Kichik korxonalar marketingi - Iqtisodiyot - Referatlar

Kichik korxonalar marketingi

Yuklangan vaqt:

23.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

277 KB

Ko'chirib olish

Kichik korxonalar marketingi Reja: 1. Kichik korxonalarni belgilovchi mezonlar 2. Kichik korxonalarda marketing kompleksining xususiyatlari 3. Kichik korxonalarda marketing faoliyatini tashkil etish 4. Kichik korxonalarda marketing faoliyatini rejalashtirish va bashoratlash

Kichik korxonalarni belgilovchi mezonlar Kichik korxonalarning mezonlarini belgilash zaruriyati kichik korxonalarning davlatning jiddiy yordamiga muhtojligidan kelib chiqadi, bu yordam adresli bo‘lishi va korxonalar faoliyatining belgilangan tomonlarini yaxshilashga yo‘naltirilishi kerak. Kichik korxonalarni alohida kategoriyalarga ajratish ular faoliyatini o‘rganish va samaradorlik darajasini tahlil qilish, ularning iqtisodiyot umumiy tizimidagi o‘rni va rolini aniqlash uchun zarur. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan barcha mamlakatlarda kichik korxonalarni belgilashda quyidagi mezonlardan foydalanadilar : - miqdoriy ko‘rsatkichlar: xodimlarning soni, sotish hajmi, asosiy kapitalning balans qiymati; - sifat ko‘rsatkichlari: ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning nisbatan kichik soni; cheklangan resurslar va quvvatlar, boshqa-ruvning kamroq rivojlangan tizimlari va boshqalar; - yuqoridagi ko‘rsatkichlarning birinchi va ikkinchi guruhlarini birlashtiruvchi kombinatsiyasi. Har xil mamlakatlarda korxonalarni kattaliklariga ko‘ra u yoki bu guruhga kirituvchi mezonlari qo‘llaniladi. Yevropa Ittifoqining metodologiyasi bo‘yicha kichik va o‘rta korxonalar jadvalda ko‘rsatilgan mezonlar bilan belgilanadi. Jadval Yevropa Ittifoqi metodologiyasi bo‘yicha kichik va o‘rta korxonalar o‘lchamini belgilash mezonlari Aniqlanadigan korxonalar Xodimlar soni (kishi) Yillik oborot Balans qiymati Kichik 50 tagacha 4 mln.yevrogacha 2 mln.yevrogacha O‘rta 50-250 tagacha 16 mln.yevrogacha 8 mln.yevrogacha Xorijiy mamlakatlarda 1 kishidan 20 kishigacha xodimi bo‘lgan korxonalar hunarmandchilik korxonalariga, 20 dan 100 tagacha xodimi bo‘lganlari kichik, 100 dan 500 gacha xodimi bo‘lganlari o‘rta korxonalarga kiritiladi.

AQShda kichik biznes korxonalarini ikki tomonlama guruhlashdan foydalaniladi. Birinchi holda bu tushuncha ishchilar soni 500 kishigacha bo‘lgan korxonalarni qamrab oladi. Ikkinchi holda esa korxonalar sohalar bo‘yicha yillik tushumlar hajmi bo‘yicha bo‘linadilar: transport sohasida yillik tushumlar hajmi 3,5 mln dollardan 20 mln dollargacha, qurilishda 9 mln dollardan 21 mln dollargacha, ulgurji savdoda 15 mln dollardan 35 mln dollargacha, chakana savdoda 3,5 mln dollardan 13,5 mln dollargacha, xizmatlar sohasida 2,5 mln dollardan 14,5 mln dollargacha bo‘lgan korxonalar kichik firmalar hisoblanadi. Germaniyada ishlovchilar soni va yillik oborot ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Kichik korxonalar ishlovchilar soni 10 kishigacha bo‘lgan, o‘rtachalarga esa ishlovchilar soni 50 kishigacha va yillik oboroti 100 mln yevrogacha bo‘lgan korxonalar kiritiladi. Fransiyada kichik va o‘rta biznes tushunchasiga ishlovchilar soni 19 kishigacha bo‘lgan mikrofirmalar, xodimlarning soni 20-299 kishigacha bo‘lganlari kichik korxonalarga kiradi. Janubiy Koreyada sanoatda va transportda 20 tagacha xodimi bo‘lgan korxonalar kichik, 21 dan 200 kishigacha xodimi bo‘lgan korxonalar o‘rta korxonalar hisoblanadi. Savdo va xizmatlar sohasida 5 tagacha xodimi bo‘lgan korxonalar kichik korxonalar, 6 tadan 20 tagacha xodimi bo‘lgan korxonalar esa o‘rta korxonalar hisoblanadi. O‘zbekistonda kichik korxonalarni, unda ishlovchi xodimlar soni bo‘yicha guruhlarga ajratish qabul qilingan. Buni jadvaldan ko‘rish mumkin. Yangi mezonlar korxonalarni ayrim kategoriyalarga bo‘lishni tartibga solish imkoniyatini beradi. Bu soliqqa tortish bo‘yicha imtiyozlarni belgilash, kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha aniq choralarni qabul qilish, respublika mintaqalarida kichik korxonalar tarmog‘ini kengaytirish sohasida infratuzilmaviy tashkilotlar faoliyatini takomillashtirish uchun g‘oyatda muhimdir .

jadval Faoliyat sohalari bo‘yicha kichik korxonalar kategoriyasiga kiritiluvchi korxonalar Faoliyat sohalari Xodimlarning yillik o‘rtacha soni Yengil va oziq-ovqat sanoati, metallga ishlov berish, asbobsozlik, yog‘ochni qayta ishlash, mebel va qurilish materiallari sanoatida 100 kishigacha Mashinasozlik, metallurgiya, yoqilg‘i-energetika va kimyo sanoati, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash, qurilish va boshqa sanoat-ishlab chiqarish sohalarida 50 kishigacha Fan, ilmiy xizmat ko‘rsatish, transport, aloqa, xizmat ko‘rsatish sohalari (sug‘urta kompaniyalaridan tashqari), savdo va umumiy ovqatlanish hamda boshqa noishlab chiqarish sohalarida 25 kishigacha Xodimlarning soni kichik subyektlarining asosiy ko‘rsat-kichidir. U firmaning barcha xodimlarini, shu jumladan, shart-nomalar bo‘yicha va o‘rindoshlik bo‘yicha ishlovchilarni haqiqatdan ishlangan vaqtini hisobga olish bilan hamda vakilliklar, fi-liallar, korxonaning boshqa ajratilgan bo‘linmalari xodim larini hisobga olish bilan aniqlanadi. Belgilangan sondan oshib ketgan holda kichik korxona oshib ketishga yo‘l qo‘yilgan davr va keyingi uch oy davomida imtiyozlardan mahrum bo‘ladi . Kichik korxonalarda marketing kompleksining xususiyatlari Kichik korxonalarda marketing kompleksi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ularning har birini alohida ko‘rib chiqamiz . Narx. Narx bu - tovar yoki xizmat qiymatining puldagi ifodasi. Narx strategiyasini tanlashda korxona manfaatlari hamda xaridorning xohish istagi va imkoniyatining uyg‘unligi ta’minlanishi lozim. Korxonalar narx strategiyasini tanlashda tannarx bilan birga boshqa omillar ham ta’sir etadi. M. Porter narx bo‘yicha strategiyani 3 turini sanab o‘tgan. Ular:

differensiatsiyali; past narxli; fokuslanish strategiyalari. Ushbu strategyailardan uchinchisini kichik biznes subyektlarilar kichik partiyalarda ishlab chiqarib, mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan o‘zgarmas harajatlarni kamaytirish natijasida foydalanishlari mumkin. N.Siropolis ham narx staregiyalarini 3 ta turini aytib o‘tgan: qaymog‘ini olish (skimming); bozorga kirish; o‘rtacha narxlar. Kichik biznes subyektlarilarning ishlab chiqraish quvvatining kamligi bozorga katta miqdorda yangi mahsulot kiritib qaymog‘ini olishga yoki o‘rtacha narxlarni tutib turishga imkon bermaydi. Ular asosan, bozorga endigina kirib kelayotgan ishtirokchilar hisoblanib, aksariyat hollarda arzon narxlar vositasida bozorga kirishga harakat qilishadi. A.I.Muravyev va boshqalarning yozishicha, “narx siyosati avvalo korxonaning marketing strategiyasiga va bozordagi talabning holatiga mos kelishi shart”. O‘z navbatida baho siyosati ikki xil: past va yuqori bo‘lishi mumkin. Ularning har biriga 2 tadan marketing strategiyalari mos keladi. Segmentlar ko‘lami yoki sotishni rag‘batlantirish darajalari bilan strategiyalar bir-biridan farqlanadi. Ushbu olim tomonidan 4 ta: passiv, keng miqyosda bozorga kirish, bozorga tanlab kirish va intensiv marketing strategiyalari keltirilgan. Kichik biznes subyektlarilarning imkoniyatlarini cheklanganligi tufayli sotishni rag‘batlantirishga katta mablag‘ ajrata olishmaydi. Natijada, keltirilgan ikkinchi va to‘rtinchi strategiyalardan foydalana olishmaydi. Birinchi va uchinchi strategiyalardan foydalanish ehtimoli ko‘proq. Yuqoridagi uchta adabiyotdagi fikrlarga ahamiyat bersak, M.Porter - tannarx, N. Siropolis - korxonaning bozordagi mavqeiga qarab, A.Muravyev va boshqalar esa - sotishni rag‘batlantirishga qarab narx strategiyalarini taklif qilishgan. Bizning fikrimizcha, tanlashda uchalasiga ham e’tibor qaratish lozim. Kichik biznes subyektlarilar past tannarxli, bozorga kiruvchi, rag‘batlantirishga kam mablag‘ sarflanadigan narx strategiyalarini tanlasalar maqsadga muvofiq . Siljitish. Markteingning rag‘batlantiruvchi kompleksi quyidagilardan iborat: reklama; sotishni rag‘batlantirish; propaganda; shaxsan sotish. Bu komponentlarning barchasi xaridorni tovar haqida ko‘proq xabardor qilish va qiziqtirish uchun foydalaniladi.

Ulardan foydalanishda psixologik jihatdan “Iste’molchining xarid qilish uchun qaror qabul qilish jarayoni” ning bosqichlari o‘rganiladi. Rag‘batlantirish kompleksi ushbu jarayonning ikkinchi bosqichiga ta’sir ko‘rsatib, tovar haqida axborot berish uchun mo‘lajallab konsentratsiyalanadi. YA’ni, korxona ushbu jarayonning ikkinchi bosqichi uchun mo‘ljal oladi. Bunda korxona o‘z tovari xususida xabardor qiladi. Kichik biznes subyektlarilar o‘z tovarlarini targ‘ib qilishga kam mablag‘ sarflashadi. Ular, asosan shaxsan sotish, vitrina, tashqi reklama va propoganda usullaridan foydalanishlari samaraliroq bo‘ladi. Kichik biznes subyektlarilar mahalliy shart-sharoitlarni, urf-odatlarni, iqlimni yaxshi bilishi, aholiga yaqin joylashishi, bevosita mijozlar bilan tez-tez uchrashishi ular bilan fikr almashishiga imkon beradi. Ayniqsa, O‘zbekiston va boshqa sharq mamlakatlarida kollektevizm (jamoatchilik, mahalla) ruhining mavjudligi yaqin atrofda joylashgan korxona mahsulotlari to‘g‘risida ma’lumotlarni tez va keng yoyilishiga olib keladi. Propogandaning bunday shakllaridan Kichik biznes subyektlarilar bepul foydalanishlari mumkin. Kichik biznsega mahalliy aholi ham xayrixoh munosabatda bo‘ladi. “Shaxsan sotish bu - savdo bilan reklamani mujassamlashtiradi. Uning asosiy xususiyati tovarni tushuntirish orqali haridorga sotadi. Unda reklama bilan sotish o‘rtasidagi nisbat saqlanishi lozim. Bunda push - itarish va pull - jalb qilish strategiyalaridan foydalaniladi. YA’ni, pull - xaridor diqqatini tortsa, push -tovarni sotadi”. Italyan olimi Pareto kashf qilgan “80/20 va 20/80 qonun” i bu jaranyoda katta ahamiyatga ega. Unga ko‘ra “korxona 80% faoliyatini mahsuloti va ishlab chiqarish jarayonining sifatini yaxshilashga bag‘hishlaydi, 20 % ini esa, xaridor ehtiyojlarini qondirishga qaratadi”. Bunday xatti-harakatlar samaradorligini xaridorlari fikriga asoslanib tahlil qilinganda, sarflangan 20 % kuchlar korxona erishgan natijaning 80 %ini keltirib chiqarishini, 80 %i esa, aksincha 20 %iga sabachi bo‘lishi isbotlangan. Demak, korxonalar o‘z e’tiborlarini mahsulot ishlab chiqarishdan ko‘ra ko‘proq xaridorlarning insoniy omillarga qaratishi lozim. Bundan kelib chiqqan holda, kichik biznes subyektlarilarning imkoniyatlari ancha cheklangan bo‘lsada, o‘zlari joylashgan hududdagi xaridorlarga tovarni targ‘ib qilishda ancha samarali yo‘l tutishadi. Demak, kichik biznes

