Variatsiya ko‘rsatkichlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Variatsiya ko‘rsatkichlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

593.5 KB

Ko'chirib olish

Variatsiya ko‘rsatkichlari Reja: 1. Variatsiya mohiyati va uni o‘lchash zaruriyati 2. Variatsiya kengligi 3. O‘rtacha kvadrat tafovut (dispersiya) va kvadratik o‘rtacha tafovut 4. Dispersiya va kvadratik o‘rtacha tafovut xossalari 5.Shartli moment usuli

Ommaviy hodisa va jarayonlar taqsimotlari murakkab tuzilmali va ko‘p qirrali masaladir. Ularni o‘rganishga statistika turli jihatlardan yondashadi. Avvalambor belgining o‘rtacha darajasi (miqdoriy qiymati)ni aniqlab to‘plamni umumlashtirib ta’riflaydi, mazkur to‘plam birliklarida u olgan miqdoriy qiymatlar o‘rtasidagi farqlardan chetlanib, ularni tekislab (silliqlab) muayyan hodisalar to‘plamining rivojlanish qonuniyatlarini yoritadi. Bu - taqsimot qatorlarini tahlil qilishning bir tomoni. Mazkur masalaning ikkinchi tomoni qator variatsiyasini, o‘rganilayotgan belgi miqdoriy qiymatlari o‘rtasidagi farqlarni sinchiklab o‘rganishdan, ularni umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarni hisoblab, taqsimot qatoriga xos og‘uvchanlik, bo‘yiga cho‘ziluvchanlik yoki ayrim oraliqlarda birliklar to‘planishi (kontsentratsiyalanishi) kabi xususiyatlarni aniqlashdan iborat. Bu ko‘rsatkichlarda ommaviy hodisa va jarayonlarning sifat aniqligi va xususiyatlari ham namoyon bo‘lishini hisobga olsak, u holda masalaning mazkur tomoni nazariy va amaliy jihatdan qanchalik katta ahamiyat kasb etishi haqida tasavvur hosil qilish qiyin emas. To‘plamda biror belgi qiymatlarining variatsiyasi deganda ayni zamon va makon sharoitida belgi miqdorlarining to‘plam birliklari bo‘yicha farqlanishi, o‘zgaruvchanligi tushuniladi. To‘plam birliklari turli muhitda harakat qiladi va natijada variatsiya vujudga keladi. Demak, variatsiya sababi - sharoitlarning xilma- xilligi, ularda ko‘pdan-ko‘p omil va kuchlar mavjudligi va turlicha amal qilib, natijaga har xil me’yorda ta’sir etishidir. Ayrim belgilarni hisobga olmasak, deyarlik barcha jamiyat va tabiat hodisalariga variatsiya xosdir. Aksariyat statistika usullari yo variatsiyani o‘lchashga asoslanadi yoki undan chetlanish (abstraktsiyalanish) yo‘llarini yaratishga tayanadi. U holda ham, bu holda ham variatsiyani o‘lchash zarurati tug‘iladi. Eng muhim variatsiya ko‘rsatkichlari 8.1-tarhda tasvirlangan.

8.1-tarh. Asosiy variatsiya ko‘rsatkichlari . x) Eslatma: hadlar soni teng bo‘lmagan qatorlarni qiyosiy o‘rganishda bu ko‘rsatkichlar qator hadlari soniga bo‘linishi lozim, ya’ni Q/N, R/N. 8.2. Variatsiya kengligi Variatsiya, ya’ni belgi qiymatlarining qator markaziy miqdorlari (belgi darajasi) atrofida sochilishi (tarqoqligi)ning eng oddiy me’yori variatsiya kengligidir (inglizcha range). U o‘rganilayotgan belgining eng katta va eng kichik miqdoriy qiymatlari orasidagi farqni belgilaydi, ya’ni min max x x R   . Bu yerda maxx - belgining eng katta qiymati(qator hadi), minx - uning eng kichik qiymati. Variatsiya kengligida taqsimotning ichki shakli, ya’ni Variatsiya kengligi taqsimot qatorining eng katta va eng kichik variantalari orasidagi farqdir. O’rta ch a kvadrat ta f ovut (dispеrsiya )  2 Kvadratik o’rta ch a ta f ovut  Mutl aq o’rta ch a ta f ovut (modul d ) Nimkvartil k е nglik (kvartil ta f ovuti-Q х ) Varia st iya kеngligi – R x ) Asosiy varia ts iya ko’rsatki ch lari Mutl aq ko’rsatki ch lar Nisbiy ko’rsatki ch lar Ko’rsatki ch nomi Hisobla sh tartibi Ko’rsatki ch nomi Hisobla sh tartibi Sa f langan q atorlarda Vaznli q atorlarda varia ts iya ko eff i ts i y еnti Kvadratik o’rta ch a ta f ovut ko eff i ts i y еnti Mutlo q o’rta ch a ta f ovut ko eff i ts i y еnti Kvartil ta f ovut ko eff i ts i y еnti Varia ts iya kеngligi ko eff i ts i y еnti N х х    2 2 ) (  N х х    2) (  N x x N d d      2 ) ( ) ( 1 3 Q Q Q i e       min max x x R       f f х х 2 2 ) (      f fx x d 2 1 3 Q Q Q   min max x x R   x V 100*    0 100*  ¸êèx d Vd e Q ¸êèx Q V  100*  x R VR 100* 

