashkil qilish katta qiyinchilik tug‘diradi. Bunda shu hudud, mamalakat xususiyatlari, urf-odatlari, an’analari va tarixiy- tabiiy sharoitlarini bilish alohida ahamiyat kasb etadi. Mahsulot o‘tkazishni rag‘batlantirish va servis tashkil qilish bo‘yicha ishlar juda o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Ko‘plab mahsulotlar, ayniqsa, texnik murakkab mahsulotlarni ekspluatatsiya qilish mijoz xususiyati, holati, istiqboli, rivojlanish tendensiyalari, infratuzilmasi holati, ta’mirlash xizmatlarining mavjudligiga qarab keskin farq qiladi. Servis xizmatini tashkil qilish maxsus dastur va hatto keyinchalik tadbirkorlik faoliyatining mustaqil yo‘nalishini yo‘lga qo‘yishni talab qilish mumkin. Bular ham QK marketingidan ilmiy asoslangan yo‘l-yo‘riqlar ishlab chiqilishini talab qiladi.

Xorijiy bozorga chiqishda taqsimlash kanallari haqidagi masala ma’lum qiyinchiliklar tug‘diradi. Har gal u tovarlarni ishlab chiqarishdan tortib to iste’molchilarga yetkazish davomida eng kam vositachilik bosqichlaridan foydalangan va eng maqbul sotish tarmog‘ini tanlagan holda hal qilinadi. Bularning barchasi investitsiyalar iqlimida o‘z ifodasini topadi. Investitsiyalar marketingi taktikalaridan biri investitsiya iqlimini o‘rganishdir. Buning uchun investor maxsus marketing izlanishlari olib boradi yoki ixtisoslashgan maxsus firmalar, tashkilotlar xizmatidan va tavsiyalaridan foydalanadi. Masalan, Germaniyada shunday firmalardan biri «BERI» axborot xizmatidir. Bu firma buyurtma asosida har qanday mamlakatdagi investitsiya iqlimini tahlil qilishi va u haqda axborotnoma ishlab chiqishi, tavsiya berishi mumkin. Firma investitsiya iqlimining umumiy ko‘rsatkichi -BERI indeksi deb ataladi. Bu indeksni 45 mamlakat bo‘yicha 100 ta mutaxassis har yili uch marta hisoblab chiqadi va aniqlaydi. Bunda 0 balldan (to‘g‘ri kelmaydi, nomaqbul) 4 ballgacha (ma’qul, o‘ng‘ay, qulay) baho beriladi. Investitsiya iqlimini xarakterlovchi mezonlar quyidagi 15-jadval ko‘rsatkichlarida yakkol kuzga tashlanadi. Jadvaldan kurinib turibdiki BERI indeksini, ya’ni investitsiyalash iqlimini asosan shu mamlakatdagi siyosiy barqarorlik va iqtisodiyotining ahvoli belgilab berar ekan. jadval BERI indeksi mezonlari BERI indeksi mezonlari ulushi, % hisobida 1. Siyosiy barqarorlik: Ko‘zda tutilmagan davlat tuntarishlari ehtimolligi va ularning kishilar faolligiga ta’siri. 12 2. Chet el investitsiyalari va foydasiga munosabat: Xususiy tadbirkorlarga ta’luqli bo‘lgan sotsial xarajatlar miqdori. 6 3. Milliylashtirish: Tekinga qaytarib bermaslik sharti bilan tortib olish ehtimolidan mahalliy korxonalarga ustunlik berishgacha. 6

4. Devalvatsiya: Korxona faoliyatiga ta’sirini yumshatuvchi usullar va devalvatsiyaning ta’siri. 6 5. To‘lov balansi: umumiy balans va schetlar balansi bo‘yicha, shuningdek chet el investorlarining daromadiga ta’sir etuvchi omillar. 6 6. Byurokratiya masalalari: Bojxonada rasmiylashtirish, valyutani o‘tkazish va shu kabi operatsiyalar, uni tartibga solishda davlatning roli va darajasi. 4 7. Iqtisodiy o‘sish sur’ati: Yalpi milliy mahsulotning yillik xaqiqiy o‘sish sur’ati 3.3-6 foiz, 6-10 va 10 foizdan yuqori oraliqda 10 8. Valyutaning konvertabelliligi: Milliy valyutaning chet el valyutasiga o‘tkazish, almashtirish imkoniyati, milliy valyutaning korxona faoliyat ko‘rsatayotgan bozordagi tutgan o‘rni. 10 9. Shartnomani amalga oshirish imkoniyati: Shartnomani amalga oshirish ehtimoli, urf-odat va til bo‘yicha farq to‘fayli paydo bo‘ladigan qiyinchiliklar. 6 10. Mehnat unumdorligi va ish haqi xarajatlari: Ish xaqi darajasi, mehnat unumdorligi, ishga qabul qilish tartibi. 8 11. Ekspertlar va xizmatlardan foydalanish imkoniyati: Korxona yuridik, buxgalteriya, marketing, texnologiya va qurilish sohasidagi kutadigan maslahat-yordamlari. 2 12. Transport va aloqani tashkil etish: Transport infrastrukturasining holati, korxona va uning filiallari orasidagi, shu jumladan mamlakat ichidagi transport yo‘llari va aloqa tizimini tashkil etish va foydalanish 4 13. Mahalliy boshqaruv va sherikchilik: Boshqarishning har-xil masalalarini hamkorlikda hal qilishda o‘z kapitali bilan mahalliy sheriklar soni va ularning imkoniyatlari. 4 14. Qisqa muddatli kredit: Chet ellik sheriklarga (vakillarga) qisqa muddatli kredit berish va ulardan foydalanish imkoniyatlari. 8 15. O‘zoq muddatli kredit va o‘z kapitali: ustav kapitaliga sheriklar tomonidan o‘z ulushini qo‘yish sharti va milliy valyutada uzoq muddatli kredit berish sharti. 8 Ular va nafaqat xozirgi, balki kelajakda ko‘tiladigan rivojlanish va o‘zgarishlarni xam aks ettiradilar. Masalan, siyosiy barqarorlik o‘zida buladigan xar xil siyosiy uzgarishlarni, shu jumladan: ijtimoiy tuqnashuvlarni (zabastovkalar,

