Sanoat marketingi - Iqtisodiyot - Referatlar

Sanoat marketingi

Yuklangan vaqt:

23.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

673.5 KB

Ko'chirib olish

Sanoat marketingi Reja: 1. O`zbekistonda sanoat tarmoqlarining rivojlanishi 2. Sanoat marketingining o`ziga xos xususiyatlari 3. Sanoat marketingining integratsiya tizimi 4. Sanoat korxonalarida marketing faoliyatini tashkil etish 5. Sanoat marketingining funksiyalari va vazifalari 6. Sanoat korxonasida marketingning tahliliy funksiyasi 7. Sanoat korxonasida marketingning ishlab chiqarish va sotuv funksiyasi 8. Sanoat korxonasida marketingning boshqaruv va nazorat funksiyasi

O`zbekistonda sanoat tarmoqlarining rivojlanishi Bugungi kunda yurtimizda faoliyat ko`rsatayotgan korxonalarni jadal modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlashni ta’minlash, yuksak texnologiyalar asosida ishlaydigan avtomobilsozlik va gaz-kimyo, elektr texnikasi va to`qimachilik, oziq- ovqat va farmatsevtika, axborot va telekommunikatsiyalar tarmog`i hamda boshqa yo`nalishlardagi yangi va zamonaviy ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil etishga alohida ustuvor e’tibor berilmokda. So`nggi yillarda mamlakatimizda qabul qilingan qator qonuniy-me’yoriy xujjatlar, jumladan, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 10 apreldagi «To`g`ridan- to`g`ri xorijiy investitsiyalar jalb etilishini rag`batlantirishga oid qo`shimcha chora- tadbirlar to`g`risida»gi Farmoni hamda 2008 yil 7 iyuldagi “Innovatsion loyihalar va texnologiyalarni ishlab chiqarishga tatbiq etishni rag`batlantirish borasidagi qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida»gi, 2009 yil 12 martdagi «2009-2014 yillarda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnikaviy va texnologik qayta jihozlash bo`yicha eng muhim loyihalarni amalga oshirish chora-tadbirlari Dasturi to`g`risida»gi, 2010 yil 15 dekabrdagi PQ-1442-sonli “2011-2015 yillarda sanoatni rivojlantirish ustuvorliklari to`g`risida”gi, 2012 yil 26 martdagi PQ 1731 sonli “Eksport qiluvchi korxonalarni rag`batlantirishni kuchaytirish va raqobatbardosh mahsulotlarni eksportga yetkazib berishni kengaytirish borasida qo`shimcha chora tadbirlar to`g`risida”gi qarorlari fikrimizning yaqqol tasdig`idir. Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishga va sanoatni rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlarning izchil amalga oshirilishi o`zining ijobiy natijalarini bermoqda. 1- jadvalda O`zbekistonda iqtisodiyotning asosiy tarmoq va sohalaridagi o`sish sur’atlari keltirilgan .

Mamlakatimizda sanoatning o`sishi 2011-2015 yillarda O`zbekiston sanoatini rivojlantirishning ustuvor yo`nalishlari to`g`risidagi dasturini amalga oshirishni ta’minlash bilan belgilab berilgan. Ushbu muhim hujjat sanoat sektorini barqaror, dinamik va muvozanatlangan rivojlantirishga, asosiy sanoat tarmoqlarida tarkibiy tub o`zgarishlarni chuqurlashtirish hamda eksport salohiyatini oshirishga yo`naltirilgan (jadval). 2013-yilda yuqori texnologiyalarga asoslangan mashinasozlik va metallni qayta ishlash sanoati 121 foizga, qurilish materiallari sanoati 113,6 foizga, yengil sanoat 113 foizga va oziq-ovqat sanoati 109 foizga o`sdi. Iqtisodiyotimizning dearli barcha tarmoqlari modernizatsiya qilinib, amalda texnologik jihatdan yangilanmoqda. Ana shunday o`zgarishlar natijasida yalpi ichki mahsulot tarkibida sanoatning ulushi hozirgi vaqtda 24,2 foizdan ziyodni tashkil etmoqda. Holbuki, bu ko`rsatkich 2000-yilda 14,2 foizdan iborat edi .

Jadval O`zbekiston Respublikasida sanoat rivojlanishining 2011-2015 yillarga mo`ljallangan prognoz ko`rsatkichlari Ko`rsatkichlar 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Sanoatning YAIM dagi salmog`i (foiz hisobida) 23,9 24,1 24,8 25,8 26,8 28,0 Tayyor mahsulotning sanoat mahsulotlari umumiy hajmidagi salmog`i, % 50,6 51,7 53,6 56,2 58,7 61,2 Sanoatga kiritiladigan investitsiyalar hajmi, mln. AQSH dollari 2668,9 3207,9 3923,9 4891,1 6118,9 7531,6 Sanoat mahsuloti eksportining sanoat ishlab chiqarishining umumiy hajmidagi salmog`i, % 38,0 42,3 46,1 51,8 58,0 63,2 Umumiy eksport tarkibida sanoat mahsuloti eksportining ulushi, % 51,1 61,7 62,5 65,3 69,7 71,8 O`zbekistonning muhim sanoat tarmoqlarini, shu jumladan ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik hamda texnologik yangilash asosida mashinasozlik, yengil va oziq-ovqat sanoatini rivojlantirish ustuvor vazifa bo`lib qolmoqda. Sanoatni rivojlantirish dasturi doirasida 2016 yilga kelib mashinasozlikning yalpi hajmini 20,4% ga, oziq-ovqat sanoatini -17,2% ga, yengil sanoatni - 15,6% gacha oshirish ko`zda tutilgan. Ushbu sohalarning umumiy sanoat qutisiga bo`lgan hissasi 53,2% gacha oshadi. Jahon tajribasining ko`rsatishicha, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish investitsiyalarni, xususan, turli sohalardagi investitsiya loyihalarini amaliyotga samarali tatbiq etish bilan ta’minlanadi. Amalga oshirilayotgan investitsiya loyihalarining hajmiga qarab iqtisodiyotda yuz berayotgan o`zgarishlar va siljishlar haqida xulosa chiqarish mumkin. Bizga ma’lumki, O`zbekiston 2009-2014 yillarda umumiy qiymati 55,4 mlrd. dollar bo`lgan 300dan ortiq investitsiya loyihalarini amalga oshirishni rejalashtirgan.

2009-2014 yillarda amalga oshirish ko`zda tutilgan investitsion loyihalar Dasturini to`liq amalga oshirish uchun barcha moliyaviy manbalar hisobidan jami 42,5 mlrd. dollar miqdorida mablag` ajratilishi ko`zda tutilgan. Xususan neft-gaz tarmog`iga 21536 mln. dollar, tog`-kon va metallurgiya sanoatiga 1876 mln. dollar, mashinasozlik sanoatiga 1176 mln. dollar, energetikaga 4517 mln. dollar, qurilish mollarini ishlab chiqarish sanoatiga 983 mln. dollar, kimyo sanoatiga 3078 mln. dollar, transport va infratuzilma sanoatiga 5787 mln. dollar, yengil sanoatga 870 mln. dollar, “Navoiy erkin industrial-iqtisodiy zonasi” ga 596 mln. dollar va boshqalarga 2101 mln. dollar yo`naltiriladi. Ushbu mablag`larning taxminan 50% chet el investitsiyalari, 30% O`zbekiston korxonalari va kompaniyalarining xususiy mablag`lari, 20% - O`zbekiston tijorat banklarini qayta qurish va rivojlantirish jamg`armasi mablag`lariga to`g`ri keladi (1-rasm). Xususan, 2013-yilda Investitsiya dasturi doirasida moliyalashning barcha manbalari hisobidan umumiy qiymati qariyb 2 milliard 700 million dollardan iborat bo`lgan 150 ta ishlab chiqarish yo`nalishidagi loyihani amalga oshirish ishlari nihoyasiga yetkazildi. 2014 yilda umumiy qiymati 4 milliard 400 million dollar bo`lgan 150 dan ortiq yirik ishlab chiqarish obyektlarini ishga tushirish ko`zda tutilgan. Shular qatorida «Dehqonobod kaliyli o`g`itlar zavodining ishlab chiqarish quvvatini 200 ming tonnadan 600 ming tonnaga oshirish», «Xorazm viloyatida «Damas» rusumidagi yengil avtomobillar ishlab chiqarishni tashkil etish», «Jizzax viloyatida 760 ming tonna portlandsement yoki 350 ming tonna oq sement ishlab chiqarishni yo`lga qo`yish», «O`zbekiston-Xitoy gaz quvurining uchinchi tarmog`ini qurishni nihoyasiga yetkazish», «SHo`rtan va Alan konlarini obodonlashtirish va kompressor stansiyasini barpo etish» bo`yicha va boshqa muhim loyihalarni nihoyasiga yetkazish mo`ljallanmoqda .

rasm. 2009-2014 yillarda investitsiya loyihalarini amalga oshirish Shu bilan bir qatorda bugungi kunda mamlakat iqtisodiyotining strategik tarmoqlarida yangi obyektlarni qurish va modernizatsiya qilish bo`yicha yirik loyihalar davom ettirilmoqda. Ular quyidagilardan iborat: • Ustyurt gaz-kimyo majmuasi va uni tashqi energiya ta’minotini tashkil etish bilan bog`liq loyihalar; • “SHo`rtan gaz kimyo majmuasi” da tozalangan metan asosida sintetik suyuq yoqilg`i ishlab chiqarish (sintetik suyuq yoqilg`i -suyultirilgan gaz, aviakerosin va “premium klass” toifasidagi, ya’ni yevro-4 standartidan kam bo`lmagan dizel yoqilg`isi) bo`yicha loyihalar; • “Tallimarjon issiqlik elektr stansiyasi” da umumiy quvvati 900 megavolt bo`lgan ikkita bug`-gaz qurilmasi, Toshkent issiqlik elektr stansiyasida quvvati 370 megavoltni tashkil etadigan bug`-gaz qurilmasini, “Angren issiqlik elektr stansiyasi” da quvvati 130- 150 megavoltdan iborat energoblokni, Farg`ona vodiysida yangi energetika quvvatlarini barpo etish, Sirdaryo va Yangi Angren issiqlik elektr stansiyalarini bir-biri bilan bog`laydigan yuqori voltli elektr uzatish tarmog`ini qurish bilan bog`liq loyihalar; • Qo`ng`irot soda zavodining ikkinchi navbati bo`yicha loyihalar; • Qamchiq dovonida avtomobil yo`li uchastkalarida rekonstruksiya ishlari, shuningdek, qator ko`prik va yo`lo`tkazgichlarni barpo etish bilan bog`liq loyihalar;

• “Maroqand - Qarshi”, “Qarshi - Termiz” temir yo`l uchastkalarini elektrlashtirish va harakatlanadigan tarkibni modernizatsiya qilish bilan bog`liq loyihalar; • “Navoiy” EIIZ, “Angren” va «Jizzax» maxsus industrial zonalar hududlarida amalga oshirilayotgan innovatsion loyihalar va boshqalar . O`zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini rivojlantirish siyosati mavjud mablag`lardan, vaqt va imkoniyatdan samarali foydalanish, aholi bandligini oshirish, jahon bozorida raqobatbardosh sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish, mamlakat eksport salohiyatini oshirish, innovatsiyalarni iqtisodiyotga joriy qilish kabi muhim ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni hal qilishga qaratilgan. Marketing elementlari hozirgi respublikamiz hudida qadim-qadimlardan ma’lum bo`lib, u ayniqsa eramizdan oldingi II asrdan XVI asrgacha Buyuk Ipak yo`li nomi bilan mashhur karvonlar o`tgan mamlakatlarda keng qo`llanilgan. Bunda karvonsaroylar katta xizmat ko`rsat. Ular har xil mamlakatlardan kelgan siyosatchi, ish odamlari, tadbirkorlar, savdogarlar, sutxo`r, vositachilar uchrashar, har xil iqtisodiy masalalar: ishlab chiqariladigan tovarlarning assortimenti, sifat ko`rsatkichlari, o`lchov birligi, ularga bo`lgan talab va taklif, baholar, soliqlar, xizmatlar va hokazolar haqida axboratlar yig`ilar, tahlil qilinar, o`rtoqlashar, kelishilar, shartnomalar tuzilar va amalga oshirilar edi. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan buyon uning iqtisodiyotining barcha jabhalarida yirik o`zgarishlar sodir bo`lyapti. Ayniqsa, avtomobil sanoati, yengil sanoatda va qishloq xo`jaligida yuksak darajada tayyor mahsulotlar ichki va tashqi bozorga ishlab chiqilmoqda. Chunki, bozor iqtisodiyotiga o`tish, ichki va tashqi savdo sharoitining muttasil o`zgarib borishi, bozor munosabatlariga o`tish shart-sharoitini, uning o`ziga xos xususiyatlarini atroflicha o`rganishni taqozo etmoqda. Shuning uchun respublikamiz olimlari va ishbilarmon mutxassislarining sanoat marketing nazariyasi hamda amoliyotiga, ishlab chiqarishni tashkil etish va takomillashtirishning yangi shakl hamda usullariga qiziqishlari tobora ortib bormoqda. Bozor talabini yaxshi bilish, korxona mahsulotini rejalashtirish, loyihalash, yaratish va ishlab chiqarishni, xaridor talabiga muvofiq ravishda aniq

amalga oshirish imkonini beradi. Shuni alohida ta’kidlashlozimki, sanoat marketingini yaratish va tashkil etishning yagona andozasi yo`q. Respublikamizdagi har bir korxona, ayniqsa xorijiy mamlakatlar bilan tashkil etilgan qo`shma korxonalar tashqi omillar hamda xo`jalik faoliyatini hisobga olgan holda o`ziga mos marketing dasturini ishlab chiqmoqda va amalga oshirmoqda. Keyingi qisqa muddatda respublikamizda tijorat, axborat, reklamaning ramzi bo`lgan marketingning ommaviyligi juda kuchayib ketdi. «O`zbekiston boshqa davlatlar taraqqiyoti jarayonida to`plangan va respublika sharoitiga tadbiq qilsa bo`ladigan barcha ijobiy va maqbul tajribalardan shak-shubhasiz samarali foydalanadi. Gap biron bir modelni, hatto u ijobiy natijalar bergan taqdirda ham, ko`r-ko`rona ko`chirib olish to`g`risida borayotgani yo`q. Aniq-ravshan vositalar va usullar qaysi mamlakat uchun mo`ljallangan bo`lsa, o`sha mamlakatning o`ziga xos sharoitidagina ijobiy natija beradi». Hozirgi paytda respublikamizda olib borilayotgan va rejalashtirilgan asosan tayyor mahsulatlar yaratish va ularni jahon andozalariga mos ravishda ishlab chiqarishga qaratilmoqda. Ushbu tadbirlarni amalga oshirishda esa, bevosita marketingni boshqarish va bozor yo`nalishidagi savdo-sotiqning yagona tizimi bo`lishi-korxonani boshqarishdan iborat bo`ladi. Bu esa rahbariyat va umuman korxona faoliyatidagi yanada yuqoriroq bosqich bo`lib, korxona yangi ilg`or texnalogiyaga asoslangan holda bozor talablariga asosan ish yuritadi. Shuningdek, respublikamizdagi ishlab chiqariladigan mahsulotlarning texnikaviy ko`rsatkichlarini ham takomillashtirishga katta e’tibor berilmoqda. Bunda o`z navbatida ishlab chiqarish xarajatlarigina emas, shu bilan birga bozor norxlari darajasi ham e’tiborga olinmoqda. Ayniqsa tovarlarni o`rash-joylash muayyan darajada mahsulotni sotishni tezlashtiruvchi va ayni paytda tomarlarning firma reklamasini kengaytiruvchi muhim tadbir hisoblanadi. Keyingi o`n yillik mobaynida sanoati rivojlangan mamlakatlar taraqqiyoti tarixida va uchinchi dunyo mamlakatlarida tashqi iqtisodiy faoliyatni jonlantirishda yetarlicha tajribalar to`plandi. Rivojlanishning bunday yo`li natijasida respublikamizda iste’mol qilinadigan mahsulotlarning chorak qismidan ko`prog`i,