miqdorlar orasidagi tafovutlar aks etmaydi. Simmetrik qator uchun ham, asimmetrik (og‘ma) qator, masalan, J - simon taqsimot uchun ham variatsiya kengligi biror miqdorga teng bo‘lishi mumkin, vaholanki bunday taqsimotlar tarqoqlik darajasi jihatidan bir-biridan odatda jiddiy farq qiladi. 8.3. O‘rtacha kvadrat tafovut (dispersiya) va kvadratik o‘rtacha tafovut O‘rtacha kvadrat tafovut yoki dispersiya belgining ayrim qiymatlari bilan ularning arifmetik o‘rtachasi orasidagi tafovutlar kvadratlaridan hisoblangan arifmetik o‘rtachadir. Bu ko‘rsatkich quyidagi formulalar orqali ifodalanadi: Saflangan qatorlarda N x x n i i    1 2 2 ) (  (8.1a) Vaznli (guruhlangan) qatorlarda     i n i i i f f x x 1 2 2 ) (  (8.1.b) bu yerda  2 - dispersiya ix - qator variantalarining qiymatlari х - variantaning arifmetik o‘rtacha qiymati, ya’ni «8.1.a» da x x N i i n  1 «8.1.b» da    i n i ii f f x x 1 if - variantlar (birliklar) soni. Dispersiyani quyidagi formula yordamida hisoblash mumkin. 2 2 2 ) (x x x    (8.2) Dispersiyada belgining ayrim qiymatlari bilan ularning arifmetik o‘rtachasi orasidagi farqlar kvadratga oshirilgan holda bo‘lgani uchun bu ko‘rsatkich o‘zgaruvchanlikni zo‘raytirib ifodalaydi. Shu sababli uni kvadrat ildiz ostidan Kvadratik o‘rtacha tafovut – bu kvadrat ildiz ostidan chiqarilgan dispersiyadir. Dispersiya – bu qator variantalari qiymatlari bilan ularning arifmetik o‘rtachasi orasidagi tafovutlar kvadratlaridan olingan arifmetik o‘rtachadir.

chiqarish zarur. Natijada hosil bo‘lgan ko‘rsatkich variatsiya o‘rtacha darajasini aniq ifodalaydi va u kvadratik o‘rtacha tafovut x  (inglizcha standard deviation - s.d.) deb ataladi, ya’ni: Saflangan qatorlarda N x x n i i x    1 2) (  (8.4.a) Vaznli qatorlarda     i n i i i x f f x x 1 2)  (8.4.b) O‘rtacha kvadrat va kvadratik o‘rtacha tafovutlar hisoblashni quyidagi misolda ko‘rib chiqamiz. Ikki qavatli uyning birinchi qavatida 5 xonadon va 2 qavatida 7 xonadon yashaydi. Xonadonlar o‘rtacha oila a’zosiga to‘g‘ri keladigan oylik daromadlar bo‘yicha quyidagicha taqsimlangan (ming so‘m). 8.1-jadval Uy ho‘jaliklarining bir a’zoga o‘rtacha oylik daromadi bo‘yicha taqsimoti I-qavat (ming so‘m) 1x II-qavat (ming so‘m) 2x 21x 22x x x 1 1  2 1 1 ) ( x x  x x 2 2  ( ) x x 2 2 2  47 2 2      x A x y 2 2 2 2 2 ) 47 ( ) (      x A x y 30 28 900 784 -10 100 -22 484 -19 361 35 35 1125 1225 -5 25 -15 225 -12 144 40 42 1600 1764 0 0 -8 64 -5 25 45 47 2025 2209 5 25 -3 9 0 0 50 51 2500 2601 10 100 1 1 4 16 - 57 - 3249 - 7 49 10 100 - 90 - 8100 - 40 1600 43 1849 Jami 200 350 8250 19932 250 2432 21 2495 . . . . m so' ming 07.7 50 5 250 m so' ming 50 5 250 ) ( m so' ming 50 7 350 m so' ming 40 5 200 1 1 21 1 21 2 2 2 1 1 1                   N x x N x x N x x

. . . . m so' ming 62 28 90 m so' ming 20 30 50 m so' ming 64, 18 43, 347 7 2432 m so' ming 43. 347 7 2432 ) ( (min)2 (max)2 2 (min)1 (max)1 1 2 2 22 2 22                   x x R x x R N x x  Ammo R 1 = 20 ming so‘m 5 xonadonga R 2 = 62 ming so‘m 7 xonadonga tegishlidir. Demak, o‘rtacha 1 xonadonga R 1 /N 1 =20/5=4 ming so‘m, R 2 / N 2 =62/7=8,86 ming so‘m. Shunday qilib, II qavat uy ho‘jaliklarida o‘rtacha bir a’zo daromadlari bo‘yicha tabaqalanish (farqlanish) I qavat uy ho‘jaliklariga nisbatan 2,0 - 2,6 marta kuchlidir. Ikki qavatli uy bo‘yicha ko‘rsatkichlarni hisoblasak: x x f f i i i           40 5 50 7 5 7 550 12 45 83. ming so‘m. R= x max - x min = 90-28=62 ming so‘m yoki bir ho‘jalikka nisbatan R/  f i =82/12=6.83 ming so‘m. .m so' ming 95. 14 5. 223 12 2682 5. 223 12 2682 12 2432 250 7 5 7 43. 347 5 50 2 2                   i i i f f f (8.2) formula bo‘yicha  2 va  hisoblaylik. Buning uchun dastlab x2 va x2 aniqlaymiz. 64, 18 43, 347 43. 347 2500 43. 2847 ) ( 07.7 50 50 1600 1650 ) ( 2500 ) 7 350( ) ( ) ( 43. 2847 7 19932 1600 ) 5 200( ) ( ) ( 1650 5 8250 2 21 21 21 1 21 21 21 2 2 2 2 22 2 22 22 2 2 1 1 21 1 21 21                                   x x x x N x x N x x N x x N x x