stachka, ish tashlash va hokazolarni) aks ettiradi. BERI indeksi bilan bir qatorda investorlarning ekspertlari joylarda maxsus uchrashuvlar (tanishish, o‘rganish, tadqiq qilish) o‘tkazishi ishning yanada puxta bo‘lishini ta’minlaydi. Bunda, ular BERI indeksida o‘zining aksini topa olmagan ba’zi masalalariga xam e’tibor beradilar. Masalan, ekspertlarning diqqat e’tiboridan mamlakatda hukm surayotgan norasmiy qonuniyatlar, jamoachilik, mahalliychilik, urug‘chilik, diniy, etnik va boshqa ko‘rinishdagi iqtisodiy-siyosiy va ijtimoiy hayotga ta’sir etuvchi bog‘liqlar va omillari chetda qolmasligi lozim. Shunday qilib, investitsiya iqlimi chuqur va har tomonlama o‘rganilib va investitsiya xavfi hisoblab chiqiladi. BERI indeksi 0 bo‘lganda to‘liq xavfini anglatadi, ya’ni bu mamlakatga investitsiya kiritish mumkin emas, nomaqbul demakdir. Investitsiya iqlimi qancha yuqori, qulay bo‘lsa, investorning investitsiyalash xavfi shunchalik past bo‘ladi. Agar bu iqlim qanchalik past bo‘lsa, investitsiya qabul qkiluvchining sarf-xarajatlari ham shuncha yuqori bo‘ladi. YA’ni, investitsiya iqlimi va investitsiya xavfi bir-birlariga teskari proporsional ekan. Investitsiya iqlimi modelini marketologlar tomonidan yaratishini, avvalo, investorlar bilan bo‘ladigan iqtisodiy munosabatlarni qanchalik to‘g‘ri yoki xato ekanligini, ularga ta’sir etuvchi omillarni, mamlakatdagi siyosiy va iqtisodiy ahvolning holatini, investorlarning xulq-atvori haqida tuliiq, tasavvur qilish imkonini beradi. Marketing rejasini iqtisodiy-tashkiliy ta’minlash ko‘p jihatdan o‘z xodimlarini tayyorlash yoki marketingning konkret yo‘nalishlariga ixtisosolashgan mustaqil xizmatlarni jalb qilish bilan ham bog‘liq. Hali tashqi bozorga chiqmay turiboq qo‘shma korxona qayerda, qay tarzda va nima hisobiga kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish ta’minlanishini hal qilib olishi kerak. Fan texnika va ilmiy taraqqiyot kuchayishi bilan intelektual potensial ishlab chikarishni eng kuchli omiliga aylanib boradi va uning jiddiy qismi bo‘lib qoldi. Shuning uchun xam zehn-idrok ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish uchun sarflanadigan qo‘yilmalar o‘sib borish xususiyatiga egadir. Bugungi kunda real investitsiyalar tarkibida ilmiy izlanishlar, fan, ta’lim, kadrlarni tayyorlash va qayta