subyektlarilar rag‘batlantirish kompleksining propoganda va shaxsan sotish elementlaridan ko‘proq foydalanishi maqsadga muvofiq. Tovar harakati. “Yetkazib berish kanali deganda - tovarni ishlab chiqaruvchidan iste’molchigacha harakatlanadigan yo‘li tushunilib, u alohida tashkilotlarga yoki iste’molchilarga tovardan foydalanishga zamin yaratuvchi jarayondir. Unda, bir qator tashkilotlar yoki alohida shaxslar ishtirok etadi”.22 Korxonalarning taqsimot kanallari 2-5 va undan ham ko‘p pog‘onali bo‘lishi mumkin. Bunda: ishlab chiqaruvchi, xaridor, ulgurji va chakana savdo korxonalari, agentlar qatnashishi mumkin. Tayyor yoki oraliq (ehtiyoj yoki komplektlovchi qism) mahsulot ishlab chiqarishga qarab kichik biznes subyektlarilarning taqsimot kanali bir-biridan farqlanadi. Oraliq mahsulot ishlab chiqaruvchilar aksariyat hollarda yirik korxonalarga buyurtma yoki pudrat (subpodryad) asosida ishlab chiqarishadi. Ular pirovard iste’molchilar bilan uchrashmaydilar. Faqat buyurtmachi korxona talablari asosida faoliyatini tashkil qilishadi. Bu holni ayrim iqtisodchilar buyurtmachi va pudratchilarning “manfaatlar uyg‘unligi” deb atashadi. Bayle O.J. va boshqalar o‘z ishlarida shunday yozishadi: “Buyurtmachi va pudratchi bitta bozor qatnashchilari, ularning muvaffaqiyatlari ishlab chiqargan tovarlari va o‘zaro munosabatlariga bog‘liq”. Oraliq mahsulot ishlab chiqaruvchi kichik biznes subyektlarilar faqat yirik korxonalar bilan ishlanganligi sababli taqsimot kanallarini murakkablashtirishning hojati qolmaydi. Demak, bunday kichik biznes subyektlarilarning taqsimot kanallari qisqa bo‘lib, ikki pog‘onadan (kichik va yirik korxona) iborat bo‘ladi. Kichik biznes subyektlarilarning yirik korxonalar bilan hamkorlik qilishi bir nechta afzalliklarga ega: sotish miqdorining barqarorligi; konyunktura o‘zgartirishini ta’sirining sustligi; risk darajasining pastligi. Shu bilan birga kamchiliklarga ham ega: ishlab chiqarish nuqtai nazaridan yirik korxonalarga “tobe’lik”; iqtisodiy ko‘rsatkichlarini yirik korxonanikiga bevosita bog‘liqliqligi; ayrim hollarda boshqa o‘xshash raqobatchi yirik korxonalar uchun ishlab chiqarishning taqiqlanishi.

Tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi kichik biznes subyektlarilarning taqsimot kanallari oraliq mahsulot ishlab chiqaruvchilarnikidan farq qiladi. Ular o‘z mahsulotlarini pirovard iste’molchilarga qanday yetkazishni o‘zlari hal qilishadi. Ishlab chiqargan mahsulotlarini ulgurji, chakana savdo korxonalari yoki o‘z do‘konlari orqali sotishni mustaqil holda tanlashadi. Kichik biznes subyektlarilar o‘z savdo kanallari orqali sotishni ma’qul ko‘rishadi. Faqat shu yo‘l ularga eng ko‘p foyda keltiradi. Buning sabablari quyidagilar: xaridorlar bilan bevosita muloqot qilinadi; qositachilarga pul to‘lanmaydi; xaridorlarning didini va ehtiyojlarini tez bilib olish mumkin; ixtirolarinng yarmidan ko‘pi xaridorlarning ehtiyojlari ta’sirida qilingan. Oraliq yoki tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi kichik biznes subyektlarilarning taqsimot kanallari 3 pog‘onagacha bo‘lsa, foydali hisoblanadi. Buning sabablari: har bir bo‘g‘inning qo‘shilishi narxni oshiradi; ishlab chiqarish miqdorining kamlgini vositachilarni talab qilmaydi . Mahsulot. Kichik biznes subyektlarilarning ishlab chiqarayotgan mahsulotlari turlicha. Lekin, umumiy xususiyatlari ham avjud. Ularni shartli ravishda oraliq va tayyor mahsulotlar ishlab chiqraish orqali kichik biznes subyektlarilar nisbatan uzoqroq muddatga ishlab chiqarishni barqarorlashtiradi. Buyurtmalar ham oldindan olinib, korxona o‘z kelajagini bir muncha aniq belgilay oladi. Kichik biznes subyektlarilarning ikkinchi guruhi - tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchilar bo‘lib, pirovard iste’molchi uchun ishlab chiqaradi va faoliyatidagi risk darajasini yuqorilashtiradi. Chunki, ular doimo bozor konyu’nkturasining o‘zgarishi asosida, faoliyatini “korrektirovka”lab borishadi. S.Z. Jiznin va V.I. Krupnovlar kichik biznes subyektlarilarning asosiy ustunliklari ro‘yxatida quyidagilarni alohida qayd etib o‘tishadi: - tezkor va qayishqoq (gibkiy) qaror qabul qilish imkoniyati; - alohida xususiyatli kichik bozorlardagi ustunlik . M.S. Qosimova va boshqalar bu borada shunday yozgan: “kichik korxonalar ishlab chiqarayotgan mahsulotlarining turlarini o‘zgartirib, iste’molchilarning o‘zgaruvchan talablariga ko‘ra tovarlar ishlab chiqraish bilan bozor holatini o‘zgartirishiga tez javob qaytarish qobiliyatiga

egalar. Ular, odamlarning mavsumiy ehtiyojlarini to‘laroq va sifatliroq qondiirshlari mumkin”. Shunday qilib ularni quyidagicha umumlashtirish mumkin (jadval). jadval Kichik biznes subyektlarida marketing kompleksining xususiyatlari Elementlar Xususiyatlari Narx (price) - bozorga kiruvchi past narx strategiyasini qo‘llashi; - tannarxning pastligi; - o‘ta qayishqoq narx siyosatiga egaligi. Siljitish (promotion) - ko‘p mablag‘ sraf qilinadigan siljitish usullaridan kam foydalanishi; - vitrina va tashqi reklama vositalaridan ko‘proq foydalanishi; - tvoarni targ‘ib qilishda mahalliy aholining ko‘magidan foydalanishi; - shaxsan sotish va propoganda usullaridan ko‘proq foydalanishi. Yetkazib berish (place) - tovar harakatining yo‘li qisqa; - yetkazib berishda kam sonli (2-4ta) pog‘onalar qatnashadi; - asosan, mahalliy bozoralrda pirovard iste’molchiga yaqin joylarda sotadi; - sotish miqdorining beqarorligi; - savdo nuqtalarini tezkor o‘zgartira olishi. Mahsulot (product) - an’anaviy usulda ishlab chiqariladigan; - talabi tez o‘zgaradigan, mavsumiy; - bozordagi hayotiylik davri bilan ishlab chqiarish davrining bir-biriga yaqinligi. Manba: Maslova T.D., Bojuk S.G., Kovalik L.N. Marketing: Uchebnik. 3-ye izd., pererab. i dop. –SPb.: Piter, 2008. -34 s. Kichik korxonalarda marketing faoliyatini tashkil etish Bozor raqobati sharoitida kichik korxonalarning muvaffaqiyatini ularda marketing faoliyatini tashkil etish samaradorligi belgilab beradi.