shu jumladan, ishlab chiqarish maqsadlarida foydalaniladigan mahsulotlar jami xajmining 2/5 qismi boshqa mamlakatlardan keltirildi, import qilindi, ayni paytda respublikamizdan chetga chiqariladigan mahsulotlarning 80 foizdan ko`prog`ini paxta xom ashyosi va yarim tayyor mahsulotlar tashkil etdi. Hozirgi paytda respublikamizda faoliyat ko`rsatayotgan minglab qo`shma korxonalarning zamirida marketing yotibdi. Ularda asosan o`rganilgan talab va taklif asosida jahon andozalariga mos keladigan tovarlar ishlab chiqarilmoqda. Xususan, «Sovplastital» qo`shma korxonasi mahsulotlari, «o`zDEU» kompaniyasining elektronikasi, avtomobillari, «Toshinterm» qo`shma korxonasi termoslari va shularga o`xshash minglab qo`shma korxonalar zamon talablariga mos tovarlar ishlab chiqarmoqda. Bunday qo`shma korxonalarning ochilishi va sifatli tovarlar ishlab chiqarilishi ko`p jihatdan mutaxassis- kadrlarga sarmoya va erkin faoliyat ko`rsatishga va ayniqsa sanoat marketinggiga bog`liqdir. Hozirgi paytda respublikamizda yetarli va mukammal darajada marketing bilan shug`illanadigan yagona davlat organi mavjud emas, faqat Tashqi iqdisodiy aloqalar agentligida Marketing Bosh boshqarmasi ochilgan u respublikamizda faoliyat ko`rsatayotgan qo`shma korxonalar yo`nalishini belgilab turadi. Amaliyotda marketingni boshqarish korxonaning o`z marketing tizimini tashkil etish yo`li bilan amalga oshiriladi. Garchi mamlakatimizda marketingga 80 yillar boshlaridan boshlab e’tibor berila boshlagan bo`lsa-da, bugungi kunda O`zbekiston marketingini amalda qo`llashda hali ancha orqada. Bozor munosabatlariga o`tish marketingni rivojlantirish uchun dastlabki shart-sharoit bo`lib xizmat qiladi quyidagilar O`zbekistonda istiqbolli maqsadlari bo`lishi mumkin: ishlab chiqarish quvvatlaridan samaraliroq foydalanish; ishlab chiqarishni rivojlantirish va eng zarur tovarlarni realizatsiya qilish; bozor talablaridan kelib chiqqan holda tovarlarni sotish shakllari va usullarini yanada rivojlantirish. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarish korxonalarida bozor iqtisodiyoti shakllanayotganligi munosabati bilan boshqaruvning tashkiliy tuzilishi qayta qurish bo`lib o`tmoqda. Ko`plab korxonalarda marketing guruhlari tuzilgan. Bir

qator mashinasozlik korxonalaridagi mahsulot o`tkazishni boshqarishning tashkiliy tuzilishini tahlil qilish shuni ko`rsatadiki, ommaviy va ko`p sonli turdagi ishlab chiqarish uchun mahsulot sotishni boshqarishning markazlashgan tizimi, kamsonli va yakka tartibdagi ihshlab chiqarish uchun esa markazlashmagan tizimi xosdir. Markazlashmagan tizim uchun sotish funksiyalarini turli xizmatlar bo`ylab joylashtirish xos qoida tariqasida buyurtmalar portfeli (reja fuksiyasi) ni ishlab chiqarish bo`limlari shakillantiradi, sotish bo`limi zimmasida esa tezkor-sotish vazifasi qoladi. Sotishni boshqarishning markazlashgan tizimi uchun esa barcha mahsulot o`tkazish funksiyalarini korxonaning sotish bo`limida jamlashtirish xosdir. Sotish bo`limining tuzilishi asosini tovar va funksional prinsiplar tashkil qiladi. Ba’zi sanoat korxonalari kichik mustaqil marketing bo`limlarini tuzgan. Masalan, Toshkent agregat zavodida besh kishidan iborat mustaqil marketing bo`limi yaratilgan. Bu bo`limning funksiyalari quyidagilardan iborat: tovar bozorini o`rganish, reklama, xaridorlarga servis xizmati ko`rsatish. Ko`rinib turibdiki, marketing bo`limi ancha cheklangan marketing vazifalari doirasini bajaradi. Bo`limnig tuzilishi mohiyatan hali shakllanmagan. Bunday holat O`zbekistonning ko`plab korzonalariga xosdir. Bozorga o`tish sharoitlarida sanoat korxonalari oldida turgan vazifalarga ko`proq mahsulot sotishni boshqarishning rivojlangan funksional bo`linmalarga ega markazlashgan tuzilishi mos keladi. Shuning uchun bu davrda bo`lim tarkibida marketing guruhlarini shakllantirish maqsadga muvofiqdir. Kelgusida esa bozor munosabatlari rivojlanib borishi bilan mustaqil marketing xizmatlarini shakllantirish uchun sharotilar yaratiladi. Ular to`la hajmda o`z vazifalarini o`taydigan bo`ladilar. Sanoat marketingining o`ziga xos xususiyatlari Milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmog`i bo`lgan sanoat, zavod, fabrikalar, elektr stansiyalar, shaxtalar, ruda ishlab chiqaruvchi korxonalar, mehnat qurollari ishlab

chiqarish, xom ashyo va materiallar, yoqilg`i qazib chiqarish, yog`och tayyorlash xamda sanoatda, qishloq xo`jaligida ishlab chiqarilgan maxsulotlarni qayta ishlovchi alohida biznes korxonalari, soxa va tarmoqlar yig`indisidan iboratdir. Har qanday mamlakatning kuch-quvvati va demak mustaqilligi, ravnaq topishi, ishlab chiqarish samaradorligi va nihoyat aholisining farovonlik darajasi birinchi navbatda uning sanoatini qanchalik rivojlanganligi bilan belgilanadi. Sanoat rivojlanishi va samaradorligi esa o`z navbatida, uning marketing faoliyatida xolati qanchalik mukammalligi bilan uzviy boo`liqdir. Ma’lumki, milliy iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlar marketing o`zining asosiy maqsad, vazifa, mohiyatlari jixatidan keskin farq qilmaydilar Bundan ayrim iqtisodchilar barcha tarmoqlarda marketing bir xil yo`sinda tashkil etilishi va olib borilishi lozimligi haqida fikr bildiradilar. Masalan, Malkolm Mak-Donald fikricha marketinning asosiy g`oyasi universal xarakterga ega bo`lganligi tufayli pechka marketini, sug`urta polis yoki margarin marketinglari orasida xech qanday farq yo`q emish. Biroq bunday fikrlash milliy iqtisodning ayrim soha va tarmoqlari hususiyatlarini, ularni rivojlantirish va samaradorligini yuksaltirish imkoniyatlarini etibordan chetda qoldirish bo`lur edi. Shuning uchun bo`lsa kerak bunday qarashlarga kqpgina iqtisodchilar e’tiroz bildiradilar. Masalan, Djeyms YE. Liin sanoat marketingining quyidagi ba’zi hususiyatlariga e’tiborni jalb qiladi . - sotish va xarid qilishning katta xajmda ekanligi; - maxsulotlarining texnika jixatdan ancha murakkabligi; - xaridorlarning katta tavakkal (risk) qilishlari; - sotib olish davrining bir muncha uzunligi; - sotib olish haqida qaror qabul qilish jarayonining bir qadar murakkabligi; - xaridorlarning tovarlarni aniq (tushunishi, bilishi) his qilishlari, mutaxassis ekanliklari; - iste’molchi (xaridor) va sotuvchilar orasidagi munosabatlarni nisbatan yaqinligi, fikrdoshligi; - ishlab chiqaruvchi va iste’molchilarning bir-birlariga o`zaro ta’siri .

Olimning bu fikrlariga qo`shimcha qilib shuni aytish mumkunki, ishlab chiqarish vositalari, asosan uyushgan bozorda pul o`tkazish yo`li bilan oldi-sotdi qilinsa iste’mol tovarlari, aksariyat xollarda, uyushmagandan bozorlarda naqt pulga sotiladi va sotib olinadi. Buning negizida ularning bozoridagi o`zgachalik, infra tuzilmalardagi farq, o`zlariga xoslik ham yotadi. Masalan, ishlab chiqarish vositalari ikki yo`sinda: to`g`ridan-to`g`ri, tranzit yoki omborlar, vositachilar (ular ayrim xollarda bir necha bo`lishi mumkin) orqali ulgurji narh va ulgurji miqdorda o`z iste’molchilariga yetkazib berilishi (sotilishi) mumkin. Iste’mol tovarlari esa, asosan, chakana savdo kanallari orqali magazin va dehqon bozorlarida sotiladi va xarid qilinadi. Ayrim hollardagina ishlab chiqaruvchidan, omborlardan sotib olinishi mumkin, xolos. Ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqaruvchilar, ko`p xollarda o`zlarining doimiy mijozlariga ega va ular bilan ko`plab masalalarini: tovarlarning xaraktiristkalari, sifat ko`rsatgichlari, narh-navo kabilar bo`yicha yaqindan kelishib, do`stona vaziyatda hal qiladilar. Bu iste’mol tovarlari bo`yicha kam uchraydigan hollardir. Sotish va xarid qilishning katta xajimda ekanligi sanoat marketingini asosini tashkil etadi. Xar qanday sanoat korxonasi o`z moxiyatiga ko`ra iste’molchilar ehtiyojini qondirish uchun ko`plab, ommaviy ravishda maxsulot ishlab chiqarishi lozim. Aks xolda uni tashkil etish xech qanday ma’noga ega bo`lmagan bo`lur edi. Masalan, Respublikamiz aholisi 26,5 ming.ni tashkil etadi. Demak, ular faraz qilaylik shuncha miqdorda palto xarid qiladilar, ya’ni xar bir iste’molchi 1 donadan polto xarid qiladi xolos. Lekin palto ishlab chiqaruvchi fabrikaning yolg`iz o`zi minglab metr sherst, mato, mo`yna va h. k. lar xarid qiladi va minglab palto sotadi. Shunday qilib jismoniy shaxslar iste’mol tovarlarini aksariyat xollarda donalab (kiyim-kechak, foyabzal) metrlab yoki bir necha kg xarid qilsa (go`sht va sut maxsulotlari) yuridik shaxslar, korxonalarning xar biri ishlab chiqarish vositalarida minglab (motor, zapas qismlar) kilometrlab (kabnl maxsulotlari) yoki tonnalab (paxta tolasi, metal, un, mato) sotadilar va xarid qiladilar. Sanoat marketini xususiyatlari belgilovchi omillardan biri sanoat tovarlarining texnik jixatdan ancha murakkabligidir. Darhaqiqat, mashinasozlik sanoati ishlab chiqargan mashina-uskunalar yoki priborsozlik mahsulotlari iste’mol tovarlariga (foyabzal yoki oziq-ovqat) nisbatan texnik

jihatdan juda murakkabligi ko`zga yaqqol tashlanadi. Bu xol sanoat marketini xodimlaridan o`z soxalari bo`yicha maxsus bilimli bo`lishlarini, ya’ni texnika, ilm-fan yutuqlaridan doimoxardor bo`lishlarini, o`z malakalarini o`stirib borishni talab qiladi. Sanoat ishlab chiqarishi uchun tovarlarini sotib olish marketing xodimlaridan maxsus bilim va iste’mol buyumlarini sotib olishga nisbatan ko`proq (uzoqroq) vaqt talab etadi. Marketologlar ishlab chiqarish vositalarini xarid qilish uchun tayyorgarlik ishlari olib boradilar. Ularning texnik va texnologik xolatlari, sifat va x. k. ko`rsatgichlari bilan tanishadilar. Zarur bo`lganda joylarga borib ularning ishlash jarayonini kuzatadilar, eksperiment sinov o`tkazadilar. Bular maxsus mutaxassislar, kasb egalari tomonidan amalga oshiriladi va sotib olish davrini bir muncha uzun bo`lishga olib keladi. Iste’mol tovarlarini xarid qilish esa katta bilim talab etmaydi (masalan oziq-ovqat sotib olishda) va aksariyat xollarda, to`g`ridan-to`g`ri, sotuvchi xaridor orasida xech qanday vositasiz amalga oshiriladi va ko`p vaqt talab etiladi. Ishlab chiqarish vositalari bozori tadqiqoti shuni ko`rsatadiki unda qatnashayotgan subyektlar orasidagi do`stona, o`zining yaqinligi bilan ajralib turadi. Ular bir-birlarini iqtisodiy jixatdan qo`llab-quvvatlab turadilar, kerak bo`lib qolganda past yoki mulaqo foyizsiz qarzlar, texnik va texnologik jixatdan yordam beradilar. Sanoat tovarlari marketologlari ya’ni tovar ishlab chiqarish haqida, uning parametrlarni tavsiflaydilar, taklif beradilar, o`z fikrlarini bildiradilar. Ishlab chiqarish vositalari va iste’mol tovarlari marketini orasidagi farqni Stiv Minett keltirgan misolidan ham ko`rish mumkin (jadval). Sanoat korxonalarida marketing boshqaruvining muayyan roli strategik tahlil darajasiga bog`liq bo`ladi. Marketing strategiyasining uch xil darajasi - korporativ, biznes- birlik, alohida mahsulot yoki brend darajasi mavjud. Rahbariyat «Qaysi biznes bilan shug`ullanish» masalasi borasida tashvishga tushgan korporativ darajada marketing boshqaruvi bozor imkoniyatlarini baholashda, shuningdek, bozor tendensiyalari va talabni tahlil qilishda o`ta muhim rol o`ynaydi. Bunday tahlilning asosiy jihatlari muvaffaqiyat omillarini tushunish hamda bozor talablariga muvofiq tashkilotning kuchli va kuchsiz tomonlarini baholash hisoblanadi. Bu bilimlar kompaniyaning yetakchi, barqaror raqobat pozitsiyasini egallash qobiliyati haqida xulosa chiqarishga imkon beradi. Bunday tahlil

natijasi kompaniyaning biznes-portfelini tashkil qiladigan turli faoliyat turlari bo`yicha resurslarni taqsimlash sxemasi hisoblanadi (jadval). Biznes-birlik darajasida marketing strategiyasi doirasida rahbariyat «Biz raqobat sharoitlarida qay tarzda harakat qilamiz?» degan savolga javob topishga harakat qiladi. Biznes-birlik darajasida marketing tahlili mijozlarni, raqobatchilarni va kompaniya pozitsiyasini diqqat bilan baholashni nazarda tutadi. Natijada bozorning turli segmentlari haqida aniq tasavvurga ega bo`lish, ularning qaysilari maqsadli ekanligini aniqlash va ushbu bozor «nisha» larida raqobatchilar bilan raqobat kurashish vositasiga aylanadigan pozitsiyalashtirish strategiyasini ishlab chiqish mumkin bo`ladi. Pozitsiyalashtirish strategiyasida asosiy jihat qiymat taklifi hisoblanadi. Bu tushuncha kompaniya o`zining maqsadli mijozlariga qiymat yetkazib beradigan usulni tavsiflaydi. Biroq qiymat mijozlar tomonidan belgilanadi, shu sababli uning ular tomonidan qabul qilinishi ularning ehtiyojlariga, xarid haqida qaror qabul qilish jarayoni xarakteriga (muhimi, xarid jarayoni qatnashchilari tarkibiga muvofiq) va raqobatchilarning takliflariga muvofiq o`zgaradi .