8.4. Dispersiya va kvadratik o‘rtacha tafovut xossalari Dispersiya va kvadratik o‘rtacha tafovut algebraik amallarni bajarish uchun eng qulay o‘zgaruvchanlik me’yoridir. Bu jihatdan u arifmetik o‘rtachani eslatadi. Dispersiya va kvadratik o‘rtacha tafovutlarning eng muhim xossalarini ko‘rib chiqamiz. 1. 2x  va x  arifmetik o‘rtachaga х nisbatan hisoblanganda bu ko‘rsatkichlar o‘zgaruvchanlikning eng kichik qiymatli me’yoridir, ya’ni 2 2 A xS  bunda A  х . 2 22 2 2 ) ( d N A x SA      . (8.3) Bu yerda: 2 2 ) ( A x d   . Demak, 2 2 x AS  , chunki 2 2 2 d SA x    2. Qator hadlarini biror A o‘zgarmas miqdorga kamaytirsak (yoki ko‘paytirsak), ya’ni A x , bu hol dispersiya va kvadratik o‘rtacha tafovutga ta’sir etmaydi, ya’ni yangi A x y   qator uchun bunday ko‘rsatkich boshlang‘ich qator ko‘rsatkichlariga teng bo‘ladi: 2 2y σ σ õ  (8.5) 3. Qator hadlarini biror o‘zgarmas miqdor k marta qisqartirilsa (yoki ko‘paytirilsa), dispersiya k 2 marta, kvadratik o‘rtacha tafovut k marta ozayadi (yoki ortadi). u=x/k bo‘lsa /k , /k 2 2 2 x y x y       (8.6) 4. 7-bobda xususiy o‘rtacha darajalari 2 1 ва х х bo‘lgan ikki qatordan tarkib topgan umumiy qator o‘rtacha darajasi х orasida quyidagicha bog‘lanish mavjudligi ko‘rsatilgan edi 2 2 1 1 x N x N x N   . Bu yerda N 1 , N 2 va N = N 1 +N 2 ayrim va umumiy to‘plam hajmi (qatorlar variantlarining soni). x x x , , 2 1 - tegishli tartibda qator o‘rtacha darajalari. Xuddi shuningdek, umumiy qator dispersiyasi va kvadratik o‘rtacha tafovutini tarkibiy qatorlarning tegishli ko‘rsatkichlari orqali ifodalash mumkin. Tarkibiy qatorlar dispersiyasi  2 1 va  2 2 , ularning o‘rtacha miqdorlari bilan umumiy o‘rtacha orasidagi farqlarni 1 1 d x x   va 2 2 d x x   deb belgilasak, u holda (8.4) formulaga binoan bu tarkibiy qatorlarning umumiy o‘rtachaga nisbatan hisoblangan o‘rtacha kvadrat tafovutlari S 2 1 =  2 1 + d 2 1 va S 2 2 =  2 2 + d 2 2 teng bo‘ladi. Shuning uchun umumiy qator uchun quyidagi ifodani yozish mumkin. ) ( ) ( 22 22 2 21 21 1 2 d N d N N x        bundan

2 1 22 22 1 21 21 1 2 ) ( ) ( N N d N d N x         2 1 22 22 1 21 21 1 2 ) ( ) ( N N d N d N x         (8.7) 6. N - birinchi natural sonlar uchun kvadratik o‘rtacha tvafovutni aniqlash ham amaliy ahamiyat kasb etadi. Algebradan 1 ma’lumki, N - birinchi natural sonlar yig‘indisi N(N + 1)/2, ularning kvadratlarining yig‘indisi esa N(N+1)(2N+1)/6 ifoda bilan aniqlanadi. Demak, birinchi natural sonlar o‘rtachasi: N(N + 1)/2 : N = (N + 1)/2 va (8.4) formulaga binoan ularning o‘rtacha kvadrat tafovuti esa quyidagi ifodaga teng:  2 = (N+1)(2N+1)*1/6 - (N+1) 2 *1/4 bundan  2 = (N 2 - 1)*1/12. (8.8) Bu formuladan foydalanish uchun misol qilib belgi darajalarini o‘lchamasdan, to‘plam birliklarini biror umumiy xususiyati asosida saflab (bo‘ylab), so‘ngra tartib sonlari bilan belgilab chiqish natijasida barpo bo‘ladigan N - rangli qatorlarni olish mumkin. 8.5. Dispersiya va kvadratik o‘rtacha tafovut hisoblashning soddalashtirilgan usullari Yuqorida bayon etilgan dispersiya xossalariga tayanib bu ko‘rsatkichni, demak, kvadratik o‘rtacha tafovutni ham hisoblashni bir muncha soddalashtirish mumkin. Shunday yo‘llardan biri shartli moment usuli deb ataladi. 8.5.1.Shartli moment usuli O‘rganilayotgan ix qatorning har bir hadidan A-o‘zgarmas miqdorni ayirib, olingan natijalarni boshqa k-o‘zgarmas miqdorga bo‘lsak, boshlang‘ich ix qator o‘rniga yangi iy qator vujudga keladi, ya’ni k A x y i i   . Agarda qator teng oraliqli variantalarga ega bo‘lsa, A - konstanta qilib qator o‘rtasidagi hadni (variantani), k - konstanta qilib esa oraliq kengligini olish kerak, chunki bu holda 1 В.Назаров, Б.Т.Тошпылатов, А.Д. Дисумбетов. Алгебра ва сонлар назарияси 1-=исм, Т.: Ы=итувчи, 1993, 68-бет. Umumiy dispersiya o‘rtacha juz’iy dispersiya bilan juz’iy o‘rtachalar dispersiyasi yig‘indisiga teng. Bu dispersiyalarni qo‘shish qoidasi deb ataladi.