Marketingning bugungi kundagi juda zarur bo‘lgan vositalarini bilish va ularni amaliyotga joriy qilish kompaniyalarga raqobatda ustunligini taqdim etib, ularning bozorda muvaffaqiyatga erishishiga yordam beradi. Kichik korxonalardagi marketing ishining o‘zigi xos xususiyatlarini bozor mexanizmi elementlari, uning tamoyillari va funksiyalari bilan bog‘liq ravishda chuqur o‘rganmay turib iqtisodiyotni rivojlantirish qiyin kechadi. Marketing kichik korxonani boshqarishning muhim funksiyasidir, zero undan ko‘zlangan maqsad iste’molchilar ehtiyojini aniqlash va ushbu ehtiyojlarni qondirish maqsadida firma resurslarini safarbar etishdan iborat. Har qanday iqtisodiyot uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan yirik biznesni rivojlantirish uchun kichik tadbirkorlikni yaxshi yo‘lga qo‘yish lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik biznesni yuritishda marketing uning eng asosiy funksiyalaridan biri bo‘lishi mumkin. Kichik korxonalarda marketing texnologiyalarining qo‘llanilishidagi jiddiy to‘siq bunday korxonalarning moliyaviy resurslarining cheklanganligi bilan izohlanadi. Bunga ular an’anaviy texnologiyalarni rad etmagan holda qo‘l uradilar. Kichik korxonalar esa marketing uchun ulkan xarajatlar qilishga deyarli jur’at qilolmaydi. Kichik biznesning turli tarmoqlarida marketing ishini yuritish ─ bu boshqarish, tartibga solish va tadqiq qilish faoliyatlarini o‘z ichiga olgan murakkab faoliyat tizimi bo‘lib, unda har bir sohaning o‘ziga xosliklari hisobga olinadi. Ushbu faoliyat iste’molchi talabidan kelib chiqqan holda uning ehtiyojini qondirishga qaratilgandir. Marketing texnologiyalari turli-tuman bo‘lsa-da, ular yagona maqsadni ko‘zlaydi. Bu maqsad esa korxonaning hamda bozorda namoyish etilayotgan mahsulotning raqobatbardoshligini oshirishdan iborat. Kichik biznes korxonalariga raqobat sharoitiga samarali moslashish imkonini beruvchi eng yuksak innovatsion marketing texnologiyalarini ko‘rib chiqaylik (rasm ).

So‘ngi yillarda tovarning “hayotiylik sikli” misli ko‘rilmagan darajada qisqardi. Hozirgi davrda yetakchi yapon elektron firmalari bozorga o‘rtacha xar uch oyda bir marta mikrosxemalarning yangi turini chiqarmoqda.

Mahsulotlar assortimentning xilma-xilligi ortdi, bir xil buyumlarni ko‘plab ishlab chiqarish kamaydi, ya’ni to‘p-to‘p qilib uyub tashlash tajribasidan voz kechilmoqda. Tovar sifatiga ega bo‘lgan tovarlar mazmuni o‘zgardi. Endi yaxshi mahsulot chiqarish bilangina ish bitmaydi, raqobatga dosh berish uchun sotuvdan keyingi darajasini, ko‘rsatiladigan qo‘shimcha xizmatlar sifatini tubdan yaxshilash zarur (rasm). Shu jihatdan, kichik korxonalar harajatlarini oddiy kamaytirish yo‘llarini o‘ylabgina qolmay, ayni paytda tovarlarni sotish va o‘tkazish, daromadlarni muttasil ko‘paytirish soxalariga ko‘proq e’tibor berishga majbur. Mahsulot sotishga yangi bozorlar, muayyan afzalligi tufayli mahsulot o‘ziga jalb etadigan yangi xaridorlarni qondirish lozim. Mazkur ishlarni innovatsion marketinga tayanibgina amalga oshirish mumkin. Kichik korxonalar samaradorligi iktisodiy, ilmiy-texnikaviy, konyunktura-tijorat, ijtimoiy va boshqa axborotlarni o‘z vaqtida olishi kabi omillardan ustalik bilan foydalanish natijasida hamda marketing texnologiyalarini samarali boshqarish tizimini yaratish orqali ta’minlanadi. Kichik korxonalarda marketing dasturini ishlab chiqish bozor muhiti tahlili, bozor konyunkturasini baxolash, bozorni segmentlash va bozor hajmini aniqlash orqali amalga oshirilib, bunda tovar siyosatini tanlash, sotish siyosatini tanlash, narx siyosatini belgilash va kommunikatsiya siyosatini tanlash bilan dastur amaliyotga tadbiq etiladi . Marketingning tashqi muhiti Kichik biznes subyekti uchun muhim bo‘lgan resurs va sotuv bozorlari; bozor institutlari va agentlar; ijtimoiy munosabatlar majmuasi (huquqiy, ijtitmoiy- madaniy, siyosiy); kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash tizimi; boshqa ijtimioy- iqtisodiy jarayonlar (iqtisodiy konyunktura, jinoyatchilik, ekologiya, ilmiy-texnika taraqqiyoti) va h.k .

IKJ – ijtimoiy-korporativ javobgarlik; TM – tashkilot madaniyati; TS – tovar s iyosati; SS – sotish siyosati; NS – narx siyosati; KS – kommunikatsion siyosat rasm. Kichik korxonalarda marketing texnologiyalarini boshqarish tizimi Keyingi bosqichlarda nazorat va boshqarish samaradorligini oshirish oqali marketing maqsadi aniqlanadi (rasm ).