Nihoyat, alohida mahsulot yoki brend darajasida marketologlar qabul qiladigan muhim qarorlar qatoriga mijozlar tanlash, yangi mahsulotlar va umumiy tovar siyosati ishlab chiqish, narx shakllantirish strategiyasi, sotuvni rag`batlantirish vositalaridan foydalanish va distributsiya kanallari tanlash, jumladan, savdo vakillari, reklama va savdo ko`rgazmalaridan foydalanish kiradi. Bunda marketolog korporativ va biznes darajada strategiyani amalga oshirish uchun javob beradi. Bunday qarorlar qabul qilish jarayonida marketolog mijozlar o`rtasida so`rov o`tkazish, reklama samaradorligini tahlil qilish,

mahsulotlarni sinab ko`rish, taqsimot kanallari auditi kabi qator tahliliy vositalardan foydalanadi. Bu tahliliy vositalarni qo`llash borasida tajribaning zarurligi - sanoat kompaniyasida alohida marketing xizmati tashkil etishning asosiy sabablaridan biridir. Marketing boshqaruvi samaradorligi birinchi galda mijozlar, raqobatchilar va bozor sharoitlari haqida axborot kelib tushishining barqarorligiga bog`liq bo`ladi. Sanoat marketingi - bu tovarlar va xizmatlarni sanoat mijozlari va institutsional mijozlarga sotishdir. Ular qatoriga ishlab chiqaruvchi kompaniyalar, hukumat muassasalari, kommunal korxonalar, ta’lim va tibbiyot muassasalari, ulgurji va chakana savdogarlar, shuningdek, boshqa tashkilotlar kiradi. Iste’mol marketingi, sanoat marketingidan farqli o`laroq, tovarlar va xizmatlarni o`z iste’moli uchun xarid qiladigan alohida kishilar, oilalar va uy xo`jaliklari bilan bog`liq bo`ladi. Sanoat mijozlari va institutsional mijozlarni ajratib turadigan xususiyat shuki, ular xarid qilingan tovarlar va xizmatlarni o`z tovar va xizmatlarini ishlab chiqarish uchun foydalanadilar. Xarid qilingan mahsulotlar - masalan, xomashyo, detallar va butlovchi qismlar -mijozning yakuniy mahsulotining bir qismiga aylanishi, qurilishda va ishlab chiqarishda foydalanilishi mumkin. Bu ishlab chiqarish, ta’mirlash va texnik xizmat ko`rsatish uchun foydalaniladigan tovarlar ham bo`lishi mumkin. Bunday mahsulotlar qatoriga yoqilg`i, idora mollari va qurilish materiallari kiradi. Savdo vositachilari - riteylorlar, distribyutorlar, ulgurji savdogarlar va boshqalar - mahsulotlarni qayta sotish uchun xarid qiladi, biroq ular bu mahsulotlarga zarur mahsulotni taklif qilish, kreditga rasmiylashtirish imkoniyati yoki mijozlar haqida axborotning mavjudligi kabi xizmatlar ko`rinishida qiymat qo`shadi. Mohiyatan, sanoat marketingi zavodlar, ofislar, hukumat muassasalari, kasalxonalar, universitetlar va boshqa tovar va xizmatlar yetkazib beruvchilarga mahsulot va xizmatlarni yetkazib bergan holda iqtisodiyotning faoliyat ko`rsatishini qo`llab- quvvatlaydi. Mutaxassislarning taxminiy baholariga ko`ra, sanoat marketingida moliyaviy operatsiyalar ko`lami iste’mol xaridlari sohasidagi pul aylanmasidan kamida ikki baravar katta. Buni sanoat bozorida iste’mol mahsulotlari (masalan, ko`ylak yoki konserva bankasi) ishlab chiqarish va sotishdan oldin keladigan operatsiyalar zanjiri - boshlang`ich

bo`g`ini fermadan, o`rmondan, shaxta yoki okeandan olingan va deyarli doimo bir necha nuqtada milliy chegaralarga ega bo`lgan xomashyo olish hisoblangan zanjirning murakkabligi va uzunligini e’tiborga olgan holda tushuntirish mumkin bo`ladi. Shu kabi zanjirning chizmasi 2-rasmda keltirilgan. Barcha ishlab chiqaruvchilar boshqa tovar va xizmatlar ishlab chiqaruvchilariga bog`liq ekanligi sababli bu zanjir amalda uzluksiz hisoblanadi. Sanoat marketingi iste’mol marketingidan asosan mahsulotning emas, balki mijozning xarakteri va o`ziga xosliklari bo`yicha farq qiladi. Sanoat bozorlarida xuddi alohida shaxslar va oilalar bilan bir xil mahsulot, masalan, qog`oz mahsulotlari, avtomobillar, yuk mashinalari, asbob-uskunalar va transport tashkilotlarining xizmatlari xarid qiladigan tashkilotlar ishtirok etadi. Biroq ishlab chiqarish va qayta ishlash tashkilotlari (bular qatoriga oziq-ovqat, kimyo va neftni qayta ishlash bilan shug`ullanuvchi kompaniyalar kiradi), shuningdek, mahsulot sotib olish va uni sanoat mijozlari va institutsional mijozlarga qayta sotish bilan shug`ullanadigan distribyutorlar sanoat mijozlari hisoblanadi .

Ishlab chiqaruvchilarning o`ziga xos bir turi bo`lgan OYEM-ishlab chiqaruvchi (Original Equipment Manufacturer, OEM), yoki boshqa ishlab chiqaruvchilarning butlovchi detallaridan foydalanib, komplektli jihozlar chiqaradigan ishlab chiqaruvchi hisoblanadi. Institutsional mijozlar qatoriga sog`liqni saqlash va ta’lim muassasalari, shuningdek, davlat muassasalari kiradi. Hukumat mijozlari qatoriga munitsipal darajadagi, okrug va shtat darajasidagi, mintaqaviy va milliy darajadagi ko`plab muassasalar kiradi. Masalan, AQSH Federal hukumati - dunyodagi ayniqsa, harbiy jihozlar va kosmos tadqiqotlari borasida eng yirik tovar va xizmatlar iste’molchisi sanaladi.

Sanoat marketingi atamasi uchala turdagi mijozlarga - sanoat mijozlari, institutsional mijozlar va hukumat mijozlariga nisbatan qo`llanishi mumkin. Sanoat marketingi va iste’mol marketingi o`rtasida ko`plab tafovutlar mavjud. Masalan, har bir ta’minotchi iste’mol bozorlari ko`lami va hajmi bilan taqqoslaganda nisbatan kam sonli mijozlar guruhlari bilan hamkorlik qiladi. Sanoat marketingida alohida bitimlar qiymati esa, aksincha, odatda sezilarli darajada yuqori bo`ladi. Iste’molchilar qaror qabul qilishi bilan taqqoslaganda, sanoat uchun mo`ljallangan tovarlar bozorida xaridorlar xulq-atvori formal (rasmiy) tashkilot diorasida bir-biri bilan o`zaro aloqa qiladigan ko`plab shaxslar ishtiroki bilan tavsiflanadi. Xarid haqida qaror qabul qilish jarayoni odatda uzoq muddatli bo`lib, ba’zida iste’mol bozoridagi bila taqqoslaganda yuqori strukturalangan bo`ladi (biroq «emotsionalligi pastroq» yoki «ratsionalligi balandroq» bo`lishi shart emas). Sanoat tovarlari va xizmatlariga talab iste’mol tovarlari va xizmatlariga bo`lgan talabga bog`liq bo`ladi. Xomashyo, detallar va yig`uv uzellari mijozning yakuniy mahsuloti tarkibiy qismiga aylanadi va shu sababli ularga bo`lgan talab to`g`ridan-to`g`ri sanoat mijozi mahsulotiga talab bilan belgilanadi. Amaliyot shuni ko`rsatadiki, xarid bo`yicha agentlarning kutayotgan natijalari haqida axborot iqtisodiy o`sishning samarali indikatori hisoblanadi. Ayrim xaridlar kompaniyani yanada rivojlantirish istiqbollariga muvofiq amalga oshirilishi mumkin. Masalan, xarajatlar qisqarishiga imkon beradigan kapital asbob-uskunalar agarda kompaniya foydaning kamayishi va sotuv hajmining pasayishiga duch kelishi kutilayotgan bo`lsa, jalb etuvchan xaridga aylanishi mumkin. Sanoat mahsulotlariga talab «hosila» talab ekanligi tufayli sanoat marketologlari ayrim hollarda mijozlarining mahsulotlariga talabni rag`batlantirgan holda o`z mahsulotlariga talabni oshirishi mumkin. Boshqaruv masalalari bo`yicha maslahatchi B.Charlz Eyms (Ames) B2B bozorida marketing konsepsiyasini qo`llashda to`rtta asosiy jihatni ajratib ko`rsatadi : 1) foydani oshirishga intilish, bunda sotuv hajmi va bozor ulushi kabi ko`rsatkichlar iste’mol marketingidagi kabi muhim emas;

2) mijozning ehtiyojlarini aniqlash, buning uchun mijozlar xulq-atvori iqtisodiy mexanizmlarini tushunish, ular faoliyat ko`rsatadigan tarmoq strukturasini va ularning raqobat strategiyalarini bilish talab etiladi; 3) birlamchi ahamiyatga ega bo`lgan mijozlar guruhlarini tanlash, - bozorni segmentlashning klassik muammosi bo`lib, uning sanoat marketingida alohida ahamiyatga ega ekanligi sotuvchi va xaridorning sotuvdan keyingi o`zaro bog`liqlik darajasi yuqoriligi bilan belgilanadi; 4) mahsulot/xizmatlar paketini ishlab chiqish: sanoat marketingida mahsulot kamdan-kam hollarda standart bo`ladi va uni «ixtiro qilish» ga to`g`ri keladi - unga bog`liq bo`lgan xizmatlar ko`pincha mahsulotning o`zidan muhimroq sanaladi . Shunday ekan, sanoat olamida marketing iste’mol mahsulotlari sohasidagidan ko`ra ko`proq rahbariyatning majburiyati hisoblanadi. Iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi kompaniyada marketing strategiyasidagi jiddiy o`zgarishlar marketing bo`limi xodimlari tomonidan - o`rov dizayni, promoushn turi, reklamada e’tiborni o`zgartirish yo`li bilan tashabbus ko`rsatiladi va amalga oshiriladi. Sanoat kompaniyasida esa marketing strategiyasidagi o`zgarishlar yangi asbob- uskuna xarid qilish uchun investitsion majburiyatlar qabul qilish, sinov-konstruktorlik ishlariga o`zgarishlar kiritish yoki ishlab chiqarish va injiniring an’anaviy usullaridan voz kechishni talab qilishi ehtimoli yuqori. Quyida sanoat marketingining to`rtta o`ziga xos tavsifnomasi keltiriladi . 1. Funksional o`zaro bog`liqlik. Sanoat marketingini ajratib turadigan asosiy jihat bu - umumiy korporativ strategiya bilan qalinroq aloqa va funksional o`zaro bog`liqlik darajasining yuqoriroq ekanligidir. Sanoat marketingining mazkur jihati marketing konsepsiyasini iste’mol marketingidan ko`ra to`laroq amalga oshirish uchun sharoitlar yaratadi . 2. Mahsulotning murakkabligi. Sanoat kompaniyalari xazinasida bo`lgan biznes- strategiyalarning ayrim turlari tadqiqot va ishlanmalar xarajatlari yuqoriligi bilan bog`liq risk va texnik novatorlik yuqori darajada bo`lishini talab qiladi. Bunday kompaniyalarda rahbariyat tarkibiga odatda muhandislik va tadqiqotchilik muhiti vakillari ham kiradi, shu sababli boshqaruv qarorlari qabul qilishda texnik qadriyatlar ustunlik qilishi mumkin.

Bunday hollarda «mahsulotni mijozdan ko`proq yoqtirib qolish» real riski mavjud bo`lib, mijozning ehtiyojlari o`zgarishiga moslashuvchan javob qaytarish qobiliyati yo`qotiladi. Sanoat marketingi strategiyasida mahsulot doimo berilgan o`zgaruvchi emas, balki vaqtinchalik o`zgaruvchi sifatida ko`rib chiqilishi lozim. Mahsulot bu - sotuvchi va xaridor o`rtasidagi iqtisodiy, texnik va shaxsiy o`zaro aloqalar yig`indisidir. 3. Xaridor va sotuvchining o`zaro bog`liqligi. Xaridor va sotuvchining o`zaro bog`liqligi sanoat marketingining - ayniqsa, mahsulotlar sotish sohasida - o`ziga xos tavsifnomasi hisoblanadi. Xaridor sezilarli darajada ta’minotchiga - xomashyo, detallar yoki yig`uv uzellari yetkazib berishning kafolatlanishiga; kapital asbob-uskunalarni ta’mirlash bo`yicha malakali xizmatlar ko`rsatish, texnik xizmat ko`rsatish va ta’mirlash uchun material yetkazib berishning uzluksizligiga; buyurtmalar bilan ishlash samaradorligiga va qoidaga ko`ra, kredit muddatini uzaytirish imkoniyatiga bog`liq bo`ladi. Sotuv, real bitim B2B sohasida marketing jarayoni vaqt masofasida atigi fursat hisoblanadi, xolos. Iste’mol marketingida esa, aksincha, sotuvchi va xaridorning munosabatlari ko`pincha sotuv amalga oshirilgan mahalda yakun topadi. Sanoat marketingida muzokaralar olib borish jarayoni ko`pincha xaridor va sotuvchi o`rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi muhim vosita rolini o`ynaydi, iste’mol marketingida esa uning o`rnini odatda nisbatan raqobatli va shu sababdan ko`pincha egasiz bo`lib qolgan bozorda «cho`zilgan qo`l» tamoyili bo`yicha bitim egallaydi. 4. Xarid jarayonining murakkabligi. Iste’mol marketingida tahlil birligi alohida bir iste’molchi emas, balki uy xo`jaligi hisoblanadi. Agar xarid haqidagi o`xshash qaror turlarini taqqoslaydigan bo`lsak sanoat xaridlariga xos bo`lgan murakkablik - o`zgarishlarsiz takroriy xarid, o`zgarishlar bilan takroriy xarid va yangi vazifalarni hal qilish uchun xarid xaridorlar xulq-atvoriga xos emas. Xarid haqida qaror qabul qilish jarayoni murakkabligi rasmiy tashkilot ta’siri, qatnashchilar sonining ko`pligi, e’tiborga olish lozim bo`lgan texnik va iqtisodiy omillar, firma faoliyat ko`rsatadigan tashqi muhit omillari va bitimga jalb qilingan pul miqdorining muhimligi kabi omillar natijasi hisoblanadi. Murakkablik shundan iboratki, kompaniyaning marketing strategiyasini

xaridorlar xulq-atvori blan muvofiqlashtirish iste’mol marketingidagidan ko`ra ancha qiyin bo`ladi . Sanoat marketingining integratsiya tizimi Hozirgi vaqtda mutaxassislar orasida marketingda integratsiya jarayonlariga nisbatan yagona ilmiy nuqtai nazar mavjud emas. Iqtisodchilarning bir guruhi marketing integratsich jarayonida mamlakatlar, hududlar o`rtasida yangi tovar oqimlarini shakillantirish hisobiga «resurslarning cheklanganligi omili» ni bartaraf etishni eng muhim muammo deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, bu bir xildagi qimmatroq tovarlarni alohida olingan bir mamlakat yoki hudud ichida ishlab chiqarishni bartaraf etish yoki ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlariga mablag`larni tejash imkonini beradigan texnologiya ayirboshlashni kengaytirishdir. Olimlarning boshqa bir guruhi tashqi iqtisodiy omillarni, masalan, kollektiv xavfsizlikni mustahkamlashni ustun shart-sharoit sifatida ilgari suradilar. Uchinchi guruh olimlar integratsiya guruhlari barpo etilishi ularning barqarorligi va hakozolar kabi maqsadlarga osonroq va tezroq erishish imkonini beradi, deb hisoblaydilar. Ushbu va boshqa nazariy yondashuvlarni umumlashtirgan holdadeyish mumkinki, marketingda integratsiya o`zida mintaqaviy ko`lamda sifat jihatidan yangi iqtisodiy muhitni shakillantirish yo`li bilan milliy xo`jalik komplekslarining yaqinlashishi va o`zaro bir-biriga kirib borishini ifodalaydi. Ishlab chiqarishni baynalmilallashuvining erishilgan darajasi integratsiya tuzilmalarini farqlash zarur. U rasmiy xamda real tusiga ega bo`lishi mumkin. Iqtisodiy integratsiya uch darajali model sifatida qaraladi . - mikro darajada, ya’ni korporativ darajada, bunda ayrim kompaniyalar to`g`ridan- to`g`ri xo`jalik aloqalariga kirishadi, integratsiya jarayonlarini avj oldiradi; - davlatlararo darajada, bunda davlatning maqsadga yo`naltirilgan faoliyati (jamoaviy yoki bir tomonlama faoliyati) mamlakatlarning u yoki bu guruhi doirasida mehnat va kapital chatishib ketishining integratsiya jarayonlariga ko`maklashadi, alohida integratsiya vositalari mavjud bo`lishini ta’minlaydi;

- milliy manfaatlardan ustun turuvchi darajada, bunda ishtirokchi mamlakatlar bir qancha siyosiy-iqtisodiy funksiyalarni ushbu sohalardagi suverenitetdan voz kechib ittifoqqa ixtiyoriy ravishda beradi . Iqtisodiy integratsiya o`z asosiga ko`ra bir qancha obyektiv omillarga egadir. Ular orasida quyidagilar muhim o`rinda turadi; Xo`jalik baynalmilallashuvining o`sishi; Xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi; Xususiyatiga ko`ra umumjahon ilmiy-texnik inqilob; Milliy iqtisodiyotlar ochiqligi darajasining oshishi .