tayyorlash uchun sarflanadigan xarajatlar o‘sib bormoqda. Shu sababli ham bozor iqtisodiyoti rivojlangan AQSH, Yaponiya, Germaniya, Buyuk Britaniya kabi mamlakatlarda fan va ilmiy izlanishlarga sarflanadigan qo‘yilmalar o‘sish sur’atlari bo‘yicha asosiy fondlarga sarflanadigan investitsiyalardan yuqoridir. Jahon bozoriga kirib borish, keng ko‘lamda marketingni rivojlantirish batafsil axborotga ega bo‘lish, yuqori darajadagi kompyuter tizimlarini tashkil etishni, yuqori malaka, yuksak madaniyatli, Vatanim deb yashovchi kadrlar tayyorlashni va bu sohada dunyodagi rivojlangan davlatlar darajasiga erishishni talab etadi. Shuning uchun xam tez sur’atlar bilan rivojlanishda real investitsiya tarkibida fan, texnika, ta’lim, kadrlarni qayta tayyorlash uchun sarflanadigan real investitsiyalar asosiy o‘rinlardan birini egallashi zarur. Marketing izlanishlari strategiya va taktikasini boshqarish -bu muammolar ustuvor darajasida bo‘lmog‘i lozim. Asosiy fondlarga sarflangan real investitsiyalar maqsadi, sarflanish yo‘nalishi va boshqa ko‘rsatkichlarga ko‘ra hududlararo, tarmoqlararo, texnologik hamda qayta ishlab chiqarish tadbirlariga ega. Bunday investitsiyalarni, ularning aktiv (mashinalar, asbob-uskunalar) va passiv (binobarin, inshootlar) qismlarini tashkil etish uchun sarflangan umumiy xarajatdan yig‘indisidagi ulushi investitsiyalarni texnologik tarkibini tashkil etadi. Bu miqdor ham ko‘p jihatdan marketing bilan, marketingni ilmiy boshqarish bilan o‘zviy bog‘langandir. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda real investitsiyalarning asosiy qismi shaxsiy investitsiyalar hissasiga to‘g‘ri keladi. Davlat sektorida xam real investitsiyalar sarfi muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy muvofiqlashtirish siyosati asosida kreditlar, subsidiyalar ajratiladi, hamda davlat kapital qo‘yilmalari muvozanatlashtiriladi va real investitsiyalar o‘zlashtiriladi. Davlat tomonidan o‘zlashtiriladigan investitsiyalar, avvalambor, bozor infrastrukturasini va u bilan bog‘liq bo‘lgan tarmoqlarni rivojlantirishga sarflanadi. Investitsiyalarni samaradorligini ko‘tarish asosan, asosiy kapitalni aktiv elementlarini vujudga keltirish va o‘stirish hisobiga amalga oshirilmog‘i lozim. Bu vazifani hal etishda marketing faoliyatini tug‘ri tashkil etish va boshqarish alohida ahamiyatga loyiqdir.

Jahon xo‘jalik sistemasida ishlab chiqarish tobora baynalminallashib borishi bilan kapitalni eksporti kengayib borishi va tashqi investitsiyalar hajmi o‘sadi. Marketologlar bu ishni ijobiy hal qilishga yordam bermoqlari kerak. Ular shuningdek, real kapitalni jamg‘arish jarayonini tashqi investitsiyalarga boqliqlik darajasini sababini, jumladan ishlab chiqarish kompleksini qaysi tipda bo‘lishi, dunyo xo‘jalik aloqalariga va xalqaro mehnat taqsimotida ishtiroki, ichki bozorni o‘sish sur’atlari, tashqi investitsiyalar oqimi hamda import qiluvchi mamlakatlarda investorlar uchun yaratilgan qulayliklarga ham bog‘liqligini aniqlaydilar. Marketologlar bu borada investorlar o‘z foydalarini olib chiqib ketgan huquqining kafolatini importchi mamlakat iqtisodiyotini barqarorligi, kabi investitsiya iqlimini yaxshilash taktikasi ishlab chiqish muhim rol o‘ynamoqlari lozim. O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy hamjamiyatga kirib borayotganligi ham QQlar faoliyatida keng istiqbollarni ochmoqda .

Adabiyotlar : 1. Каримов И.А. Бош мақсадимиз -кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. // Халқ сўзи, 2013 йил 19 январь, №13(5687). 2. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учебник. / Под ред.проф. В.А.Алексунина. - М: «Дашков и К», 2006. -716 с. 3. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учеб. пособие / Под ред. д-ра экон.наук,проф. Н.А. Нагапетьянца.- М: Вузовский учубник, 2006.- 272 с. 4. Маркетинг: Учебник для вузов/ Н.Д.Эриашвили, К.Ховард, Ю.А. Ципкин идр.; под.ред. Н.Д. Эриашвили. -М: ЮНИТИ-ДАНА, 2009,631 с. 5. Беляев В.И. Маркетинг: основы теории и практики. Учебник. - М: КНОРУС, 2010. - 680 с. 6. Ergashxodjaeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing. Darslik. - T.: TDIU, 2011. -202 b. 7. Soliyev A., Buzrukxonov S. Marketing, Bozorshunoslik. Darslik. – T.: Iqtisod- Moliya, 2010.- 424 b.

O'xshashlar

Kichik korxonalar marketingi

Xizmatlar marketingi

Agrosanoat marketingi

Bank marketingi

Sanoat marketingi