Ma’lumki, marketing - iste’molchilar muammolarini anglash va bozor faoliyatini tartibga solishga va maqsadga yo‘naltirilgan jarayon xisoblanadi. Turli xil mulk shaklidagi kichik biznes korxonalarining ishlab chiqarish va sotish faoliyati marketing rejasi bilan o‘zaro yaqindan bog‘langan bo‘lishi kerak. Marketing konsepsiyasi bozorda kichik korxonalarning umumiy yutuqlarini ta’minlash nuqtai nazaridan uning faoliyatining barcha soxalarida qarorlar qabul qilishini ko‘zda tutadi. Bu xolat tashkiliy, boshqaruv va sotish ishlarining xar xil turlarida o‘z aksini topishi kerak. Kichik korxonalar har doim aniq xaridorni mo‘ljal qilib quyidagi savollarga javob topishlari kerak: Qancha? Qay darajada sifatli? Nimadan? Qachon mahsulot ishlab chiqarilishi kerak? Bundan ma’lumki, kichik tadbirkorlik subyektlari soni, sifati va vaqt o‘lchamlari bo‘yicha cheklanganligidan kelib chiqadi. Ular bozorni egallash uchun amalga oshirayotgan xo‘jalik operatsiyalarining harajatlarini xaridorlar uchun olib boriladigan raqobat kurashida yutib chiqish uchun kamaytirib borishlari zarur. Natijada potensial xaridor uning taklif etgan tovarini harid qiladi. Bu muammoni yechishda marketing muhim dastak hisoblanadi.

Marketing - bu mahsulotni ishlab chiqarishdan boshlab toki uni sotishni tashkil etilishigacha bo‘lgan majmuaviy tizimdir. U aniq xaridorlar talabini qondirish, bozorni o‘rganish va oldindan ko‘ra bilish asosida foyda olishni ko‘zda tutishi lozim. Kichik korxonalarning bozorga chiqargan mahsulotlari xolatiga qarab marketingning quyidagi turlari qo‘llanilishi mumkin: konversion marketing, remarketing, qo‘llovchi, taraqqiy toptiruvchi, rag‘batlantiruvchi va sinxron marketing. Kichik biznesda marketingni samarali ishlash shartlari quyidagilardan iborat: taraqqiy topgan bozorni mavjudligi, ishlab chiqaruvchini erkinligi, axborot to‘plash tizimini barcha uchun tushunarli ekanligi va tadbirkorlarning tayyorgarligi va xokazo. Kichik korxonalarning kundalik amaliyotida marketingni strategik masalalarini amalga oshirish: eng ko‘p axborotni bozorni egallab turgan muhit to‘g‘risida o‘z vaqtida olish va uni to‘g‘ri tahlil qilish; marketing maqsadlarini to‘g‘ri qo‘yish va ularga erishishning asosiy yo‘llarini aniqlash; resurslarni maqsadlar bilan, maqsadlarni esa iste’molchilar talabi bilan maqbul birlashtirish; mahsulot turi va assortimentini bozor talabini yuqori darajada qondirish uchun shakllantirish; jamoa bilan ishlash, shaxsiy tadbirkorlik faoliyatini potensial xaridorlar, ishlovchilar orasida tan olish va qo‘llashga erishish uchun tashviqot ishlarni olib borish; bozorda sotish tarmog‘ini bunyod etish orqali reklama va sotuvni rag‘batlantiruvchi tadbirlarni o‘tkazish, sotuvchi vositachilarni, o‘z xaridorlarini va bozor maydonini topish uchun harakat qilish; marketing tizimini yangi korxona sharoitiga moslashtirish uchun kundalik boshqaruv ishini tashkil etish kabi yo‘nalishlarda olib boriladi . Kichik korxonalar samaradorligini oshirishda marketing vositalaridan foydalanish va marketing muhiti tahlili Kichik biznes iqtisodiyotida “samara” va “samaradorlik” kabi bir-biriga bog‘liq va o‘z navbatida o‘zaro farqlanadigan tushunchalar mavjud. Ular o‘zaro to‘g‘ri proporsional bog‘liqlikka ega. YA’ni, sotilgan ahsulotlarning tannarxi bilan savdodan tushgan tushum summasi oralig‘idagi interval (farq) qanchalik oshib borsa “samara” va “samaradorlik” ko‘rsatkichlari ham yuqorilashadi, yoki aksincha, interval qanchalik kamayib borsa, ushbu ko‘rsatkichlar ham pasayadi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt olinayotgan foydaning maksimallashtirishga intiladi. Buning uchun foydani oshirishga xizmat qiladigan omillar ishga solinadi. Aksariyat olimlar KBning mikroiqtisodiy modellarida bunga erishishning ikki yo‘li mavjudligini ta’kilashgan (rasm ): kamroq mahsulot miqdori sotilsa ham narxni oshirish vositasida (a dan s nuqtaga); narxni pasaytirish natijasida ko‘proq miqdorda sotish orqali (a dan b nuqtaga ). Ushbu ikkita vaziyatda ham foydani oshirishda “narx” yagona vosita sifatida olib qaralgan va boshqa omillarning ta’siri inobatga olinmagan. Aksariyat iqtisodiy fanlarda ham kichik biznes subyektlari foydasini oshirishda, “samara” va “samaradorlik” ko‘rsatkichlarini yaxshilashda narx yagona va hal etuvchi ta’sirga ega omil sifatida qaraladi. Bunday modellarning kamchiligi ham faqat narx omili bilan cheklanib, boshqalariga e’tibor bermasligidadir. Bu bilan biz, “narx” ni kichik biznes samarasinii oshirishga ta’sir etmaydigan omil deyishdan mutlaqo yiroqmiz. Chunki, “narx” omili ham iste’molchining xarid qilishida rol o‘ynaydi. Ehtiyojlarni qondirishda bir qancha omillar ta’sir etishi mumkin. Ular insonlarda u yoki bu narsaga egalik qilishga xohish uyg‘otadi. Xohishlar jismoniy yoki psixologik