Boshqaruv tuzilishi shunchalik moslashuvchan bo`lishi kerakki, toki korxona faqat bozordagi o`zgaruvchan vaziyatga moslashib qolmay, balki bu o`z vaqtida hamda o`z maqsadlariga muvofiq bo`lishi natija berishi lozim. Markeringtuzilishining rivojlanishi, ularning tashqi va ichki muhitdagi o`zgarishlarga moslashishi jarayonida va ayniqsa raqobat kurashi ta’siri ostida vertikal marketing tizimlari paydo bo`ladi. Vertikal marketing tizimi (VMT) - mustaqil biznes bo`la oladigan ishlab chiqarish, ulgurji savdo tashkilotlari, do`konlarning integratsiyalashuvidar. Bugungi kunda VMTlarning quyidagi turlari ma’lum.

Korparativ VMT. Bu holda mahsulot ishlab chiqarish va uni o`tkazish yagona tasarrufda bo`ladi. Bunga o`z avtomobillarga yoqilg`i quyish shaxobchalariga va hakozolar misol bo`la oladi . Shartnomaviy (kontraktli) VMT. Ular uch turda bo`lishi mumkin: savdo imtiyozlariga ega bo`lganlar tashkilotlari; ulgurji savdochilar qoshi ostidagi chakana savdochilar ko`ngilli tarmog`i; chakana savdochilar kooperativlari. Boshqariladigan VMT. Bu holda yetakchi tovarni ishlab chiqaruvchi ushbu tovarni sotuvchilarning hamkorligi va qo`llab-quvvatlashiga erishadi. Sotuvchilar savdo maydonlari ajratadilar, tovarlar ekspozitsiyasini tashkil qiladilar, sotishni rag`batlantirish va narxlar siyosati bo`yicha tadbirlar o`tkazadilar. Bulardan tashqari ba’zi mamlakatlarda, xususan, Yaponiyada vertikal integratsiyaning bir qancha boshqa usullari shakllangan. Konsolidatsiya. Bunda qo`shilgan ishlab chiqarish va mahsulot sotish korxonaning bo`linmalari, filiallari va vakil firmalari tomonidan amalga oshiriladi. Kvazivertikal integratsiya. Bunda qo`shilayotgan ishlab chiqarish va mahsulotni sotish tegishlicha musstaqil korxonalar va maishiy tarmoqlar tomonidan, lekin yetakchi firma nazorati ostida amalga oshiriladi. Nazorat uzoq muddatli shartnoma va yetakchi firma tomonidan kursatiladigan xizmatlar to`plami orqali taminlanadi. VMTlardan tashqari, gorizontal marketing tizimlari ham mavjud. Ularning mazmuni shundan iboratki, ikki yoki undan ortiq korxona (firma) bozorni va marketing imkoniyatlarini o`zlashtirish maqsadida o`z kuchlarini birlashtiradilar. qoida tariqasida, gorizontal marketing tizimlari mablag`i, marketing zaxiralari, texnik bilimlari, ishlab chiqarish quvvati yetarli bo`lmagan firmalar orasida tarqalgan. Bunda korxonalar (firmalar) doimiy yoki vaqtincha asosda hamkorlik qilishlari mumkin . Sanoat korxonalarida marketing faoliyatini tashkil etish Sanoat marketingini tashkiliy tuzilishi quyidagi yo`nalishlardan biriga mos kelishi mumkin: funksiyalar bo`yicha; tovarlar bo`yicha; bozorlar va xaridorlar

bo`yicha; mintaqalar bo`yicha; funksiyalar va tovarlar bo`yicha; funksiyalar va mintaqalar bo`yicha. Funksional tipdagi tuzilish tovarlari va bozorlari soni kam bo`lgan korxonalar uchun mos keladi. Bu holatda bozorlar va ishlab chiqarilayotgan tovarlar bir xil tovarlar sifatida qaraladi va ular bilan ishlash uchun ixtisoslashgan bo`limlar tuziladi. Ishlab chiqarish va sotishning maxsus sharoitlarini talab qiladigan ko`plab miqdordagi har xil tovarlar ishlab chiqaradigan korxonalar uchun marketingni tovarlar prinsipi bo`yicha tashkil qilish maqsadga muvofiq. U bir qator ustunliklarga ega. Ma’lum bir tovar bo`yicha boshqaruvchi ushbu tovar bo`yicha butun marketing kompleksini muvofiqlashtiradi va bozorda yuzaga kelayotgan muammolarga tezroq aks ta’sir ko`rsatadi. Konkret tovar marketingi keyingi vaqtlarda katta ahamiyat kasb etmoqda, chunki bozori rivojlangan mamlakatlarda tovar differensiatsiyasi (tabaqalashganligi) raqobat kurashining asosiy omillaridan biriga aylanmoqda. Shu munosabat bilan tovar bo`yicha boshqaruvchining faoliyati muhimdir. Uning majburiyatlari doirasi turli firmalar(korxonalar)da har xil. Tovarlar maxsus xizmat ko`rsatishni talab qiladigan turli bozorlarda o`z mahsulotini sotuvchi korxonalar uchun marketingni bozorlar bo`yicha tashkil qilish maqsadga muvofiq. Biror sanoat tarmog`i yoki bir turdagi xaridorlar segmenti bozor o`rnini bosishi mumkin. Bozor bo`yicha boshqaruvchi lavozimining kiritilishi xaridorlarning talablarini diqqat markaziga qo`yadi. Har bir bozor uchun o`z marketing strategiyasi ishlab chiqilish zarur. Ko`plab mintaqalar tomonidan sotib olinadigan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarda marketing tuzilishi mintaqalar bo`yicha tashkil qilinishi mumkin. Bunda har bir mintaqada mazkur tovarni iste’mol qilish xususiyatlari hisobga olinishi maqsadga muvofiq. Mintaqalar prinsipi bo`yicha marketingni tashkil qilishda savdo agentlari xizmat ko`rsatilayotgan hudud doirasida yashashi va borib-kelishlarga mablag` hamda vaqtni eng kam sarf qilgan holda ishlashi mumkin. Xuddi toavrlar va bozorlarga mo`ljallangna tuzilishlar kabi bunday

marketing tuzilishida ham uchraydigan kamchilik bir ishning takroran bajarilishi, ushiningdek faoliyatni muvofiqlashtirishdagi muammolar bo`lishi mumkin. Korxonaning marketing tuzilishini tashkil qilishda uni tashkil qilishning quyidagi prinsiplariga rioya qilish zarur. Maqsadlar birligi. Quyidagilar bazaviy maqsadlardir: sotuvlar hajmi, foyda, foydaning sotuv hajmiga nisbati, bir aksiya daromadi, korxonaning bozordagi ulushi, kapital tuzilishi (ya’ni subsidiyalashgan kapital hissassi). Bunda maqsadlar bir-birini inkor qilmasligi zarur. Marketing tuzilishining oddiyligi. Tashkiliy tuzilishning oddiyligi va aniqligi unga korxona xodimlarining osonroq moslashishlari va tegishlicha maqsadlarni amalga oshirishda faol qatnashishlariga ko`maklashadi. Axborotlarni aniq yetkazishni ta’minlovchi bo`linmalar o`rtasida aloqalarning samarali tizimi. Aloqa tizimi albatta orqaga qaytuvchi aloqaga ega bflishi shart. Yagona bo`ysunuv prinsipi. Xizmatchi faqat bitta boshliqdan buyruq olishi kerak. Bir xil maqsadga ega bajarilayotgan vazifalarning yig`inidisi uchun bitta rahbar bo`lishi kerak. Marketing tuzilishining kam bo`g`inliligi. Tuzilish qanchalik kam bo`g`inga ega bo`lsa, pastdan yuqoriga axborot va direksiya buyruqlarining yuqoridan pastga yetib borishi shunchalik qisqa bo`ladi. Tashkiliy tuzilishlar ikki turda bo`lishi mumkin: «qattiq» (mexanistik) va «yumshoq». Qattiq tuzilish quyidagi xususiyatlarga ega: xodimlarning majburiyatlar doirasi shartnom abilan qat’iy belgilangan; hokimiyatning markazlashishish va ixtisoslashishish kuchaytirilgan; xodim lavozimi nazarda tutmagan ishni bajarishga majbur emas; turli rasmiy yo`riqnomalar amalda bo`ladi. Bunday tashkiliy tuzilish barqaror tashqi muhit sharoitida samara beradi. O`zgaruvchan muhitda «yumshoq» tuzilish maqsadga muvofiqroqdir. Ularda vakolatlarning markazlashmaganligi ko`proq. Xodimlarning majburiyatlari doirasi taxminan belgilangan va xodim asosiy ishi bilan bog`liq har qanday ishni bajarishga majbur. AQSH va Angliya marketing tuzilishlarida mexanistik qirralar, Yaponiyada esa keyingi aytib o`tilgan qirralar ko`prqdir. Marketing maqsadlariga

erishishda korxona marketing xizmatida ichki tashkiliy bo`linmalarni tuzish katta ahamiyatga ega. Bu yerda, qoida tariqasida, quyidagi bo`linmalar tashkil qilinadi. 1. Bozorni tadqiq qilish bo`limi. U o`z ichiga quyidagilarni oladi; axborot- tadqiqot guruhi (byuro); mahsulotga bo`lgan talabni o`rganish guruhi (byuro); bozorni o`rganishga texnik xizmat ko`rsatish guruhi (byuro). 2. Mahsulot assortimentini boshqarish guruhi. U o`z ichiga quyidagi guruhlarni oladi: eski mahsulot assortimentini boshqarish guruhi; yangi mahsulot assortimentini boshqarish guruhi . Sotish guruhi. U o`z ichiga tezkor-sotish ishlari bo`yicha bo`linmalarni oladi. Bu bo`linmalarning soni va nomlari asosan ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi kengligi va korxona ishlab chiqarish-xo`jalik faoliyatining o`ziga xosligidan kelib chiqib belgilanadi. Talabni shakllantirish va sotishni rag`batlantirish bo`limi. Uning tarkibiga odatda quyidagi guruhlar (byurolar) kiradi: reklama; sotishni rag`batlantirish. Servis xizmati ko`rsatish bo`limi faqat murakkab texnika, mashinalar ishlab chiqaradigan korxonalar, firmalarda tuziladi. Marketing xizmati bo`linmalari o`zaro uzviy bog`langan. Marketing xizmati bo`linmalarining asosiy vazifalari va funksiyalarini ko`rib chiqamiz. Bozor konyunkturasi, talab va mahsulotni reklama qilish bo`limining vazifalari quyidagilardan iborat: qisqa muddatli, o`rta muddatli va uzoq muddatli marketing strategiyasini ishlab chiqish; korxonaning mahsulotiga talabni o`rganish va ishlab chiqarilayotgan mahsulot iste’molining uzoq muddatli, o`rta muddatli, qisqa muddatli bashoratini ishalb chiqish; ishlab chiqarilayotgan mahsulotning iste’mol xususiyatlarini va iste’molchi tomonidan unga qo`yilayotgan talablarni tadqiq qilish; reklamani tashkil qilish va mahsulot sotishni rag`batlantirish; tijorat omillari va iqtisodiy omillarni tahlil qilish;

raqobatchi mahsulotning yetkazib berilish hajmlari, texnik darajasi va sifatini, uning ustunliklari va kamchiliklarini, korxona chiqarayotgan mahsulotni sotishning yangi bozorlari va yangi iste’molchilar mavjudligini tadqiq etish; chiqarilayotgan mahsulotga bo`lgan talabni o`rganish, ishlab chiqarilajak va ishlab chiqarilayotgan mahsulotga ehtiyojni, statistik hisobot ma’lumotlarini baholash; bozor holati va sotuvlar hajmiga ta’sir qiladigan turli omillarning o`zaro aloqasi tizimini aniqlash; korxona mahsulotining raqobatbardoshligini tahlil qilish, uning iste’mol xususiyatlarini, narxi, ishlab chiqarish xarajatlarini boshqa korxonalar ishlab chiqarayotgan raqobatchi mahsulotning o`xshash ko`rsatkichlari bilan taqqoslash; korxona mahsuloti uchun bozor sig`imini hisoblash va h.k.; Sotish bo`limining vazifalari quyidagilardan iborat: tayyor mahsulotni yetkazib berish bo`yicha shartnomalarni o`z vaqtida tayyorlash va tuzish; tuzilgan shartnomalarga muvofiq mahsulotni ko`rsatilgan muddatlarda va nomenklaturada yetkazib berish rejalari bajarilishini ta’minlash; tuzilmaviy birliklarning mahsulot yetkazib berishlarini nazorat qilish; mahsulot qabul qilinganligini hsiobga olish va yuklab-jo`natilganligi haqidagi hisobotlarning to`g`ri yuritilishini ta’minlash va sh.k. Sotish bo`limining funksiyalari quyidagilardan iborat: korxonaning mahsulotni o`tkazish bo`yicha muvaffaqiyatli tijorat faoliyatini ta’minlash; ishlab chiqarilayotgan mahsulotga xaridorlar bilan shartnomalarni tayyorlash va tuzish ; korxonaning tegishli xizmatlari bilan birgalikda ishlab chiqarish nomenklatura rejalari va tayyor mahsulotni topshirish rejalarini shakllantirish; tuzilgan shartnomalarga muvofiq mahsulot yetkazib berishning yillik, choraklik va oylik rejalarini tuzish;

yetkazib berish rejalari bajarilishining oylik, choraklik tahlilini amalna oshirish va sexlarning mahsulot yetkazib berish bo`yicha qarzdorliklarini tugatish bo`yicha choralar ko`rish; mahsulot sotish bo`yicha asoslanmagan xarajatlarni bartaraf qilish bo`yicha tadbirlarni amalga oshirish; mahsulot ulgurji savdosini tashkil qilish va h.k . Ishlab chiqarilayotgan tovarga texnik xizmat ko`rsatish bo`limining vazifalari quyidagilardan iborat: ishlab chiqarilayotgan mahsulotga firma xizmati ko`rsatish; ishlab chiqarilayotgan mahsulotni ekspluatatsiya qilish va ta’mirlash bo`yicha tayanch bazalarini tashkil qilish; mahsulotni yig`ish, tartibga solish, ishlatib ko`rish, unga sotishdan oldingi xizmat ko`rsatish va iste’molchilarga yig`ilgan holda yetkazib berish bo`yicha ishlarni tashkil qilish; ta’mirlash va qismlar hamda detallarni tiklashning ilg`or texnologiyalarini joriy qilish bo`yicha ishlarni tashkil qilish; ehtiyot qismlari, uning zaxiralarini tiklash va to`ldirishga bo`lgan ehtiyojni hisoblash; yangi texnikani joriy qilish va uni qo`llash bo`yicha axborot bilan ta’minlashni tashkil qilish. Bu bo`limning funksiyalari quyidagilardan iborat: mahsulotga kafolat xizmati ko`rstaish bo`yicha tayanch bazalar va tayanch punktlarning ishini tashkil etish va unga rahburlik qilish; joylarda kafolat muddati davomida ishdan chiqqan texnikaga kafolat xizmati ko`rsatish va texnikani ta’mirlashni tashkil qilish; ishlab chiqarilayotgan mahsulotdan foydalanishda buzilishlar va kamchiliklar haqidagi dastlabki ma’lumotlarni to`plash, bu boradagi da’volarni ko`rib chiqishda qatnashish; ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifati bo`yicha da’volarni ko`rib chiqish va ularni qondirish; ta’mirdan chiqarilgan texnikani sinab ko`rishni tashkil qilish va unda ishtirok etish;