hisoblash juda soddalashadi. So‘ngra yangi iy -qatorning varianta qiymatlari va ularning kvadratlaridan arifmetik o‘rtachalar hisoblanadi:               i n i i i n i i i n i ii n i i f f y y N y y f f y y N y y 1 2 2 1 2 2 1 1 ёки ва ёки natijada ) ( σ 2 2 2 2 ó ó ê y   Bu ko‘rsatkich boshlang‘ich haqiqiy x i - qator dispersiyasini ham aniqlaydi, chunki 2 2 2 2 2 2 y ¸êè x x ó x y      (8.6). 7.1- jadval ma’lumotlari asosida shartnomani bajarish darajalari uchun dispersiya va kvadratik o‘rtacha tafovutlarni umumiy tartibda va shartli moment usulida hisoblaymiz. Shartnoma bajarish darajasiga qarab korxonalar soni o‘rtacha shartnomani bajarish darajasi (%%) y i =(x i -105)/10 y i f i y i 2 f i korxonalar guruhi if ix A=105 k=10 80 gacha 1 75 -3 -3 9 80-90 3 85 -2 -6 12 90-100 5 95 -1 -5 5 100-110 9 105 0 0 0 110-120 7 115 1 7 7 120-130 5 125 2 10 20 130 va yuqori 4 135 3 12 36 jami 34 15 89 % 57. 15 4. 242 4. 242 34 8240 ) 15* 44.0 89( 10 34 1 ) ( 1 yoki %. 57. 15 4. 242 4. 242 ) 1936.0 6176.2(* 100 ) 44.0 6176.2( 10 ) ( 6176.2 34 89 %4. 109 105 10* 44.0 44.0 34 15 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 7 1 7 1 2 2 7 1 7 1                                           x n i ii i i i y x y x y i i i i i i i i ii f y y f y kf ó y k f f y y A ky x f f y y       

8.6. Dispersiyalarni qo‘shish qoidasi va undan bozor hodisalarni tahlil qilishda foydalanish yo‘llari Umumiy dispersiya (2 ix  ) o‘rtacha juz’iy dispersiya ( 2i ) ustiga juz’iy o‘rtachalar dispersiyasini ( 2 ix  ) qo‘shish natijasidir. Bu dispersiyalarni qo‘shish qoidasi deb ataladi. Unga binoan, umumiy dispersiya ikkita tarkibiy dispersiyalardan iborat bo‘lib, biri to‘plam qismlari ichidagi o‘zgaruvchanlikni o‘lchaydi, ikkinchisi esa - ularning juz’iy o‘rtachalar orqali ifodalangan qismlararo farqlarini (variatsiyani) ta’riflaydi. Masalan, agarda to‘plam birliklari biror muhim belgi asosida guruhlangan bo‘lsa, u holda taqsimot qatori 3 turdagi dispersiyalar, ya’ni umumiy dispersiya, guruhlararo dispersiya va ichki guruhiy dispersiya bilan ta’riflanadi. Umumiy dispersiya hamma omillar ta’siri ostida o‘rganilayotgan belgi qanday variatsiyaga ega ekanligini, guruhlararo dispersiya esa uning qaysi qismi guruhlash belgisining ta’siri natijasida shakllanganini o‘lchaydi. Umumiy o‘zgaruvchanlikning qolgan qismi boshqa barcha omillar hissasi bo‘lib, uni ichki guruhiy dispersiyalar aniqlaydi. Natijada umumiy dispersiya guruhlararo dispersiya bilan o‘rtacha ichki dispersiyadan tarkib topadi, ya’ni 2 2 2 i i x x x      . bu yerda 2x  - umumiy dispersiya N x x x    2 2 ) (  bunda N x x   2 iх -guruhlararo dispersiya i i x N x x i    2 2 ) (  bunda i - guruhlar soni x x N i i i   har bir guruh uchun belgining o‘rtacha qiymati; 2i - o‘rtacha ichki dispersiya    i i i N N i 2 2   bunda i i i i N x x    2 2 ) (  x -to‘plam bo‘yicha belgining ayrim qiymatlari; ix - har bir guruh bo‘yicha belgining ayrim qiymatlari; N i - ayrim guruhlarga tegishli birliklar soni; N - to‘plam bo‘yicha birliklar soni N=  N i . Misol: 8.2-jadval Mintaqalar bozorida talab hajmi, baho darajasi va uning tebranish ko‘rsatkichlari Bozorlar Savdo xajmi,t N i 1t bahosi (ming so‘m) ix ichki bozorda baholar tebranishi (juz’iy dispersiyalar) 2i Mintaqa N 1 455 400 900 Mintaqa N 2 600 350 784 Mintaqa N 3 900 320 829,4 Respublika bozori 2000 Respublika bozorida 1t mahsulotning o‘rtacha bahosi:

x xN N i i i          400 455 350 600 320 900 455 600 900 340 * * * ming so‘m. Mintaqalararo baho dispersiyasi 1029 1955 205800 900 600 455 900) 340 320( 600) 340 350( 445) 340 400( ) ( 2 2 2 2 2               i i i х N N x x i  Yoki iх    1029 32.08 mln.so‘m O‘rtacha ichki mintaqaviy dispersiya .m so' ming 52, 28 2, 813 yoki 2. 813 1955 1626360 900 600 455 900*4. 829 600* 784 455* 900 j 2 2                i i i i N N Umumiy respublika bo‘yicha baho dispersiyasi    2 2 2 ix i x    813.2  1029  1842.9 yoki 92. 42 2. 1842  х ming so‘m 8.7. Muqobil (alternativ) belgi dispersiyasi Alternativ - o‘zagi lotincha «alter» - ikkitadan biriga asoslangan - frantsuzcha «alternative» so‘z bo‘lib, bir-birini o‘zaro inkor qiluvchi imkoniyatlardan yoki yo‘llardan har biri degan lug‘aviy ma’noga ega. Alternativ belgi deb o‘rganilayotgan to‘plam birliklarining bir qismida uchraydigan, boshqa qismida esa uchramaydigan xossalar ataladi. Masalan, iste’molchilarning bir qismi ayni tovarni iste’mol qilishga moyil, boshqa qismi moyil emas. Alternativ belgi qiymatlari bunday xossaga ega bo‘lgan birliklar uchun «1» (bir) barcha ega bo‘lmaganlar uchun esa «0» (nol) deb ifodalanadi. Umumiy to‘plamda alternativ belgi kuzatilgan birliklar salmog‘i «R», kuzatilmaganlari esa «q» orqali belgilanadi, ularning yig‘indisi birga teng, ya’ni p+q=1 2 ) . x xf f f f f f p q p          1 0 1 0 1 0 1 0 Demak, alternativ belgining o‘rtacha qiymati unga ega bo‘lgan birliklarning to‘plamdagi salmog‘iga tengdir. Bu belgi uchun dispersiya pq p p p p p p p q p p p p q p p p p q p p p d x x f f x x p                            ) 1( 2 ) ( 2 2 ) 0( ) 1( ) ( ) ( 2 2 2 2 2 2 3 2 2 2 2 2 2 demak, pq p2 (8.8) Alternativ belgi dispersiyasining maksimal qiymati pq=0,5*0,5=0,25 teng. Variatsiyani o‘rganish uchun quyidagi dispersiya turlari hisoblanadi va tahlil qilinadi. Salmoqning ichki guruhiy dispersiyasi ii i i p qp p p    ) 1( 2 (8.9) 2 ) chunki r = f 1 /  f va q = f 0 /  f bo ’ lgani uchun p + q = f 1 /  f + f 0 /  f =  f /  f =1 .

Ichki guruhiy dispersiyalardan o‘rtacha dispersiya p i i iii i i i i ii i p p pq f f p p d pq 2 2 1 1          ( ) ( ) (8.9a) Guruhlararo dispersiya        i i i i i p d p p f f p p i 2 2 2 ) ( ) (  (8.10) bu yerda: f i - ayrim guruhlardagi birliklar soni; ip - ayrim guruhlarda o‘rganilayotgan belgi salmog‘i; p - butun to‘plam bo‘ycha o‘rganilayotgan belgi salmog‘i p pf f pd ii i ii      bu yerda d f f i i i  Umumiy dispersiya pq qp p p p     ) 1( 2 (8.11). Yuqorida uchta dispersiyalar o‘zaro quyidagicha bog‘langan: 2 2 2 i i p p p      8.8. O‘rtacha absolut tafovut (modul) Bu holda ayrim tafovutlar ishorasiga e’tibor bermasdan, ularning yig‘indisini topamiz. Bunday «absolut» tafovutlarning arifmetik o‘rtachasi absolut (mutlaq) o‘rtacha tafovut (inglizcha mean deviation) deb ataladi. Bu ko‘rsatkich quyidagi shakllarga ega bo‘ladi: Saflangan qatorlarda d x x N    (8.12). Vaznli qatorlarda d x x f f i i i n i     ( ) 1 (8.12a). 8.1-jadvaldagi misolda: birinchi qavat xonadonlari uchun: .m so' ming 6 5 15 15 5 ) 40 50( ) 40 45( ) 40 40( ) 40 35( ) 40 30(                d ikkinchi qavat uchun: .m so' ming7. 13 7 48 48 7 ) 50 90( ) 50 57( ) 50 51( ) 50 47( ) 50 42( ) 50 35( ) 50 28(                    d Agarda qatorning ayrim hadlari uchun absolut tafovutlarni biror istalgan A miqdorga nisbatan aniqlasak va uni A x d   deb belgilasak, u holda absolut o‘rtacha tafovut quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: d d N   (8.12)