shaklda bo‘lishi mumkin. Xohish asosida ehtiyoj paydo bo‘lib, insonni xarid qilishga undaydi. F.Kotler iste’molchining sotib olish uchun qaror qabul qilish jarayonini 5 ta bosqichga bo‘ladi. Bunda, inson ehtiyojini his qilgani (1-bosqich) dan so‘ng, 2 va 3- bosqichlarida korxonalarida korxonalar marketing kompleksini pozitsiyalashi natijasida iste’molchiga ta’sir o‘tkazishi mumkin. YA’ni axborot qidirayotgan xaridorga (2- bosqichda) o‘z tovari haqida xabardor qilish, mavjud variantlarni baholash (3-bosqich) da tovarini boshqa muqobillardan ustunligi yaqqol namoyon qilinadi. Iste’molchilarning xarid qilish jarayoniga KB tomonidan ta’sir ko‘rsatish vositalarini qo‘llashi mumkin. Vosita sifatida turli omillardan foydalaniladi. Hayotda bir xil (standart) inson bo‘lmaganidek ta’sir kuchi bir xil bo‘lgan vositalar ham iste’molchilarga turli darajada ta’sir qiladi. KBning marketing axborotlari iste’molchilar biror-bir tovarni tanlashda ishonchini ko‘proq qozongan muqobiliga tayanadi. Ularning ishonchlari aniq bilimlar, fikrlar yoki sayoz xulosalarga asoslanishi mumkin. Keyingi 2 ta holatda hissiyotlar muhim rol o‘ynaydi va iste’molchilarni nobarqaror xulq-atvor kasb etishiga sababchi bo‘ladi. Talabni shakllanishida xaridorlarning munosabati muhim rol o‘ynaydi. Yuqorida keltirilganlar asosida, iste’molchi sotib olish uchun qaror qabul qilishida ko‘plab omillar ta’sir etadi deb, ayta olamiz. KB talabning mikroiqtisodiy modelida esa, “narx” asosiy ta’sir ko‘rsatuvchi omil sifatida qabul qilingan. Buning natijasida boshqa, bir qancha omillar inobatga olinmagan. Demak, talab modeli - o‘ta sodda ko‘rinishga ega. Iste’molchiga ta’sir etuvchi omillar boshqariladigan va boshqarilmaydigan guruhlarga bo‘linadi. Boshqarildigan omillardan foydalangan holda, xaridorlarning ongiga ta’sir etish natijasida aynan shu tovarni xarid qilishga moyillikni iste’molchilarda shakllantiradi. Insonlarning ehtiyojlari - tashqi omillarga beriluvchan, ayniqsa marketing kompleksining elementlariga ta’sirchan. Masalan: poyabzal ishlab chiqaruvchi kichik biznes subyekti ishlab chiqarayotgan mahslotining narxini va tannarxini o‘zgartirmagan holda, faqatgina poyabzalning ust qismiga yaltirashi yuqoriroq bo‘lgan materialni qo‘llashi natijasida xaridorlarni ko‘proq jalb etishi mumkin. Bunda, narx omili o‘zgarmasa ham, talab hajmi oshadi. Ushbu holatda 4 ning

“product” elementiga o‘zgartirish kiritilishini o‘ziyoq, xaridorlarda ushbu tovarga bo‘lgan qiziqishini kuchaytiradi. Bunday natija markteing samarasini ifodalaydi. Marketing samarasi bu - ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchini marketing tadbirlarining natijasi bo‘lib, savdo hajmining o‘sishi, fyda, bozor ulushi kabi ko‘rsatkichlarda o‘lchanadi. Demak, marketing tadbirlari natijasida umumiy foydadagi smarani va savdo hajmidagi samarani o‘zgartirishi mumkin. Marketing samarasini, unga erishish uchun sarflangan mablag‘larga nisbati - marketing tadbirlarining iqtisodiy samaradorligini keltirib chiqaradi. Tadbirlarning foydani oishirishdagi samarasi quyidagicha topiladi (3- formula ): М сф =С тф2 - С тф 1 (3) Бу ерда: С тф1 - marketing tadbirlari o‘tkazilgungacha bo‘lgan kichik korxonaning savdo tushumidan olgan yalpi foydasi (so‘m); Стф 2 - marketing tadbirlari o‘tkazilgandan so‘ng korxona erishgan savdo tushumidan olingan yalpi foyda (so‘m ). Kichik korxonaning marketing tadbirlari natijasida savdo hajmini oshirish samarasi 4-formula bilan topiladi: М сс = С т 2 - С т 1 (4) Bu yerda: St1 - marketing tadbirlari o‘tkazilguncha bo‘lagn umumiy savdo tushumi ; С т 2 - marketing tadbirlari o‘tkazilgandan so‘ng erishilgan umumiy savdo tushumi. 3-formulada markteing tadbirlari natijasida korxonaning foydasi qanchaga osh (kamay)ganligini, 4-formula orqali, marketing tadbirlari natijasida kichik korxonaning savdo tushumi qanchaga osh (kamay)ganligini aniqlashimiz mumkin. Marketing tadbirlarining iqtisodiy samaradorligi quyidagicha aniqlanadi (5-formula ): М ис =М сф / М мх 100% (5) Bu yerda: М мх - marketing tadbirlari uchun sarflangan xarajatlar. Buni “Roxat-N” xususiy korxonasi misolida ko‘rishimiz mumkin. Korxona 2006 yil erkaklar uchun mo‘ljallab, ishlab chiqarilgan mavsumbop (kuzgi-bahorgi) poyabzal modelining 14284 juftini 179,96 mln. so‘mga sotdi. Bunda, biriktirilgan savdo markasida mahsulotning sifat ko‘rsatkichlari haqida ma’lumotlar

keltirilmagan edi. Shu bilan birga mahsulotning ust qismiga ishlatilgan charm och qora rangda edi. 2004 yilda korxona poyabzalning aynan shu modelini bozorga yana tim qora va yaltiroq, savdo markasida esa, poyabzalning ergonomik-estetik xususiyatlari, ishaltilgan materiallarining tarkibi haqida ma’lumotlar keltirildi va charm bo‘aldigan namuna biriktirildi. Bunda, mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan xarajatlar oldingi yilnikidan 160 so‘mga oshdi. Poyabzal rangining o‘zgartirilishi – mahsulotning jozibadorligini oshirgan bo‘lsa, savdo markasida sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha keltirilgan ma’lumotlar xaridorlarni mahsulot to‘g‘risida yetarli darajada axborotga ega bo‘lishiga xizmat qildi, ishlatilgan tabiiy charmdan na’muna sifatida bir bo‘lagining biriktirilishi esa, mahsulotga bo‘gan xaridorning ishonchini orttirdi. Natijada, 2007 yilda aynan shu modelning sotilgan miqdori 17340 tani tashkil etib savdodan tushgan tushum 218,13 mln. so‘mga yetdi. Har ikkala mavsumda ham bir juft poyabzal 12580 so‘m narxda sotildi. O‘tgan mavsumda mahsulot birligiga xarajatlar 1180 so‘mdan tushgan. Sado hajmini oshishini 30-rasm orqali aks ettirish mumkin . Mikroiqtisodiy modellarda esa, talabni (Q1 dan Q2 gacha) ko‘paytirish uchun asosan, narxni (R1 dan R2 gacha) tushirish (s nuqtagacha) lozimligi ta’kidlangan.