ehtiyot qismlarini texnik asoslangan holda rejalashtirish va ishlab chiqarish bo`yicha takliflar ishlab chiqish, korxonada tayyorlanayotgan ehtiyot qismlari nomenklaturasini ishlab chiqish va uni kelishib olishda ishtirok etish va h.k. Istiqbollash va marketingni rejalashtirish byurosining vazifalari quyidagilardan iborat : bozor konyunkturasi, to`lov qobiliyatiga ega talab, korxonani rivojlantirish istiqbollari, ishlab chiqarishgaqo`yilishi rejalashtirilayotgan mahsulot turlari va narxlarni bashorat qilishni ishlab chiqish; marketing strategiyasini ishlab chiqish; ishlab chiqarish quvvati, ishlab chiqarish rejasini shakllantirish bo`yicha tavsiyalar ishlab chiqish; Uning funksiyalari quyidagilardan iborat; xaridorlarning ehtiyojlarini o`rganish; mahsulotda xaridorlarning mahsulot ishonchliligi va sifati, baho darajasi, yetkazib berish shartlari, sotishdan keyingi texnik xizmat ko`rsatishga bo`lgan talablari qanchalik hisobga olinganligini o`z vaqtida aniqlash; zaxiralar, shuningdek, buyurtmalar portfeli to`g`risidagi ma’lumotlarni o`rganish va shu asosda ishlab chiqarish quvvatlarini bashorat qilish; ishlab chiqarishdagi asosiy tendensiyalarni aniqlash va ichki iste’mol, eksport va importni o`rganish asosida talabni tahlil qilish; iste’molchi tarmoqlarda mashinalar va uskunalarni qo`llash ko`lami va sharoitlarini aniqlash; mahsulotlarning turlariga bo`lgan narxlar to`g`risidagi ma’lumotlarni o`rganish; xorijiy tashkilotlar va firmalarni o`rganish; firma ixtisosligi bo`yicha raqobatchi firmalar, sheriklar va vositachi firmalarning faoliyatini yoritadigan materiallarni tanlab olish va tizimlashtirish; oldinda turgan davr uchun talab va taklif balansini tuzish ; bozorni muntazam kuzatib borish va ro`y berayotgan o`zgarishlarga mos ravishda bashoratlarga o`zgartirishlar kiritib borish; reklamaning maqsadlari, usullari va samaradorligini aniqlashda qatnashish;

shartnoma kampaniyasini o`tkazishni va mahsulot sotishni tashkil etishni tahlil qilish va ularni takomillashtirish bo`yicha takliflar ishlab chiqish. Mahsulot o`tkazish bozori va talabni o`rganish byurosining vazifalari quyidagilardan iborat: korxona ishlab chiqarayotgan mahsulotga bo`lgan talabning tuzilishi va dinamikasini belgilab beradigan omillarini o`rganish (bozo konyunkturasini tadqiq etish); korxona mahsulotining raqobatbardoshligini aniqlash; chiqarilayotgan mahsulotning iste’mol xususiyatlarini va unga qo`yilayotgan iste’mol talablarini tadqiq qilish; mahsulot yaratuvchilar va ishlab chiqarishni iste’molchilarning talablarini bajarishga yo`naltirish. Bu byuroning funksiyalari quyidagilarni o`z ichiga oladi: bozor konyunkturasi, ehtiyojlar, mahsulotga bo`lgan to`lov quvvatiga ega talabni tadqiq qilish rejalarini ishlab chiqish; mazkur bozordagi talab potensialiga ta’sir qiluvchi iqtisodiy omillar ahamiyatining dinamikasini aniqlash; o`rganish, zarur axborot bazasini, tadqiqot usullarini aniqlash uchun bozor segmentlarini tanlab olish (adabiy manbalar, statsitik ma’lumotlarni o`rganish, anketalar, jo`natish, shaxsan intervyu olish, telefon orqali so`rovlar o`tkazish va h.k.); iste’molchilarning fikrini va ularning ishlab chiqarilayotgan mahsulotni yaxshilash bo`yicha takliflarini o`rganish, buning uchun tijorat vositachilari va mustaqil ekspertlarni taklif qilish; talabni o`rganish asosida iste’molchining talablarini hisobga olgan holda ishlab chiqarilayotgan mahsulotga shartnomalar tuzish bo`yicha tavsiyalar ishlab chiqish; bozor konyunkturasi va korxonaning mahsulotiga talab masalalari bo`yicha hisobotlar, axborot va tahliliy materiallarni tayyorlash. Reklama byurosining vazifalari quyidagilardan iborat: ishlab chiqarilayotgan mahsulotning xususiyatlari va bozor konyunkturasini hisobga olgan holda reklama o`tkazishning eng samarali yo`nalishlarini ishlab chiqish;

mahsulotni reklama qilishning barcha turlarini tashkil etish va mahsulo tayyorlovchi korxonaga nisbatan hurmatni shakllantirish. Reklama byurosining vazifalari quyidagilardir: -talabni o`rganish va mahsulot o`tkazish bo`yicha mutaxassislar bilan birgalikda reklama obyektlari va mahsulotni reklama qilish lozim bo`lgan bozor segmentlarini o`rganish; ommaviy axborot vositalari yordamida reklamani tashkil qilish; frima uslubini shakllantirish bo`yicha takliflar ishlab chiqish; frima mahsulotlari yordamida reklama tashkil qilish; reklmaa to`kazish bo`yicha reklama agentliklari va boshqa tashkilotlar bilan shartnomalar tayyorlash; mamlakatdagi va xorpijdagi o`xshash korxonalarda reklamani tashkil qilishni ro`ganib chiqish va ularning tajribalaridan foydalanish bo`yicha takliflar ishlab chiqish; reklamaning ta’sirchanligini, uning mahsulot sotish, iste’molchining mahsulot haqida xabardorlik darajasiga ta’sirin tahlil qilish; reklamaning samaradorligini aniqlash. Marketing bo`limi va tijorat bo`limining faoliyatin muvofiqlashtirish. Marketing bo`limining tijorat bo`limi bilan hamkorligi kutilmaganda muhim xomashyo materiallari va tarkibiy qismlar yetishmay qolganda buyurtmalar bajarilmay qolishining oldini olish uchun zarur. Agar marketing bo`limi istiqboldagi rejalar va tuzilgan shartnomalar haqida xabardor qilmasa, bunday holat yuzaga kelishi mumkin. Va aksincha, bashoratlarning xatoligi yoki marketing bo`limi tijorat bo`limiga ehtiyojlarning kamayganligi haqida o`z vaqtida xabar bermasligi tufayli materiallarning haddan ortiq to`planib qolishi boshqa maqsadlar uchun foydalanish mumkin bo`lgan vositalarning ishlatilmay qoilishga olib keladi. Marketing bo`limi va moliya bo`limining faoliyatini muvofiqlashtirish. Marketing bo`limi xarajatlarni hisoblash va smetalar tuzishga bevosita aloqadordir. Bo`lim mutaxassislari buxgalterlik ishining barcha tafsilotlarini bilmasliklari mumkin, lekin ular ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblab chiqish va budjet nazorati usullari bilan batafsil tanishgan bo`lishlari lozim, chunki ular smetaning bajarilishi va

marketing xarajatlarini nazorat qilish uchun javobgardirlar. Pirovardida marketing bo`limining ishi haqida butun korxonaning moliyaviy faoliyati natijalari bo`yicha baho beradilar. Marketing bo`limining yuridik xizmatlar bilan hamkorligi. Marketing bo`limining mutaxassislari tez va malakali yuridik maslahat olish imkoniga ega bo`lishlari zarur. Xo`jalik va tijorat faoliyatining turli jihatlariga (yangi mahsulot yaratish, ishlab chiqarish, narxlarni belgilash, o`rash-qadoqlash, reklama, sotish shartlari va h.k.) tegishli qonunchilik va boshqa hujjatlar mavjud. Marketing bo`limining kadrlar bo`limi ishi bilan hamkorligi. Marketing bo`limining rahbarlari yaxshi mutaxassislarni topish va ishga yollashdan manfaatdordirlar. Ozirgi vaqtda marketing bo`yicha o`qitilgan va tajribali mutaxassislarga keskin ehtiyoj tuilmoqda va shuning uchun ham ularning ishiga yaxshi haq to`lanishi kerak. Ehtimol tuligan xodimlarni taklif qilish, ular orasida so`rov o`tkazish va ularni tanlab olish uchun javobgar shaxslar nomzodning bo`lajak ishi xususiyatlari, uning maqomi, xizmatdagi o`zaro munosabatlari, lavozim bo`yicha ko`tarilish istiqbollari va ushbu ishni bajarish uchun zarur bo`lgan kasbiy va umumta’lim tayyorgarligi, shaxsiy xislatlari, qobiliyati va ish tajribasi haqida aniq tushunchaga ega bo`lishlari kerak . Sanoat marketingining funksiyalari va vazifalari Sanoat marketingi deb sanoat korxonasida bozorni o`rganish va mahsulotni to`liq sotish shartida raqobatbardosh mahsulot yaratish asosida maksimal foyda olishga yo`naltirilgan ishlab chiqarish va tijorat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish tizimiga aytiladi. Sanoat marketingi konsepsiyasi korxonaning ishlab chiqarish va tijorat siyosatini belgilab beradigan dasturni ishlab chiqish tufayli erishiladigan maqsadlarni belilash hisoblanadi. Sanoat marketingining maqsadi quyidagilar hisoblanadi : foyda olish; korxonaning barqaror rivojlanishini ta’minlash;

sanoat mahsuloti ishlab chiqarish va sotish samaradorligiga erishish; davlat strukturalari va iqtisodiyot muhitida korxona nufuzi va obro`-e’tiborini qo`llab- quvvatlash; - korxonada samarali ijtimoiy-iqtisodiy siyosat va uning personali barqarorligiga erishish . Qo`yilgan maqsadga erishishda quyidagi omillarni muvofiqlashtirish talab etiladi: -mustahkamlik; -korxona rivojlanishining barqarorligi; -iste’molchilar ehtiyojlari; -davlat manfaatlari . To`g`ri tashkil qilingan va samarali faoliyat ko`rsatayotgan marketing tizimi tufayli jamiyatni qondirishning mos keluvchi darajasi, korxona xizmatlari va mahsulotlarining raqobatbardoshlik darajasini oshirish ta’minlanadi. Qo`yilgan maqsadlarga erishish uchun marketing quyidagi vazifalar bajarilishini ta’minlashi lozim : -korxona uchun imkon qadar maksimal foyda olish; -shaxsiy va jamiyat ehtiyojlarining maksimal darajada qondirilishini ta’minlash; -mahsulot bilan birgalikda keng xizmatlar tanlovini taqdim etish (texnik ta’minot, mahsulotni o`zlashtirishda maslahatlar va ishdan chiqqan mahsulotlarni utilizatsiya qilishga qadar bo`lgan muayyan yordamlar); -mahsulot sifatining yuqori bo`lishini ta’minlash, uning raqobatbardosh darajada bo`lishiga erishish, jumladan, mahsulotga iste’molchi uchun maqbul keladigan narx belgilash va unga servis xizmatini tashkil qilish; -jamiyat farovonligiga erishish va turmush sifatini maksimal darajada oshirish. Bu vazifalarning bajarilishi bozor konyunkturasi o`zgarishi va mahsulotga talab dinamikasini uzluksiz o`rganish, narxlar o`zgarishini doimiy tahlil qilish, iste’molchilarning xarid layoqatini o`rganish va bashorat qilish, iste’molchilarni jalb qilishning samarali usullaridan, jumladan, maxsus reklama kampaniyalari va jamoatchilik bilan ishlashdan (public relation) keng foydalanish, korxonada maxsus

strukturalar tashkil qilish va marketing tizimida band bo`lgan personalni samarali boshqarish bilan ta’minlanadi. Sanoat marketingini qo`llash tajribasi va uning samaradorligi eng sermahsul misollarini umumlashtirish ushbu sohada amaliy faoliyatning quyidagi asosiy tamoyillarini ifodalashga imkon beradi . 1. Bozorni, uning konyunkturasi va rivojlanish tendensiyalarini uzluksiz kompleksli o`rganish. Bu birinchi navbatda, iste’molchilarni (ularning manfaatlari, moliyaviy va xarid layoqatini), ushbu bozordagi narxlar va narx siyosatini o`rganish, raqobatchilarni, ta’minot shartlari va h.k. ni tahlil qilishga taalluqlidir. Bozorni segmentlash, bu mahsulot eng samarali egallab turgan bozor «nisha» si va sizning mahsulot belgilab beradigan qismga yo`nalishlar belgilashga imkon yaratadi. O`z mijozlariga hurmat va yangi mijozlarni doimiy izlash. Iste’molchilarni ehtiyot qilish, ularning doimiy buyurtmachiga aylanishi uchun qo`ldan kelgan barcha narsani qilgan holda hamma bilan bir xil munosabatda bo`lishga harakat qilish kerak. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, ishlab chiqaruvchi iste’molchiga bog`liq bo`ladi, shuning uchun doimo uning reaksiyasi va sizning mahsulotlardan qoniqqanlik darajasi bilan qiziqib turish lozim. 4. Bozorga moslashish, ya’ni korxonaning bozor konyunkturasining barcha o`zgarishlariga moslashuvchan javob qaytarishi. Mahsulotni doimiy yangilab turish va bu bilan bog`liq ho lda sanoat ishlab chiqarishi, tovarni ilgari surish siyosati, sotuv usullarini yangilash (innovatsiyalar tamoyili). Mahsulotdan qoniqqanlik darajasini, unga ehtiyojlarning o`zgarishini doimiy tahlil qilish va uni yangilash bo`yicha tezkorlik bilan choralar ko`rish zarur. Mahsulotni siljitish sotuv tizimini takomillashtirish, bu qatorga birinchi navbatda, samarali reklama va pablik rileyshnz (public relations), o`ylab chiqilgan ta’minot va sotuv usullari, tezkor va ochiq sotuvdan keyingi servis kiradi. 7. Marketing faoliyatiga rejalar tuzish amaliyotini joriy qilish: qisqa muddatli (1-1,5 yil), o`rta muddatli (2-5 yil) va uzoq muddatli bashoratlar (10-15 yil). Korxonaning uzoq muddatli rivojlanishini ta’minlash uchun zarur bo`lgan

muayyan marketing tadbirlarini ko`zda tutadigan strategik marketingni rejalashtirishga, alohida bo`linmalar rahbarlarining javobgarligi, rejalarning qayerda va qanday amalga oshirilishi, shuningdek, qanday yakun topishiga alohida e’tibor qaratish kerak . Sanoat korxonasida marketingning tahliliy funksiyasi Marketing tahliliy funksiyasi korxonaning marketing faoliyati negizini ifodalaydi. Chunki tashqi muhit holati va rivojlanish istiqbollarini chuqur bilmasdan, korxonaning ichki muhitini tahlil qilmasdan turib xo`jalik va tijorat faoliyati bilan shug`ullanish, korxonani maqsadli yo`naltirilgan holda boshqarish va korxona manfaatlarida nazorat qilinadigan tashqi muhit omillarini o`zgartirish imkoni bo`lmaydi. Ko`rib chiqilayotgan tahliliy funksiyani amalga oshirish jarayonida firma ichki va tashqi muhitining 4-rasmda aks ettirilgan elementlari ketma-ketlikda tadqiq etiladi. Tashqi muhitni bilishda dastlabki qadam bozorni o`rganish hisoblanadi. Bu yerda maqsad: ko`plab potensial bozorlar orasidan korxona va uning tovarlari uchun eng qiziqarli va ustuvor bo`lishi, ularda eng kam xarajatlar va harakatlar bilan tijorat muvaffaqiyatiga erishish mumkin bo`lgan bozorlarni tanlash. Buning uchun milliy bozoralr va xorijiy mamlakatlar bozorlarini ranglarga ajratish, ya’ni ularda korxona tasarrufida bo`lgan tovar va xizmatlarni sotish sharoitlariga qarab korxonaning bu bozorlarga qiziqishi kamayib borishi bo`yicha belgilangan tartibda (birinchi, ikkinchi, uchinchi va h.k.) joylashtirish o`tkaziladi. Ranglarga ajratish mezonlari bo`lib quyidagilar ishtirok etadi: 1. Bozorning kiruvchi (import) sig`imi. Korxona tomonidan taklif etilayotgan tovarga tavsifnomalari bo`yicha yaqin yoki aynan shunday bo`lgan tovar olib kirish (import) mutlaq hajmi va kiruvchi (import) kvota qanchalik katta bo`lsa, bu tovarning ushbu mamlakatga eksport ehtimoli shunchalik yuqori bo`ladi .