Bu yerda d «d-modul» yoki inglizcha «mod d» deb o‘qiladi. Qator hadlari uchun ayrim tafovutlar ularning arifmetik o‘rtacha darajasiga nisbatan aniqlanganda kvadratik o‘rtacha tafovut minimal qiymatga ega bo‘lganidek, absolut o‘rtacha tafovut ham minimal qiymatga ega bo‘ladi, agarda ayrim tafovutlar medianaga nisbatan aniqlansa. 8.9. Kvartil tafovuti yoki nimkvartil kenglik Simmetrik taqsimotda mediana birinchi va uchinchi kvartillar orasidagi masofaning o‘rtasida joylashgan nuqta bo‘lib, bu masofani teng ikki qismga bo‘ladi, ya’ni  e -Q 1  Q 3 -  e Bu farq variatsiya me’yori sifatida talqin etilishi mumkin. Ammo to‘la simmetrik taqsimot hech qachon bo‘lmagani uchun variatsiya me’yori qilib odatda uchinchi kvartil bilan mediana va mediana bilan birinchi kvartil o‘rtasidagi yarim farq qabul qilinadi, ya’ni:2 2 ) ( ) ( 1 3 1 3 Q Q Q Q Q e e         (8.13). Nimkvartil kenglik to‘plamning faqat markaziy qismiga xos o‘zaruvchanlikni ta’riflaydi, boshqa qismlariga tegishli variatsiyani hisobga olmaydi. Shuning uchun ham misolimizda u absolut o‘rtacha tafovutga qaraganda kichik qiymatga ega bo‘lgan. 8.1-jadvaldagi misolimizda 2-nchi qavat xonadonlaridan tuzilgan qator uchun  e  Q 2  47; Q 1  35; Q 3  57 ming so‘m. Nimkvartil kengligi Q    57 35 2 11 ming so‘m. U variatsion kenglikka (R=62 ming so‘m) qaraganda 5,5 marta kichik, absolut va kvadratik o‘rtacha tafovutlardan ham kichikdir.

8.10. Variatsiya koeffitsiyentlari Yuqorida ko‘rib chiqilgan barcha variatsiya ko‘rsatkichlari o‘rganilayotgan belgi o‘lchangan o‘lchov birliklarida ifodalanadi. Ammo o‘lchov birliklari har xil bo‘lgan to‘plamlar variatsiyasini bu ko‘rsatkichlar yordamida qiyoslab bo‘lmaydi. Turli tabiatga ega bo‘lgan to‘plamlarga xos variatsiyani hatto o‘lchov birliklari bir xil bo‘lsa ham, ular asosida taqqoslash mumkin emas. Shu sababli statistikada variatsiyaning nisbiy me’yorlaridan foydalanish tavsiya etiladi. Kvadratik o‘rtacha tafovut, absolut o‘rtacha tafovut belgi o‘lchami bilan ifodalangani uchun ularni belgi darajasining biror me’yoriga bo‘lish kerak, masalan . / ; / ; / x o d x d   Natijada hosil bo‘lgan ko‘rsatkichlar nisbiy variatsiya ko‘rsatkichlari deb ataladi. Yuqoridagi ifodalardan oxirgisi odatda foizda hisoblanadi va variatsiya koeffitsiyenti deb ataladi. ; 100* x V  (8.14) Bu yerda: x - belgining arifmetik o‘rtacha qiymati;  - o‘rtacha kvadratik tafovut. O‘rtacha miqdor nolga yaqin bo‘lganda bu (8.14) koeffitsiyent birmuncha ishonchsiz hisoblanadi. 8.11. Geometrik dispersiya Odatda bizni absolut emas, balki nisbiy tafovutlar qiziqtirganda geometrik o‘rtachadan foydalanamiz. Ma’lumki, geometrik o‘rtachaga nisbatan nisbiy tafovutlar hisoblanganda ular o‘zaro yeyishadi. Shuning uchun variatsiya ko‘rsatkichlari yordamida nisbiy tafovutlarni o‘lchash zarur bo‘lganda ular geometrik o‘rtachaga asoslanadi. Geometrik o‘rtacha logarifmi belgi qiymatlarining logarifmlariga asoslangan arifmetik o‘rtacha bo‘lgani uchun dispersiya ham ular asosida hisoblanadi, ya’ni saflangan qatorlarda N x x geom xgeom    2 2 ) log (log log  (8.15). vaznli qatorlarda     f f x x geom xgeom 2 2 ) log (log log  (8.15a). Bu formulalar yordamida topilgan dispersiya logarifmini antilogarifmlash natijasida dispersiyaning natural qiyati olinadi, undan esa kvadratik o‘rtacha tafovut hosil qilish qiyin emas. 8.12. Asimmetriya ko‘rsatkichlari Asimmetriya - grekcha «asymmetria» - o‘zaro o‘lchamsiz so‘zidan olingan bo‘lib, o‘zaro o‘lchamlik buzilishi yoki yo‘q bo‘lishi degan lug‘aviy mazmunga ega. Asimmetrik taqsimot u yoki bu yoqqa og‘ishma, qiyshaygan shaklda to‘plam birliklarining taqsimlanishidir.