Bizning misolimizda bunday hol ro‘y bermadi. Rasmga ushbu vaziyatni solishtirishimiz mumkin. Kuzgi-bahorgi oyoq kiyimiga ehtiyoji mavjud erkaklar (1-bosqich) poyabzallar haqida axborotlarni buyum bozorilaridan va do‘konlardan qidira boshlagan (2-bosqich). Bunda “Roxat-N” xususiy korxonasi mahsulotining tashqi ko‘rinishi alohida ko‘zga tashlanib, o‘zgacha joziba kasb etadi. Xaridor aynan shu mahsulotga e’tiborini qaratib, savdo markasida yozilgan ma’lumotlarni o‘rgangan. Biriktirlgan charm bo‘lagi esa, mahsulotga nisbatan ishonchini orttirgan. Natijada, xaridorlarda aynan shu mahsulotga bo‘lgan ijobiy munosabat yoki moyillik hosil bo‘lgan. Shakllangan moyillik muqobillarni baholash (3- bosqich) da katta ustunlikni ta’minlaydi. Sotib olish to‘g‘risida qaror qabul qilish (4-bosqich) da esa, katta ustunlikka ega bo‘lgan moyillik asosida korxona mahsuloti tanlanadi. Bu yerda: a - R1 va Q1 larning o‘zaro kesishishi; b - R1 va Q2 larning o‘zaro kesishishi; s - R2 va Q2 larning o‘zaro kesishishi. Demak, poyabzalning tashqi ko‘rinishi (rangi)ni o‘zgartirish, savdo markasida sifat ko‘rsatkichlarini yozib qo‘yish, charm bo‘lagidan na’muna sifatida biriktirish orqali korxonaning mahsulotini ko‘proq sotishga erishildi. Korxona o‘zining marketingli vositalari bilan iste’molchilarinng “sotib olish uchun qaror qabul qilish jarayoni” ning 2-bosqichida ta’sir eta oladilar. Marketing tadbirlarining ta’siri tufayli erishilgan natija marketingning samarasini ifodalaydi. Bizning misolimizdagi marketing samarasi quyidagicha (3-formula asosida): Мсф =Стф2 -Стф1 М сф = 38841600 - 34281600 М сф = 4560000 Korxona tomonidan amalga oshirilgan marketing tadbirlari 4,56 mln. so‘m samara bergan. Marketing tadbirlarining ta’siri natijasida o‘zgargan savdo tushumidagi samarani ham topishimiz mumkin : Мсс = Ст2 – Ст1 М сс = 218137200 - 179692720 М сс = 38444480

Korxona amalga oshirgan markteing tadbirlarining ta’siri savdo tushumini 38,4 mln. so‘mga oshirgan. “Roxat-N” xususiy korxonasining amalga oshirgan marketing tadbirlarining iqtisodiy samaradorligini hisoblash (5-formula asosida) imkoniyatiga egamiz: М ис =М сф / М мх 100% Мис = 4560000 / 33884480 100% М ис = 13,5% Demak, 2007 yilda korxona tomonidan erkaklar mavsumbob poyabzalining jozibadorligini oshirish maqsadida sarflangan xarajatlar 13,5% iqtisodiy samaradorlikka ega bo‘ldi. Yuqoridagi holatlarda marketing tadbirlarining ta’siri umumiy foydadagi va savdo tushumidagi samaraning oshishiga olib kelib, iqtisodiy samaradorlikka egaligi ma’lum bo‘ldi. Shu o‘rinda, tabiiy 2 ta savol tug‘iladi: 1) nima uchun ushbu holatda talabning narx bilan aloqadorligi namoyon bo‘lmadi? 2) kichik biznes subyektlari marketingining samaradorilgi qaysi belgilarga ko‘ra yirik korxonalarnikidan farqlanadi ? Talabning mikroiqtisodiy modelida faqat “narx” hal qiluvchi omil sifatida olib qaralib, boshqa (narxsiz) omillar inobatga olinmagan. Talabning o‘sishi yoki kamayishi “xaridorlarning sotib olish uchun qaror qabul qilish jarayoni” da hal qilinadi. Bunda xaridorlarning ongida yuqori darajada taassurot qoldirgan mahsulotgina katta ustunlikka ega bo‘ladi. Shu sababli, ushbu holatda narx omili emas, balki mahsulotning oshirilgan jozibadorligi ko‘proq ta’sirga ega bo‘ldi. Natijada, mahsulot narxi o‘zgartirilmasa ham, savdo tushumining oshishi hisobiga samara va samaradorlik ko‘rsatkichlariga erishildi. Kichik va yirik biznes subyektlarida marketing samaradorligi ko‘rsatkichlari bir xil hisoblansa ham, ularda turlicha natijalarga erishiladi. Buning asosida, korxonalar qanday marketing vositalarini qo‘llashi ahamiyatli. Kichik va yirik korxonalar o‘zlarining ichki imkoniyatlaridan foydalangan holda, markteing tadbirlarini amalga oshiradi. Yirik korxonalar moddiy va moliyaviy jihatdan

imkoniyatlari kengroq bo‘lgani sababli, ko‘proq mablag‘ talab qiladigan va kengroq ommaga ta’sir qiluvchi marketing vositalarini qo‘llashadi. KICHIK BIZNES SUBYEKTLARIlarning imkoniyatlari esa, kam mablag‘ talab qiladigan marketing vositalaridan foydalanishadi. Shunga mos ravishda, olinayotgan samara ham, miqdoran yirik korxonalarnikiga nisbatan ancha kam bo‘ladi. Bitiruv malakaviy ishining keyingi paragrafida O‘zbekiston Respublikasi Savdo sanoat palatasi tizimidagi kichik biznes subyektlari faoliyatida marketingni bashoratlash yo‘llari ko‘rsatib beriladi . Kichik korxonalarda marketing faoliyatini rejalashtirish va bashoratlash Har bir korxona singari kichik biznes subyektlari uchun ham kelgusi faoliyatini oldindan rejalashtirish masalasi juda muhim hisoblanadi. Ayniqsa, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda, tovar zaxiralarini optimallashtirishda, ishlab chiqarish va savdo operatsiyalarini rejalashtirishda bashoartlash alohida o‘ringa ega. Korxonalarning marketing faoliyati aksariyat hollarda qancha, qayerda, qachon, kim uchun ishlab chiqarish lozim? degan savollarga javob topish uchun bashoartlashdan keng foydalaniladi. Biznes yuritish jarayonida unga bir qancha omillar ta’sir etadi. Shu sababli, ularni oldindan va o‘ta aniqlikda hisoblash imkoni yo‘q. Biznes olamidagi tajribalar shuni ko‘rsatadiki, eng yuqori aniqlikda hisoblangan bashoratlar ham 0,3 - 0,4% chetlanishlarga ega bo‘lgan. Biznseni rivojlantirishda bashoratlashning bir nechta turlari mavjud. Ular: sifat, davriy qatorlar tahlili, omili, modellashtirishi kabilar. Kichik biznes subyektlarda ishchilar sonining kamligi, moliyaviy cheklanganligi va yuqori malakali mutaxassislarning yetishmasligi sababli, aksariyat hollardabashoratlashning murakkab turlari (sifat, omili, modellashtirish) dan foydalanilmaydi. Ular asosan, mavjud ma’lumotlarga tayangan holda, davriy qatorlar tahlili kabi bashoratlash turini qo‘llashadi. Bunda, o‘tgan davrlarda erishilgan natijalar navbatidagi davrlarni bashoratlashga asos bo‘ladi. O‘z navbatida, davriy qatorlar tahlilining: 1. Oddiy o‘rtacha; 2. solishtirma o‘rtacha; 3. Eksponensial yoyish kabi usullari kichik biznes subyektlari faoliyatini bashoratlash jarayonida qo‘llaniladi va keng tarqalgan hisoblanadi. Bu usullarning xususiyatli jihatlari jadvalda keltirilgan .