Bozor sig`imi bu - mamlakatda (mintaqada) sotilayotgan, korxona 1-yil davomida ishlab chiqaradigan tovarga o`xshash tovar hajmi. Odatda tadqiqotchilar bozor sig`imini aniqlashda tovarning ko`rinadigan iste’moli bilan cheklanadi, ya’ni :

Bilvosita eksport va import haqida hamda omborlarrdagi tovar zaxiralari harakati haqida aniq ma’lumotlar olish juda qiyin ekanligi sababli bu ma’lumotlar tadqiqot natijalarini jiddiy ravishda buzib ko`rsatishi mumkin. 2. Mintaqa (mamlakat) YAIM, YAMM, aholi jon boshiga daromad darajasi . Milliy boylikning bu va boshqa ko`rsatkichlari bozorlarni ranglarga ajratishda muhim rol o`ynaydi, chunki boshqa barcha sharoitlar bir xil bo`lganda korxonani xaridorlar taklif etilayotgan tovarlarni sotib olish uchun ko`proq mablag`larga ega bo`lgan bozorlar qiziqtiradi . 3. Davlat sektori va xususiy sektordagi investitsion siyosat . Korxonani birini o`rinda, u sotish uchun taklif etishni mo`ljallagan tovarlar iste’mol qiluvchi tarmoqdagi investitsiyalar hajmi va dinamikasi qiziqtirishi lozim. Bunda tijorat faoliyatining uzoq muddatli natijasi nuqtai nazaridan korxonani qiziqtirayotgan belgilangan mahsulot turlarini iste’mol qiluvchi tarmoqlarda jadal va qator yillarga hisoblab chiqilgan investitsion siyosat amalga oshirilayotgan bozorlarni afzal ko`rish lozim. 4. Importni tartibga solish (tashqi operatsiyalar holatida). Eksportchini birinchi navbatda, importni tartibga solish minimal tarif va notarif cheklovlariga ega bo`lgan, mamlakatimizdan tovarlar olib kirish rejimi eng liberal bo`lgan mamlakatlar jalb qiladi. 5.Geografik holat . Ko`plab mashina va asbob-uskunalar turlari uchun ushbu mezon muhim rol o`ynamaydi. Biroq yirik partiyada bir xil mahsulotlar, shuningdek, xomashyo tovarlari yetkazib berishda bozorning chegaradan uzoqda joylashganlik ko`rsatkichi mahsulot sotish bozorini tanlashga jiddiy ta’sir ko`rsatishi mumkin. 6. Huquqiy rejim barqarorligi . Bu bozorlarni ranglarga ajratishning muhim mezoni sanaladi, chunki mos keluvchi mamlakatda ishlab chiqarishni kooperatsiyalash va tovarlarni bevosita tolib chiqishda uzoq muddatli muvaffaqiyatga faqat mintaqadagi siyosiy vaziyat va hukumat rejimining barqarorlik shartlarida erishish mumkin. Eksportchi uchun ularning hukumati O`zbekiston Respublikasi bilan iqtisodiy hamkorlik haqida bitim tuzgan va mamlakatimizga nisbatan do`stona siyosat yuritayotgan mamlakatlar afzalroq sanaladi .

Keyingi qadam iste’molchilarni o`rganish hisoblanadi . Ma’lumki, istalgan bozorda qoidaga ko`ra, har xil turdagi mahsulot va xizmatlarning ko`plab iste’molchilari harakat qiladi. Bu mulkchilik shakli turlicha bo`lgan turli ishlab chiqarish korxonalari, davlat va munitsipal korxona va tashkilotlar, individual foydalaniladigan tovar iste’molchilari bo`lgan ko`p sonli jismoniy shaxslar, xo`jalik infratuzilmasi korxona va tashkilotlari (transport va elektr-energetikasi kompaniyalari, yo`l-qurilish tashkilotlari va korxonalari, ta’mirlash va boshqa servis firmalari va h.k.) hisoblanadi. Uchinchi qadam: bozorning firma strukturasini o`rganish. Bozorda ko`plab korxona, firma va tashkilotlar faoliyat yuritadi, o`zaro aloqa qiladi, hamkorlik qiladi va raqobatlashadi. Yuzaga kelgan bozorda o`zi uchun iqtisodiy «nisha» topish uchun korxona firma strukturasiga nisbatan yetarli darajada chuqur tahliliy ishlarni bajarishi lozim. Quyidagilarni aniqlash zarur: > bozor munosabatlari qatnashchilari qaysilar va ular tanlangan maqsadli bozorda qanday harakat qiladi; > qaysi firma va tashkilotlar korxonaga uning mahsulotlarini tanlangan maqsadli bozorda ilgari surishda yordam ko`rsatishi va qo`llab-quvvatlashi mumkin; > qaysi firma va tashkilotlar korxonaga uning tanlangan maqsadli bozordagi faoliyatiga qarshilik qilishi mumkin. Bu savollarga javob berish uchun bozor munosabatlari qatnashchilarini o`rganish va tizimlashtirish amalga oshiriladi. Odatda bozorning firma strukturasi firmalarning uch guruhi bo`yicha amalga oshiriladi: > kontragent firmalar (xaridor firmalar); > raqobatchi firmalar; > vositachi firmalar. To`rtinchi qadam: bozorning tovar strukturasini o`rganish . Korxona uchun tanlangan maqsadli bozorga yetkazib berish uchun rejalashtirilayotgan mahsulotga o`xshash mahsulotga bo`lgan ehtiyoj qanday qondirilishini bilish muhim ahamiyatga ega.

Bu savolga korxonani qiziqtiradigan bozor tovar strukturasini tahlil qilish natijasida javob olish mumkin. Qo`yilgan vazifa korxona quyidagilarni o`rganadi: texnik daraja; bozorda muomalada bo`lgan tovarlar sifati; bozorda qabul qilingan tovar harakatlanish tizimi; raqobatchilardagi servis darajasi; iste’molchilar tomonidan tovarga nisbatan maxsus (o`ziga xos) talablar. Bozorning tovar strukturasini o`rganish korxonaga uning mahsuloti ushbu maqsadli bozorda qanchalik raqobatbardosh bo`lishi mumkin degan savolga javob topishga yordam beradi. Raqobatbardoshlik deganda mahsulotni raqobatchi tovardan muayyan ehtiyojga muvofiqlik darajasi bo`yicha ham, uni qondirish xarajatlari bo`yicha ham farq qilishini aks ettiradigan tavsifnomasini tushunish lozim. Bunday tafovutni aks ettiruvchi ko`rsatkich tahlil qilinayotgan mahsulotning raqobatchi tovar bilan taqqoslagandagi raqobatbardoshligini belgilab beradi. Raqobatbardoshlikni baholash uchun tahlil qilinayotgan mahsulot va raqobatchi tovarni xaridorning ehtiyoji bilan belgilangan daraja bilan taqqoslash, so`ngra olingan ko`rsatkichlarni solishtirish zarur. Taqqoslash uchun asos sifatida muayyan ehtiyoj olinishi sababli, bir xil bo`lmagan tovarlar ham taqqoslanishi mumkin, chunki ular bitta ehtiyojni qondirishning turli usullarini ifodalaydi, xolos. Ishlab chiqarish-texnik yo`nalishdagi mahsulot raqobatbardoshligini baholash uchun 5-rasmda aks ettirilgan sxema taklif etiladi .

Raqobatchilarda asosiy musobaqa jihatlari mahsulotlar yangiligida, yuqori texnik darajada va mahsulotning sifat ko`rsatkichlarida mujassam topadi. Maqsadli bozorning tovar strukturasini o`rganish korxona va uning tadqiqotchilarini raqobatchilar faoliyatini tahlil qilish va raqobatlashayotgan tovarning sifati, texnik darajasi va boshqa elementlarini baholash zaruratiga olib kelishi muqarrar.

O`rganish natijalari maqsadli yo`naltirilgan siyosat yuritish uchun e’tiborni quyidagi asosiy jihatlarga mujassam etishga yordam beradi : 1)taklif etilayotgan mahsulotning tanlangan bozorda (segmentda) muomalada bo`lgan mahsulotlar bilan taqqoslaganda raqobatbardoshlik darajasi va yangilik darajasi; 2)taklif etilayotgan mahsulotlar texnik, iqtisodiy, ergonomik va boshqa tavsifnomalarining mamlakatda mavjud bo`lgan standartlar va me’yorlar talablariga, ekspluatatsiya qoidalari va h.k. ga muvofiqligi; 3)taklif etilayotgan mahsulot yordamida potensial xaridorlar va foydalanuvchilarning istiqboldagi ehtiyojlari va ayni paytda mavjud bo`lgan ehtiyojlarni qondirish qobiliyati; 4)sotish uchun taklif etilayotgan mahsulotni xaridorlar talablari va hoxish- istaklariga moslashtirish zarurati, taklif etilayotgan mahsulotni modifikatsiyalash maqsadga muvofiqligi. Maqsadli bozorning tovar strukturasini o`rganishni diqqat bilan amalga oshirish korxonaga sezilarli moliyaviy, tadbirkorlik va tashkiliy-tijorat risklaridan qochish imkonini beradi. Beshinchi qadam: korxonaning ichki muhiti tahlili . Har qanday korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi va kuchli raqobat sharoilarida jon saqlash uchun yaxshi imkoniyatlraga ega bo`lishi ularning rahbariyati korxona ichidagi vaziyatni tanqidiy baholay olish, ya’ni ichki muhitni tahlil qila olishga qodir bo`lgan korxonalar uchun kafolatlanadi. Ichki muhit tahlili marketing tahliliy funksiyalari doirasida eng murakkab vazifalardan biri hisoblanadi. Axir u va u tomonidan boshqarilayotgan korxona nima bilan va qanday shug`ullanayotganiga chetdan nazar tashlash qobiliyati kabi noyob xislat har bir kishiga ham berilavermaydi.

Sanoat korxonasida marketingning ishlab chiqarish va sotuv funksiyasi Sanoat korxonasida marketingning ishlab chiqarish funksiyasi. Marketing ishlab chiqarish funksiyasi uchta quyi funksiyani o`z ichiga oladi: > yangi tovarlar (bozor uchun yangilik sanalgan tovarlar) ishlab chiqarishni tashkillashtirish; > moddiy-texnik ta’minotni tashkillashtirish; > tayyor mahsulot sifati va raqobatbardoshligini boshqarish. Bu quyifunksiyalarni o`zining ishlab chiqarish-tijorat faoliyatida marketing boshqaruvidan foydalanadigan korxonaga ichki va tashqi bozorlarda maqsadli yo`naltirilgan tovar siyosati yuritishda uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishishga imkon beradigan o`ziga xos uchlik sifatida ko`rib chiqish lozim. Yangi tovarlar ishlab chiqarishni tashkillashtirish. Raqobat kurashi kuchli bo`lgan sharoitlarda korxonaning tovar bozoridagi g`alabasi faqat laboratoriya va konstruktorlik byurolari, ishlab chiqarish sexlari va mahsulot sifatini nazorat qilish uchastkalaridagi ijodiy ishlar bilan ta’minlanishi mumkin. Agar barcha ishlab chiqarish va funksional xizmatlarning birgalikdagi sa’y- harakatlari bilan noyob yangi tovar yaratishning uddasidan chiqilsa, u kuchli karvonboshi sifatida korxonani bozor muvaffaqiyati tomon yetaklab ketadi. Bozor uchun yangilik sanalgan tovarlar ishlab chiqarishni tashkillashtirishga alohida e’tibor qaratiladi. Ular iste’molchilar oldida tamomila yangi ehtiyojni qondirish imkoniyatini ochadi; ma’lum bo`lgan ehtiyojni qondirishni sifat jihatidan yangi pog`onaga ko`taradi; ma’lum bo`lgan ehtiyojni kengroq doiradagi xaridorlarga belgilangan darajada qondirish imkonini beradi. Bozor uchun yangilik sanalgan tovarlar ishlab chiqarish shuning uchun ham tijorat muvaffaqiyatining asosiy omili hisoblanadiki, u korxonaga belgilangan davr mobaynida bozorda monopol holat egallash va tarmoq bo`yicha o`rtacha ko`rsatkichlar bilan taqqoslaganda ko`proq foyda olishga imkon beradi.

Yangi tovar, tovar tizimi yaratishda asosiysi o`rtacha statistik xaridorning mavhum ehtiyojlaridan emas, balki real yakuniy foydalanuvchilarning aniq va muayyan hoxish-istaklari va ehtiyojlaridan kelib chiqish hisoblanadi. Bozor uchun yangilik sanalgan tovarlar yaratilgan holatda korxona raqobatchilar oldida bir qator yetarli darajada uzoq muddatli ustunliklarga ega bo`ladi. Yangi tovar konsepsiyasi ishlab chiqish va amalga oshirish katta hajmdagi ishlarni bajarish va ilk pallalarda foydali ish koeffitsiyentining past bo`lishi bilan bog`liq. AQSH mashinasozlik korxonalari bo`yicha o`rtacha statistik ma’lumotlar shundan dalolat beradiki, 100 ta aniq ifodalangan yangi tovar g`oyasidan laboratoriya namunasi (maket) bosqichigacha atigi o`ntasi yetib keladi. O`nta namunadan ommaviy ishlab chiqarishga faqat uchto tovar kelib tushadi va shundan bittasigina bozorda barqaror pozitsiya egallaydi va firmaga foyda keltira boshlaydi. Barcha ilgari surilgan yangi tovar g`oyalari taxminan xuddi tovarlar raqobatbardoshligini qiyosiy baholashdagi kabi mezonlar bo`yicha o`zaro taqqoslanad. Natijalar ijobiy bo`lganda belgilangan loyihalarni amalga oshirish yangi tovarlar partiyasi yaratish haqida qaror qabul qilinadi. Yangi tovarni ommaviy ishlab chiqarishga kiritishdan oldin ko`pincha u bozorda testdan o`tkaziladi, ya’ni tanlab olingan bozorlarda sinov tariqasidagi sotuvlar tashkil qilinadi. Birinchi navbatda bu individual iste’mol tovarlariga taalluqlidir. Ishlab chiqarish yo`nalishidagi tovarlar uchun bozorda bunday test o`tkazishni tashkil qilish qiyinligi va buning ancha qimmatga tushishi sababli kamroq amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish yo`nalishidagi yangi tovarlar, ayniqsa, mashina, asbob-uskuna, jihozlar va h.k. ni potensial iste’molchilarga sinab ko`rish uchun bepul berish tavsiya etiladi. Bunday sinovlar natijalari ishlab chiqaruvchi korxona uchun qimmatli axborot beradiki, u yangi mahsulotni texnik darajasi va sifati bo`yicha bozordagi eng yuqori talablar darajasiga chiqarish imkonini beradi. Moddiy-texnik ta’minotni tashkillashtirish. Moddiy-texnik ta’minot bu - ishlab chiqarishni ta’minlashdagi eng muhim elementdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxona o`z ehtiyojlarini zarur moddiy-texnika resurslarini to`g`ridan-to`g`ri oldi-sotdi

shartnomalari bo`yicha, shuningdek, ulgurji bozor imkoniyatlaridan foydalangan holda ta’minlaydi. Ta’minot xizmati oldiga yetarli darajada murakkab vazifalar qo`yiladi, chunki u quyidagilarni ta’minlashi lozim: > moddiy-texnika ta’minoti elementlarini ishlab chiqarish rejasi bilan hajm va muddat bo`yicha muvofiqlashtirilgan tarzda yetkazib berish; > muqobil ta’minot manbalari mavjudligi; > yuklama xarajatlari ortishiga olib kelishi muqarrar bo`lgan ombor xo`jaligida tovarlar turib qolishiga yo`l qo`ymaslik uchun yetkazib berishning muntazamligi va ma’lum darajada bir tekisligi; > yetkazib berilayotgan xomashyo, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlar sifatining qoinaqarli ekanligi; > ta’minotchilar bilan xo`jalik aloqalarining uzoq muddatli va barqaror xarakteri. Xorijiy adabiyotlarda ko`pincha «xarid logistikasi» tushunchasi bilan bir xil deb qaraadigan moddiy-texnika ta’minoti tizimi yuklama xarajatlarga va shu tariqa tayyor mahsulot tannarxiga jiddiy ta’sir ko`rsatadi. Korxona rivojlangan ombor xo`jaligiga va tayyorlov ishlab chiqarishiga ega emasligi ideal holat hisoblanadi. Ortiqcha zaxiralar kapital aylanmasi tezligini keskin pasaytirishi, kompaniyaning moliyaviy holati va raqobat pozitsiyalarini yomonlashtirshii mumkin. Shu sababli G`arb mamlakatlari, ayniqsa, AQSH va Yaponiyadagi ko`plab korxonalar «Aniq muddatida» nomini olgan ta’minot tizimiga faollik bilan o`tmoqdalar. Ushbu tizim doirasida ta’minotchi va buyurtmachi butlovchi materiallar yetkazib berishning sutkalik va hatto soatlik grafiklarini kelishib oladilar. Tayyor mahsulot sifati va raqobatbardoshligini boshqarish . Marketing falsafasi nuqtai nazaridan, tovar sifati darajasi bu tovarning yakuniy foydalanuvchining belgilangan ehtiyojlarini qondirish qobiliyati bilan belgilanadi. Sifat borasida xalqaro hamjamiyat doirasida qabul qilingan va aniqroq ta’rif ISO-8402-86 xalqaro stanartida keltirilgan. "Sifat -mahsulot yoki xizmatning ularga shartlangan yoki taxmin qilingan ehtiyojlarni qondirish qobiliyatini beradigan tavsifnoma va xususiyatlar yig`indisidir".