Taqsimot asimmmetriyasi me’yorini, ya’ni uning nosimmetrik darajasini qanday o‘lchash mumkin degan savol tug‘iladi. Ma’lumki, taqsimot ordinatasida moda arifmetik o‘rtacha miqdor nuqtasidan u yoki bu tomondagi nuqta bilan ifodalanadi. Demak, moda bilan arifmetik o‘rtacha orasidagi farqdan taqsimot assimmetriyasining darajasini o‘lchashda foydalanish mumkin. Lekin 0х ayirmaning berilgan qiymatida dispersiya katta bo‘lsa assimmetriya ko‘zga ilinar-ilinmas tashlanadi ya’ni og‘ishma daraja kichik bo‘ladi, aksincha dispersiya kichik bo‘lsa nosimmetriklik yaqqol ko‘rinadi, uning darajasi katta bo‘ladi. Shuning uchun asimmetriya me’yori qilib arifmetik o‘rtacha bilan moda orasidagi 0х farqni emas, balki bu ayirmaning kvadratik o‘rtacha tafovutga nisbatini olish mumkin, ya’ni x x a  0   (8.16) Bu ko‘rsatkichni mashxur ingliz statistigi K.Pirson taklif etgan, shuning uchun Pirson koeffitsiyenti deb ataladi. Muayyan sharoitda bu ko‘rsatkich noldan katta bo‘lsa a  0, u holda asimmetriya musbat xisoblanadi, aks xolda (a  0), u manfiy deb hisoblanadi. Agarda to‘plam birliklari qator o‘rtachasidan chaproqdagi guruhlarda ko‘proq to‘plangan bo‘lsa, koeffitsiyent manfiy ishoraga ega bo‘ladi, taqsimot ham chap yoqqa og‘ishgan bo‘ladi, va aksincha, ular o‘rtachadan o‘ng tomondagi guruhlarda ko‘proq to‘plangan bo‘lsa, Pirson koeffitsiyenti musbat ishora oladi, taqsimot ham o‘ng yoqlama og‘ishmalikka ega bo‘ladi. 7.1-jadvaldagi ma’lumot asosida Pirson asimmetriya koeffitsiyentini hisoblaylik. Ularga binoan: % 78. 107 9 70 100 10)7 9( )5 9( 5 9 100 ) ( ) ( 7 ;5 ;9 ; 100 %; 10 %; 57, 15 %;4, 109 10 0 10 0 10 0 10 10 0 0 0 0                            K f f f f f f x f f f x K x x            Bundan: 104,0 57, 15 78, 107 4, 109 0      x x a   Ammo Pirson koeffitsiyenti taqsimot markaziy qismida kuzatiladigan nosimmetriklikka ko‘proq bog‘liqdir. Chetki hadlar orasidagi asimmetriyani u deyarlik hisobga olmaydi. Shuning uchun o‘rtacha kub farqdan asimmetrik me’yorini aniqlashda foydalanish mumkin. Ammo bu holda ham ko‘rsatkichning o‘lchamsiz nisbiy miqdorda ifodalanishini ta’minlash zarur. Shuning uchun taqsimot asimmetriyasining me’yori qilib o‘rtacha kub farqni kub darajali kvadratik o‘rtacha tafovutga nisbati olinadi, ya’ni Asimmetriya me’yori o‘rtacha kub tafovutni kub darajali kvadratik o‘rtacha tafovutga nisbatidan iboratdir

3 3   SA (8.17). 8.13. Ekstsess me’yorlari Ekstsess lotincha « excessus » - og‘ishgan, o‘tkir qiyshaygan, bukur, kuchli bukchaygan va grekcha « xuproc » so‘zidan olingan « kurtosus » - do‘ng, bukur, o‘tkir uchli qiyalik degan lug‘aviy ma’noga ega. Statistikada ekstsess deganda taqsimot shaklining bo‘yiga cho‘ziqligi yoki yassiligi nazarda tutiladi. Ekstsess me’yori bo‘lib to‘rtinchi momentning to‘rtinchi darajali kvadratik o‘rtacha tafovutga nisbati xizmat qiladi, ya’ni f x x f x x f x x f f f › › Keks 2 2 4 4 4 4 4 ) ( * ) ( ) ( * * ) (                 (8.18). Momentlar tushunchasi mexanikadan olingan bo‘lib, taqsimot qatorini ta’riflovchi muhim ko‘rsatkich (parametr)lar hisoblanadi. To‘plam uchun uch turli momentlar mavjud: 1) oddiy momentlar; 1) markaziy momentlar; 2) shartli momentlar. Koordinat boshlang‘ich momentiga tegishli momentlar oddiy momentlar deb ataladi. U o‘zgaruvchan belgi qiymatlarini tegishli darajalarga ko‘tarish olingan o‘rtachadir. k-darajali (k=0,1,2,3...) oddiy momentni quyidagi asosida aniqlash mumkin: k s i i s i i ki s kss k k k x f f x f f f xf xf xf              1 ! 2 1 2 2 11 ..... .....  (8.19) if -ayrim guruhlardagi birliklar soni; ix -o‘zgaruvchan belgi qiymatlari yoki oraliqli variantalarning o‘rtacha qiymatlari. Demak, nol tartibli oddiy moment birga teng x 0 =1, birinchi tartibli moment arifmetik o‘rtachaga, ikkinchi tartibli moment esa o‘zgaruvchan belgi kvadratlarining o‘rtacha qiymatiga mos keladi va h.k. Ekstsess-taqsimot bo‘yicha cho‘ziluvchanlik yoki yassilik bo‘lib, uning me’yori to‘rtinchi momentning to‘rtinchi darajali kvadratik o‘rtacha tafovutga nisbatidan iborat. Oddiy moment - bu koordinat boshlang‘ich nuqtasiga tegishli momentdir.