jadval Bashoratlash jarayonida qo‘llaniladi va keng tarqalgan usullar Usullar Xususiyatlari Oddiy o‘rtacha So‘nggi o‘tgan davrda erishilgan natijalarning yig‘indisi davrlar miqdoriga bo‘linadi. Bunda, o‘tgan har bir davr yakuniy natijaga teng ta’sir kuchiga ega bo‘ladi. Solishtirma o‘rtacha Birinchi usulga o‘xshash, ammo ayrim davrlarda erishilgannatijalarga boshqalariga nisbatan ko‘proq salmoq ajratiladi. Eksponensial yoyish Eng oldingi davrlarda erishilgan natijalarga juda ham kam salmoq, so‘nggilariga esa ko‘p salmoq ajratiladi. Manba: Krevens, Devid, V. Strategicheskiy marketing, 6-ye izd. - M.: «Vilyams», 2008. 52 b. Oddiy o‘rtacha usul. Agar korxonaning mahsulotiga talab barqaror bo‘lsa, u holda kichik biznes subyektlari istiqbollash uchun oddiy o‘rtacha usuldan foydalanishi mumkin. Ushbu usulda oldingi davrlarda erishilgan natijalarning yig‘indisi davrlar soniga bo‘linadi va olingan natija kelgusi davr uchun istiqbol sifatida qabul qilinadi. Quyidagi (6-) formulaga asoslanadi: Ft = ( At -1 + At -2 + At -3 + At -4 + At - n ) / n (6) Bu yerda: Ft - kelgusi davr istiqboli; n - olingan davrlar miqdori; At-1 - o‘tgan so‘nggi davrda erishilgan natija; At-2, At-3, At-4, At-n - o‘tgan ikkinchi, uchinchi, to‘rtinchi davrlarda erishilgan natija. Buni biz amaliy tomondan 4-jadvalda ko‘rishimiz mumkin. Bunda 3 va 6 oylik ma’lumotlar asosida, navbatdagi oyda kutilayotgan talab miqdori bashoratlangan. To‘qqizinchi oy uchun hisoblangan oddiy o‘rtacha miqdor haqiqatda erishilgan natijaga juda yaqin . jadval Kichik biznes subyektlarini istiqbollashning oddiy o‘rtacha usuli Oy Talab miqdori Uch oylik o‘rtacha Olti oylik o‘rtacha

1. 600 2. 680 3. 730 4. 710 670 5. 620 707 6. 840 687 7. 560 723 697 8. 755 673 690 9. 720 718 703 0. 678 701 Manba: Muallif tomonidan tuzildi. Ushbu usulda hisoblashning eng katta kamchilik tomoni bu - ko‘p miqdordagi davrlarga mansub bo‘lgan statistik ma’lumotlarni kerak bo‘lishidadir. Qanchalik ko‘p davrga taaluqli ma’lumotlar foydalanilsa, kelgusi davr uchun bashoratlangan ko‘rsatkichlarning ishonchliligi shuncha oshadi . Solishtirma o‘rtcha usul. Oddiy o‘rtacha usul bilan bashoratlash jarayonida barcha o‘tgan davrlarda erishilgan natijalar o‘ziga teg bo‘lgan salmoq asosida ishtirok etishgan bo‘lsa, solishtirma o‘rtacha usulda umumiy salmog‘i 100 %ga teng deb olinib, har biriga belgilangan salmoq kamayib borish tartibida taqsimlanadi. Masalan: so‘nggi o‘tgan birinchi davrga - 40%; ikkinchi davrga - 30%; uchinchi davrga - 20%; to‘rtinchi davrga - 10% deb taqsimlash mumkin. Bu foizlarni belgilashda har bir kichik biznes subyekti o‘ziga ma’qul variantda tanlashi mumkin. Bunda nisbatan o‘rtacha usulda hisoblash quyidagicha amalga oshiriladi (7): Ft = w 1 At -1 + w 2 At -2 + w 3 At -3 + wnAt - n (7) Bu yerda: w 1 - o‘tgan birinchi davrga ajratilgan salmoq (t-1); w2 -o‘tgan ikkinchi davrga ajratilgan salmoq ( t -2); w n - o‘tgan davrlar miqdori . Masalan: 4-jadvalda keltirilgan 6-9 davrlardagi talab asosida navbatdagi davrni solishtirma o‘rtacha sirg‘aluvchi usulda 10-oyni bashoratlasak, quyidagi natijaga erishamiz : F 10 = 0,40·720+0,30·755+0,20·560+0,10·840 = 710,5

Ushbu usulda bashoratlash jarayonida davrlarga belgilanadigan salmoqni taqsimlash asosan, 2 ta omil hisobga olinadi: 1. Bir maromda sotiladigan tovar; 2. Faslli talabga ega bo‘lgan tovar. Birinchi holatda eng so‘nggi davrlarda erishilgan natijalarga nisbatan ko‘proq salmoq beriladi. Masalan: kudalik extiyoj mollari kabilarni bashoratlashda shunday yo‘l tutish mumkin. Ikkinchi holatda esa, so‘nggi o‘tgan davrga emas balki, o‘tgan yillarning aynan shu davrlariga o‘sish tartibida salmoqlar taqsimlanadi .

Adabiyotlar: 1. Каримов И.А. Бош мақсадимиз -кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. // Халқ сўзи, 2013 йил 19 январь, №13(5687). 2. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учебник. / Под ред.проф. В.А.Алексунина. - М: «Дашков и К», 2006. -716 с. 3. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учеб. пособие / Под ред. д-ра экон.наук,проф. Н.А. Нагапетьянца.- М: Вузовский учубник, 2006.- 272 с. 4. Маркетинг: Учебник для вузов/ Н.Д.Эриашвили, К.Ховард, Ю.А. Ципкин идр.; под.ред. Н.Д. Эриашвили. -М: ЮНИТИ-ДАНА, 2009,631 с. 5. Беляев В.И. Маркетинг: основы теории и практики. Учебник. - М: КНОРУС, 2010. - 680 с. 6. Ergashxodjaeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing. Darslik. - T.: TDIU, 2011. -202 b. 7. Soliyev A., Buzrukxonov S. Marketing, Bozorshunoslik. Darslik. – T.: Iqtisod- Moliya, 2010.- 424 b.

O'xshashlar

Xorijiy korxonalar marketingi

Xizmatlar marketingi

Agrosanoat marketingi

Bank marketingi

Sanoat marketingi