Tovar (xizmat) qondirishi lozim bo`lgan ehtiyojning shartlanganligi va aniqligi mahsulot ishlab chiqaruvchini taxmin qilinayotgan sotuv bozorarini kompleksli o`rganish, ularni ranglarga ajratish va iste’molchilarni segmentlash zaruratiga olib keladi. Sifat talablariga faqat ishlab chiqish (yaratish) paytidayoq muayyan iste’molchilarga yo`naltirilgan tovargina javob bera oladi. ISO-9004 standartida tovarning hayotiylik davri shunday ifodalanganki, eng boshida marketing tahliliy funksiyasi yotadi. Bu holat sifat tizimi sohasidagi mashhur mutaxassislardan biri bo`lgan K.Isikavaning «Sifatni boshqarish marketing bilan boshlanadi va yakun topadi» degan fikrini tasdiqlaydi. ISO-9004 standartida «sifat xalqasi» deb nomlangan tovarning hayotiylik davri bir qator ketma-ketlikda almashinadigan bosqichlar bilan ifodalanadi. 1. Marketing - maqsadli bozorlar izlash, iste’molchilarni tanlash (bozorni segmentlash ). 2. Tovar yaratish, jumladan, bo`laak mahsulotga texnik talablar ishlab chiqish bilan bog`liq ITTKI. 3. Xomashyo, materiallar va butlovchi qismlar sifatini zarur darajada ta’minlashi lozim bo`lgan moddiy-texnik ta’minot (xarid logistikasi). 4. Ishlab chiqarish jarayonlarini tayyorlash va ishlab chiqish, ya’ni ishlab chiqarishning tashkiliy-texnologik ta’minotini yo`lga qo`yish. 5. Bevosita ishlab chiqarish. 6. Ishlab chiqarish jarayonida tovarni nazorat qilish, sinab ko`rish va tadqiq etish hamda rivojlangan metrologiya xizmatiga asoslanadigan va tayyor mahsulotni xalqaro sertifikatlash va sifatli mahsulot ishlab chiqarishning tashkiliy-texnologik ta’minotiga yo`naltirilgan kiruvchi nazorat. 7. Tayyor mahsulotni o`rab-qadoqlash va saqlash, ya’ni tovarlarni transport vositasida tashish va asosiy va oraliq omborlarda bo`lishida sifatini saqlash muammolarini hal qilish. 8. Sotish va taqsimlash, ya’ni mustaqil sotuv tizimida ayirboshlash va taqsimlash yoki to`g`ridan-to`g`ri marketingda taqsimlash va ayirboshlash (tovar ishlab chiqaruvchida o`zining sotuv tarmog`i mavjudligida, masalan, firma

savdosida ). 9. Montaj va ekspluatatsiya, ya’ni tovarni iste’molchiga ishchi holatda yetkazish, personalni ekspluatatsiya qoidalariga o`rgatish va h.k . 10. Xizmat ko`rsatishda texnik yordam (firma servis tizimi, jumladan, kafolatdan keyingi ta’mirlashda: ta’mirlash, ehtiyot qismlar yetkazish va h.k .). 11. Foydalanib bo`linganidan so`ng utilizatsiya, ya’ni yakuniy iste’molchiga maxsus xizmatlar ko`rsatish, jumladan, yangi mahsulot narxini hisob-kitob qilishda ekspluatatsiyadan olinayotgan mahsulotning qoldiq qiymatini hisobga olish . Sanoat korxonasida marketingning sotuv funksiyasi . Ma’lumki, «ishlab chiqarish - ayirboshlash - taqsimlash - iste’mol» zanjirija marketing sotuv funksiyasining zimmasiga so`nggi uchta bo`g`in to`g`ri keladi. Chiqarilgan mahsulotlarni muvaffaqiyatli sotish maqsadida korxona quyidagilarni ta’minlaydigan chora-tadbirlar majmuini amalga oshirishi lozim: > tovar massasini bozor makonida jismoniy taqsimlash; > narx siyosatiga faol ta’sir ko`rsatish; > reklamaga faol ta’sir ko`rsatish; > sotilgan tovarlarga servis xizmatlari ko`rsatish. Tovar harakatlanish tizimi sanoat korxonasi mahsulotini tovarga aylantirishi, ya’ni umumiy holatda ishlab chiqarilgan narsani ushbu tovar massasini iste’mol qiladigan shaxslarga ayirboshlash orqali yetkazishni ta’minlashi ko`zda tutilgan . Tovar harakatlanish tizimi korxona xo`jalik faoliyatining katta qismini qamrab oladi va bir nechta bosqichdan iborat sanaladi : > tayyor mahsulot zaxiralarini saqlash joyi va omborlarga joylash tizimini tanlash; > yuklarni korxona sexlaridan o`rab-qadoqlash joylari va omborlarga yetkazib berish tizimini aniqlash; > zaxiralarni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimini (ABT) joriy qilish; > buyurtmalarni avtomatlashtirilgan qayta ishlash tizimi tanlash va joriy qilish ; > tovarlarni sotuv nuqtalariga transport vositasida yetkazib yebrish usullari va yo`nalishlarini tanlash .

Ko`rsatilgan tovar harakati sxemasiga shuningdek, sotuv joylarini tanlash va tashkillashtirishni ham kiritish mumkin, chunki tovar harakatlanish jarayoni tovarni ishlab chiqaruvchidan xaridor mulkiga berish bilan yakun topishi lozim. Bundan tashqari, ko`plab holatlarda tovar harakatlanish tizimiga sotuvdan keyingi servis bilan bog`liq barcha jarayonlar ham kiritiladi (murakkab maishiy texnika va madaniy-maishiy yo`nalishdagi boshqa mashinasozlik tovarlarini o`rnatish, sozlash, ishga tushirish). Tovar harakatlanishini samraali tashkil qilishda bu bosqichlarning barchasi rejalashtiriladi va yaxshi muvozanatlangan va mantiqiy tashkil qilingan umumiy kompleksning ajralmas qismlari sifatida hayotga tatbiq etiladi. Tovar harakatlanishi kanallarini tanlashda bir qator omillar hisobga olinishi kerak : > > iste’molchilar (tavsifnomalar: soni, markazlashuvi, o`rtacha xarid hajmi; ehtiyojlar: magazining joylashuvi va ish soatlari, assortimenti, savdo personalining yordami, kredit sharlari); > > kompaniya (maqsad: nazorat, sotuv, foyda, vaqt); > > resurslar (daraja, moslashuvchanlik, servisga ehtiyoj); > > bilimlar (funksiyalar, ixtisoslashuv, samaradorlik); > > tajriba (ilgari surish usullari, sotuv tizimidagi munosabatlar); > raqobat (tavsifnoma: soni, markazlashuv, assortiment, iste’molchilar; taktika: tovar harakatlanish usullari, sotuv tizimidagi munosabatlar); > tovar (qiymat - tovar birligi uchun narx; murakkablik -texnik jihat; saqlanganlik - saqlash davri, yuklab jo`natishlar tez-tezligi; hajm - tovar birligi massasi, bo`linish); > tovar harakatlanish kanallari (muqobil: bevosita, bilvosita; tavsifnomalar: soni, bajaradigan funksiyalar, an’analar; ochiqlik: monopol kelishuvlar, hududiy cheklovlar; yuridik jihatlar: amaldagi qonunchilik va qonun loyihalari ). Tovar siyosati. Korxona rahbariyatining ular tufayli tijorat nuqtai nazaridan samraali bo`lgan tovarlar assortimenti va nomenklaturasi hamda rejalashtirilgan sotuv hajmi ta’minlanadigan iste’molchilar maqsadli guruhlari (bozor segmentlari) to`lov layoqatiga ega talabiga qaratilgan maqsadli yo`naltirilgan harakatlari tovar siyosatini nomini olgan.

Tovar siyosatini muvaffaqiyatli ishlab chiqish va amalga oshirish bozorlarni (tashqi muhitni) va korxonaning ITTKI, ishlab chiqarish quvvatlari, texnologik ta’minot sohasidagi real imkoniyatlarini (ichki muhitni) yaxshi bilishga asoslangan bo`lishi lozim. Tabiiyki, bu axborotni korxona faqat keng miqyosli marketing tahliliy funksiyasini amalga oshirish natijasida olishi mumkin. Strategik jihatdan korxonaning tovar siyosati tovarning hayotiylik davri (THD) konsepsiyasidan, ya’ni har bir tovar uni vaqt bo`yicha sotish hajmi bilan tavsiflanadigan bozor barqarorligi belgilangan davriga ega bo`lishidan kelib chiqishi. Hayotiylik davri nazariyasiga muvofiq, tovar hayotida bir nechta bosqich farqlanadi . tovarni ishlab chiqish davri; tovarni bozorga chiqarish davri; sotuvning o`sish davri; yetuklik davri; bozorning to`yinganlik davri; sotuvning pasayish davri; bozordan chiqib ketish davri . Tovarning hayotiylik davri bir bosqichidan boshqasiga o`tish odatda keskin o`zgarishlarsiz amalga oshadi, shu sababli marketing xizmati bosqichlar chegaralarini o`z vaqtia ilg`ash va mos ravishda korxona ma’muriyatga tovar siyosatiga tuzatishlar kiritishga ko`rsatma berish, marketing resurslari va sa’y-harakatlarni qayta taqsimlash uchun tovar sotuvi hajmidagi o`zgarishlarni diqqat bilan kuzatib borishi lozim . Sanoat korxonasida marketingning boshqaruv va nazorat funksiyasi Boshqaruv sohasidagi mashhur ingliz mutaxassislaridan biri K.L.Xadson «Korxonani tashkil qilish va boshqarish» kitobida yozadiki: «Rejalashtirish - belgilangan vaqt davrida belgilangan xarajatlar bilan berilgan natijalarni olish uchun firmaning kelajakdagi faoliyat sxemasini ishlab chiqish demakdir». Korxonada marketingni istiqbolli (strategik) va joriy (taktik) rejalashtirish farqlanadi. Istiqbolli reja faoliyat negiziga va strategik maqsadlarni amalga oshirishga bosqichma-bosqich harakatlanish uning vazifasi

sanaladigan joriy rejalashtirish uchun asosiy mo`ljalga aylanadi. Bunda esdan chiqarmaslik kerakki, marketing ijodiy fikrlashni, nazariya va amaliyotning ayrim qoidalarini marketing ichki va tashqi muhiti voqeliklariga moslashtirishni talab qiladi. Marketingni boshqarish va maqsadlarni shakllantirish, rejalashtirishni tashkil qilishda albatta marketing va sotuvga yo`naltirilgan korxonalar faoliyatidagi tafovutlarni albatta hisobga olish, shuningdek, umumiy boshqaruv tamoyillari va talablariga amal qilish kerak, chunki marketing o`z funksiyalarini firma faoliyatining barcha turlari bilan kompleksli o`zaro bog`liqlikda amalga oshiradi. Strategik rejalashtirishning asosi rejalashtirish ssenariylari va maqsadlar daraxti tuzish, xo`jalik xulq-atvori variantlarining ekspertlar va matritsali baholari, vaziyatli modellar asosida rejalar ishlab chiqish hisoblanadi. Rejalashtirish jahon amaliyoti tahlili shuni ko`rsatadiki, korxonaning istiqboldagi faoliyati xilma- xilligini aks ettirish uchun ikkita yondashuv zarur - o`tmishdan kelajakka qarab rejalashtirish (uzoq muddatli, yoki ekstrapolyatsion) va kelajakdan hozirgi kunga qarab rejalashtirish (interpolyatsion, yoki strategik). Birinchi yondashuv rivojlanish yoki to`yinish bosqichida hamda texnologik jarayonlar va tavsifnomalar barqarorligi bilan ajralib turadigan bo`lgan mahsulot ishlab chiqarishni rejalashtirish uchun xarakterli. Ikkinchi yondashuv mahsulotni yangilash jarayonlarini rejalashtirish, yangi ishlab chiqarishlar tashkil qilish va mavjud ishlab chiqarishlarni qayta tashkil qilish va h.k. uchun samaralidir. Bu jarayonlar noaniqlik darajasi va tashkiliy ishlar hajmining kattaligi bilan ajralib turadi. Marketingni rejalashtirish xizmati ikkita reja hujjati -istiqbolli (strategik) va joriy (taktik) faoliyat rejalari tuzadi. Ularning birinchisi ilmiy-ishlab chiqarish va marketing faoliyatini o`zgartirish maqsadli dasturlari va loyihalarini birlashtiradi, ikkinchisi esa joriy ilmiy-ishlab chiqarish va marketing faoliyatini moddiy ta’minlashni ko`zda tutadi. Marketing strategiyasi (yoki bozor strategiyasi) korxona faoliyatining maqsadlari qanday amalga oshirilishi mumkinligini ko`rsatadi. U nafaqat mahsulotga yo`naltirilgan marketing faoliyatini belgilab beradi, balki korxonaning texnik, ishlab chiqarish va moliyaviy funksiyalariga ta’sir ham ko`rsatadi. Bunda

marketingga yo`naltirilgan korxonalarda marketing strategiyasi ishlab chiqish korxona faoliyatini rejalashtirishda boshlang`ich nuqta hisoblanadi. Shu sababdan tanlab olinadigan strategiya variantlari resurslar imkoniyatiga nisbatan to`liq realistik bo`lishi lozim. Marketing strategiyasida quyidagilar aks ettirilishi lozim : а ) tanlangan bozor segmentlari; b) firmaning raqobatchilar bilan solishtirgandagi holati; v) tovarga quyiladigan talablar, jumladan, assortiment, THD bosqichlari va patent, litsenziya, sertifikatlar; g) istiqbolli bozor segmentlari va ularga kirib borish vaqti; d) taqsimot kanallari - to`g`ridan-to`g`ri, vositachilar orqali va b.; ye) talabni shakllantirish va sotuvni rag`batlantirish (FOSSTIS); j) sotuvdan keyingi xizmat ko`rsatish - kafolatlar, servis va b.; z) hamkorlik - qo`shma korxonalar, litsenziyalash va h.k . Zaruriy sotuv hajmiga erishish uchun firma uchta strategiya variantidan foydalanishi mumkin : intensiv rivojlanish; integral rivojlanish; diversifikatsiya . Ko`pincha bu strategiyalardan birontasi sof ko`rinishda qo`llanmaydi va firma faoliyatida bir nechta, ba’zida esa barcha yondashuvlar uyg`unlashadi. Ma’lum bir strategiyani tanlash «strategik oynalar tahlili» asosida amalga oshiriladi. Bu tahlil belgilangan vaqt fursatiga kelib belgilangan sotuv hajmiga erishish variantlarini tadqiq etishga asoslanadi. Strategiyaning u yoki bu varianti belgilangan sotuv darajasini beradi, biroq bu variantlar kapital sig`imi turlicha bo`ladi. Rasmdan ko`rinib turibdiki, bu misolda maksimal sotuv hajmiga diversifikatsiyada erishish mumkin, biroq agar diversifikatsiya muayyan dasturining kapital sig`imiga firmaning qurbi yetmasa, u boshqa «bozor oynasi» ni o`zlashtirishi lozim .

Korxonada marketing taktikasi va strategiyasini hayotga tatbiq etish jarayonida qoidaga ko`ra, ko`plab kutilmagan hodisalar ro`y beradi. Firma qo`yilgan maqsadlarga erishishda ishonchi komil bo`lish uchun u tomonidan amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar nazorat qilinishi zarur. Marketing nazorati chuqur tahliliy ishlarni ifodalaydi, uning natijasida korxona ma’muriyati ba’zan samarasiz boshqaruv usullaridan voz kechadi va ichki va tashqi muhitning nazorat qilinadigan omillariga ta’sir ko`rsatuvchi yangi, korxonaning jon saqlash shartlariga mos keladigan usul va vositalarini izlab topadi. Marketing nazoratining yakuniy natijasi boshqariladigan omillarga tuzatish kirituvchi ta’sirlar va korxona faoliyatini ichki va tashqi muhitning nazorat qilinmaydigan omillariga moslashtirish bo`yicha tavsiyalar ishlab chiqish hisoblanadi. Korxonada marketing boshqaruvi doirasida reja ko`rsatkichlarining reja davridagi ishlab chiqarish-tijorat faoliyati real qiymati ko`rsatkichlariga muvofiq kelishini nazorat qilish zarur. Bu nazoratning maqsadi asosiy rejalashtirilgan faoliyat ko`rsatkichlari ham umuman, ham alohida tovarlar va bozorlar bo`yicha erishilgan rentabellik, daromad va foyda, tovar sotuvi hajmi bo`yicha erishilgan natijalarga mos kelishi yoki mos kelmasligini aniqlashdan iborat . Risklarni boshqarish. Marketing boshqaruvi funksiyalari doirasida risklarni boshqarish muammosi alohida o`ringa ega. Bozor munosabatlari, raqobat va ishlab chiqarish-tijorat faoliyatida kutilmagan vaziyatlar yuzaga kelish sharoitlarida risksiz amallab bo`lmaydi. Korxona marketing xizmatining vazifasi shundan iboratki, asosiy xo`jalik faoliyati doirasida tadbirkorlik risklarini minimallashtirish, ishlarni tadbirkorlik faoliyatini davlat sug`urta tizimlarida ro`y berishi mumkin bo`lgan risklardan oqilona sug`urtalash yo`li bilan yoki korxonani to`g`ri, professional boshqarish hisobiga tijorat xatoliklaridan ma’lum bir kafolatlar olishga imkon beradigan usullar va tovarlar bilan strategik xo`jalik hududlarida olib borish lozim. Risk deganda jamiyat faoliyati turlari va u yoki bu tabiat hodisalari o`ziga xosliklaridan kelib chiqadigan yo`qotishlar ehtimoliy xavfi tushuniladi.

Iqtisodiy toifa sifatida risk ro`y berishi yoki ro`y bermasligi mumkin bo`lgan hodisani ifodalaydi. Bunday hodisa ro`y bergan holatda uch xil iqtisodiy natija bo`lishi mumkin: salbiy (yutqizish, ziyon, zarar), nolga teng, ijobiy (yutuq, foyda, naf). Riskni boshqarish, ya’ni ma’lum darajada riskli hodisa ro`y berishi bashorat qilish va risk darajasini pasaytirishga choralar ko`rishga imkon beradigan turli choralardan foydalanish mumkin. Riskni boshqarishni tashkil qilish samaradorligi ko`p jihatdan riskni tasniflash bilan belgilanadi. Riskni tasniflash deganda qo`yilgan maqsadlarga erishish uchun riskni ma’lum bir belgilar bo`yicha muayyan guruhlarga ajratish tushunilishi lozim. Risklarni ilmiy asoslangan tarzda tasniflash har bir riskning umumiy tizimdagi o`rnini aniq belgilash imkonini beradi. U risklarni boshqarishning mos keluvchi usullarini samarali qo`llash uchun imkoniyatlar yaratadi. Har bir riskka risklarni boshqarish usullarining o`z tizimi mos keladi. Risk darajasini baholash usullari. Moliyaviy operatsiyalar risk darajasini baholash va uning hajmini aniqlashni talab etadi. Tadbirkor riski miqdoran ushbu kapital qo`yilmasidan ehtimoliy, ya’ni kutilayotgan maksimal va minimal daromad (ziyon) hajmini subyektiv baholash bilan tavsiflanadi. Bunda ularni olish ehtimoli bir xil bo`lgan holda maksimal va minimal daromad (ziyon) o`rtasidagi doira qanchalik katta bo`lsa, risk darajasi shunchalik yuqori bo`ladi. Risk «omad keladi yoki klemaydi» tamoyili bo`yicha omadli yakundan umid qilgan holdagi harakatlarni ifodalaydi. Tadbirkor riskini o`z zimmasiga olishga avvalo, xo`jalik vaziyatining noaniqligi majbur qiladi. Qaror qabul qilishda xo`jalik vaziyatining noaniqligi qanchalik yuqori bo`lsa, risk darajasi ham yuqori bo`ladi. Tasodifiylik bu - o`xshash sharoitlarda bir xilda ro`y bermaydigan holat, buni oldindan aytib va bashorat qilib bo`lmaydi. Biroq tasodiflarni kuzatish sonlari ko`p bo`lganida tasodiflar olamida ma’lum bir qonuniylik amal qilishini ko`rish mumkin. Bu qonuniyliklarni o`rganish uchun matematik apparat ehtimollar nazariyasidan olinadi. Tasodifiy hodisalar faqat ular bilan ma’lum bir raqamli tavsifnomalar bog`langan holdagina ehtimollar nazariyasi predmetiga aylanadi.

Tasodifiy hodisalar ularni kuzatish jarayonida ma’lum bir tez-tezlik bilan takrorlanadi. Tasodifiy hodisalar ro`y berish tez-tezligi bu hodisalar sonining kuzatuvlar umumiy soniga nisbatini ifodalaydi. tez-tezlik odatda shu ma’noda statistik barqarorlikka egaki, ko`p martalik kuzatishda uning qiymati kam o`zgaradi. Shunday qilib, tasodifiy hodisalar tez-tezligi ma’lum bir son atrofida guruhlanadi. Uning barqarorligi imkoniyatlari ma’lum bir darajasidan iborat bo`lgan tasodifiy hodisaning obyektiv xususiyatini aks ettiradi. «A» tasodifiy hodisa obyektiv imkoniyati o`lchami uning ehtimoli deb ataladi. «A» tasodifiy hodisa tez-tezligi aynan shu raqam atrofida guruhlanadi. Har qanday hodisaning ehtimoli 0 dan 1,0 gacha aftrofda bo`ladi. Agar ehtimol nolga teng bo`lsa, hodisa ro`y berishi mumkin emas deb hisoblanadi. Agar ehtimol 1ga teng bo`lsa, hodisa ishonchli hisoblanadi. Ehtimollik tasodifiy hodisalarni bashorat qilishga imkon beradi. U hodisalarga sifat va son tavsifnomasi beradi. Bunda noaniqlik va risk darajasi pasayadi. Xo`jalik vaziyatining noaniqligi ko`p jihatdan qarshi harakat omili bilan ham belgilanadi. Xo`jalik vaziyatida har qanday harakatga doimo qarshi harakat bo`ladi. qarshi harakatlar qatoriga halokatlar, yong`inlar va boshqa tabiiy hodisalar, urush, inqilob, ish tashlash, mehnat jamoasidagi turli nizolar, raqobat, shartnoma majburiyatlarining buzilishi, talabning o`zgarishi, avariya va h.k. kiradi. Tadbirkor o`z harakatlari jarayonida shunday strategiya tanlashi kerakki, u qarshi harakat darajasini pasaytirishga imkon berishi lozim, bu esa, o`z navbatida, risk darajasini ham pasaytiradi. Nizoli vaziyatlarda strategiya tanlash uchun matematik apparat o`yinlar nazariyasidan olinadi. O`yinlar nazariyasi tadbirkorga raqobatli vaziyatni yaxshiroq tushunish va risk darajasini minimal qilishga imkon beradi. Risk darajasi ikkita mezon bilan o`lchanadi: o`rtacha kutilayotgan qiymat; ehtimoliy natijaning tebranishi (o`zgaruvchanligi ). O`rtacha kutilayotgan qiymat bu - hodisa hajmining noaniq vaziyat bilan bog`liq qiymatidir. O`rtacha kutilayotgan qiymat har bir natijaning ehtimoli mos

keluvchi qiymat vazni yoki tez-tezligi sifatida foydalaniladigan barcha ehtimoliy natijalar uchun o`rtacha o`lchangan hisoblanadi. O`rtacha kutilayotgan qiymat o`rtacha kutilayotgan natijani o`lchaydi. Riskni sug`urtalashning eng tarqalgan usullari quyidagilar hisoblanadi : korxona mulkini sug`urtalash; korxonadan yuklab jo`natilgan mahsulotni uni yetkazib yebrish vaqtiga sug`urtalash; mehnat layoqatini to`liq yoki qisman yo`qotish holatlarida kompensatsion sug`urtalash; tibbiy sug`urtalash; hayotni sug`urtalash va h.k . Ko`plab risklarni, ayniqsa, tijorat faoliyatida sug`urtalab bo`lmaydi. Korxonada bunday ko`rilgan ziyonning bir qismini qoplash zaxira va risk fondlari yaratish yo`li bilan amalga oshiriladi. Normal tijorat faoliyatiga hamrohlik qiladigan eng odatiy risklar va bunday sug`urtalanmaydigan riskli vaziyatlar vujudga kelishining salbiy oqibatlarini kamaytirish usullari quyidagi 5-jadvalda keltirilgan . jadval Riskli vaziyatlar vujudga kelishining salbiy oqibatlarini kamaytirish usullari Risk turlari Salbiy oqibatlarni kamaytirish usullari 1. Tijorat riski Tovarlar sotuv hajmi past Ranglarga ajratish usuli bilan maqsadli bozorlarni tanlash bo`yicha puxtaroq tahliliy ishlar. Iste’molchilarni segmentlash bo`yicha mas’uliyatroq ishlar Sotuv tarmog`i faoliyati samarasiz Tijorat vositachilarini diqqatliroq tanlash. Ulgurji va chakana vositachilarning ish samaradorligini oshirish uchun franchayzingdan foydalanish Yangi tovarni bozorga muvaffaqiyatsiz olib chiqish Sinov tariqasidagi sotuv, bozorda test o`tkazish. Tovarga uning iste’mol xislatlarini yaxshilaydigan o`zgarishlar kiritish

Kontragentning shartnoma shartlarini qoniqarsiz bajarishi Hamkorlarni chuqurroq o`rganish yo`li bilan ularni diqqatliroq tanlash, kontragentlarning ishbilarmonlik borasida insofliligi haqida bank va auditorlik ma’lumotnomalari, kontragent firmalarni tavsiflaydigan boshqa axborotlar olish Raqobatchilar qarshiligi Korxonaning ishbilarmonlik faolligiga raqobatchilar reaksiyasini oldindan ko`ra olish. Korxona marketing dasturida qarshi choralar rejalashtirish Iqtisodiyotda davriy o`zgarishlar, tovarlarga talabning tushib ketishi Konyunktura davriy o`zgarishlarini bashorat qilish, ularni investitsion va ishlab chiqarish rejalarida hisobga olish, korxona miqyosida boshqa inqirozga qarshi choralar ko`rish: ishlab chiqarilgan mahsulotni tezroq sotish hisobiga likvidlik darajasini oshirish, tovar zaxiralari, xomashyo, materiallar va butlovchi qismlar xaridini qisqartirish, ITTKIga investitsiya kiritish va h.k. Xomashyo tovarlariga birja kotirovkalari va narxlarning o`zgarishi Qisqa muddatli va o`rta muddatli rejada narxlarni diqqatliroq bashorat qilish. Fyuchers bitimlaridan foydalanish va xedjilash yo`li bilan risk darajasini pasaytirish. «Shartli talab bilan» uzoq muddatli shartnomalar tuzish 2. Moliyaviy risklar Yetkazib berilgan tovar uchun to`lovni amalga oshirmaslik riski Shartnoma shartlariga 100%lik bo`nak to`lovini kiritish. Akkreditiv hisob- kitob shaklini qo`llash (hujjatlar bilan tasdiqlangan, javobsiz, bo`linadigan akkreditiv). Shartnoma bo`yicha to`lovni talab qilish huquqini pul evaziga faktoring firmasiga berish Tovar ishlab chiqarishni rejalashtirishda moliyaviy resurslarni nooptimal taqsimlash riski Korxona faoliyatining ustuvor yo`nalishlarini belgilashda diqqatliroq tahliliy ishlarni amalga oshirish. Ishlab chiqarilgan tovarlarni sotish rentabelligini chuqurroq dastlabki baholash. Ishlab chiqarish rejasi va investitsiya rejasiga zaruriy o`zgarishlar kiritish Yirik miqyosli loyihaga katta investitsiyalar riski (masalan, kapital qurilish obyekti) Shartnomadan oldingi davrda chqurroq tahliliy ishlar bajarish. Loyihani amalga oshirishga konsorsial kelishuv orqali boshqa firmalarni jalb qilish hisobiga risklarni taqsimlash. Loyihani amalga oshirishga venchur (riskli) fondlarning mablag`larini jalb qilish

3. Ichki firma risklari korxona xodimlarining noroziligi va ish tashlashlar riski Kasaba uyushmasi faollari bilan jamoaviy shartnoma shartlarini diqqat bilan qayta ishlash. Korxonada kuchli ijtimoiy-iqtisodiy dasturlar ishlab chiqish. Xodimlar motivatsiyasini tushunish va undan korxonani boshqarish jarayonida foydalanish. Korxona jamoasida ijobiy psixologik muhit yaratish Tijorat axborotlari va ilmiy-texnik axborotning chetga chiqish riski Xodimlarni, ayniqsa, ITTKI bilan shug`ullanuvchi muhandis-texnik personalni «murosaga moyillik» borasida puxtaroq tekshirish. Ichki firma hujjatlari aylanmasi ustidan qattiq nazorat o`rnatish. Laboratoriya, eksperimental uchastka va h.k.ga begonalar kirishini taqiqlash. Raqobatchilarga yolg`on axborotlar tarqatish (qonun doirasida) Boshqaruvchilar xatolari O`rta va oliy bo`g`in boshqaruvchilarini diqqatliroq tanlash, ular faoliyatini samarali motivatsiyalash va rag`batlantirish. Boshqaruv kadrlarini kasbiy tayyorlash va qayta tayyorlash. Eng mas’uliyatli, riskli loyihalar bo`yicha boshqaruv jarayonini modellashtirish. Qimmatli loyihalarni boshqarish uchun vaqtinchalik maqsadli guruhlar tashkil qilish. Nazoratni tashkillashtirish

Adabiyotlar : 1. Каримов И.А. Бош мақсадимиз -кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. // Халқ сўзи, 2013 йил 19 январь, №13(5687). 2. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учебник. / Под ред.проф. В.А.Алексунина. - М: «Дашков и К», 2006. -716 с. 3. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учеб. пособие / Под ред. д-ра экон.наук,проф. Н.А. Нагапетьянца.- М: Вузовский учубник, 2006.- 272 с. 4. Маркетинг: Учебник для вузов/ Н.Д.Эриашвили, К.Ховард, Ю.А. Ципкин идр.; под.ред. Н.Д. Эриашвили. -М: ЮНИТИ-ДАНА, 2009,631 с. 5. Беляев В.И. Маркетинг: основы теории и практики. Учебник. - М: КНОРУС, 2010. - 680 с. 6. Ergashxodjaeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing. Darslik. - T.: TDIU, 2011. -202 b. 7. Soliyev A., Buzrukxonov S. Marketing, Bozorshunoslik. Darslik. – T.: Iqtisod- Moliya, 2010.- 424 b.

O'xshashlar

Sanoat korxonalari marketingi

Xizmatlar marketingi

Agrosanoat marketingi

Bank marketingi

Investitsiyalar marketingi