Markaziy moment deb k-tartibli momentni arifmetik o‘rtachaga nisbatan olishga aytiladi. U quyidagi formula yordamida hisoblanadi:    i s i i k i k f f x x 1 ) (  (8.20). 8.20 formulaga asosan, nolinchi tartibli (k=0) markaziy moment birga teng ya’ni 0 1 teng, birinchi tartibli (k=1)markaziy moment nolga teng, (  =0), ikkinchi tartibli markaziy moment (k=2) 2 taqsimot qatorining dispersiyasidir:   2 2 2      ( ) . х х f f Oddiy va markaziy momentlar o‘rtasida ma’lum bog‘lanish mavjud. Ikkinchi tartibli markaziy momentlarni Nyuton binomi asosida yoyish yo‘li bilan ularni oddiy momentlar orqali ifodalash mumkin. Ma’lumki, 2 1 2 2 2 2 2 )(          x x uchinchi tartibli markaziy momentlar esa oddiy momentlar bilan ifodalanganda, quyidagicha ko‘rinishga ega: 3 2 3 3 ) (2 3 x x x x     To‘rtinchi tartibli markaziy momentlarni oddiy momentlarga keltirish natijasi quyidagi shaklga ega bo‘ladi: 4 2 2 3 4 4 ) (3 ) ( 6 4 x x x x x x      (8.21) 8.18 Normal taqsimot qatori uchun ekstsess koeffitsiyenti uchga teng, ya’ni k eks =3. Haqiqiy qator uchun bu koeffitsiyent uchdan kichik bo‘lsa, ya’ni k haqiqiy  3, taqsimot yassi uchli xisoblanadi. O‘z-o‘zidan ravshanki bu o‘zaro nisbat qancha katta bo‘lsa, shunchalik qator uchi o‘tkirlashgan bo‘ladi. Shartli momentlar biror ixtiyoriy nuqtaga (shartli o‘rtachaga) nisbatan aniqlanadi. Hisoblash jarayonini soddalashtirish uchun teng oraliqli variatsion qatorlarda ayrim hadlarni va shartli o‘rtachani oraliq kengligi martaba qisqartirib yuborish tavsiya etiladi. Natijada у x ни bilan, « x » larni esa « y » bilan almashtiriladi, bunda k À x y   Agarda asimmetriya va ekstsess ko‘rsatkichlari o‘zining ikki karrali kvadratik o‘rtacha xatosidan katta bo‘lmasa, taqsimotni normal deb hisoblash mumkin, aniqrog‘i haqiqiy taqsimotni normalga o‘xshashligi haqidagi gipotezani inkor qilib bo‘lmaydi. Asimmetriya va ekstsessning kvadratik o‘rtacha xatosi quyidagi formulalar yordamida aniqlanadi. Belgi faqat bir birlikda to‘plangan bo‘lsa, variatsiya ko‘rsatkichlari eng katta qiymatga ega. Markaziy moment - bu k-tartibli momentni arifmetik o‘rtachaga nisbatan qarashdir.

  as ex n n n n n n n n n n n            6 1 2 1 3 24 1 3 2 3 5 2 ( )* ( )*( )*( ) ( ) ( )*( )*( )*( ) (8.22) (8.23) 8.15. Variatsiya ko‘rsatkichlarining optimal chegaralari. Kontsentratsiyalanish, ixtisoslashish va monopollashtirish ko‘rsatkichlari Agarda o‘rganilayotgan belgi barcha to‘plam birliklari o‘rtasida bir miqdorda (me’yorda) taqsimlangan bo‘lsa, variatsion qator eng kichik qiymatli o‘zgaruvchanlikka ega bo‘ladi. Agarda o‘rganilayotgan belgi to‘la hajmda bir birlikda to‘plangan bo‘lsa, bunday to‘plam taqsimotida variatsiya ko‘rsatkichlari eng katta chegaraviy qiymatga ega bo‘ladi. Absolut o‘rtacha tafovut yoki modul uchun bu chegaraviy daraja: n x x n x n nx n n x d 2 2 2 2 )1 ( 2 max       (8.24) va uning variatsiya koeffitsiyenti uchun: V d x n n n dmax max ( );      2 2 2 1 (8.25) Kvadratik o‘rtacha tafovut uchun esa:Belgi barcha birliklarda bir me’yorda taqsimlansa - variatsiya ko‘rsatkichlari eng kichik qiymatga ega. Jon boshiga daromadlar oshgan sari boy uy ho‘jaliklarining ijtimoiy- iqtisodiy taqsimotdagi hissasi oshadi, kambag‘allarniki esa, aksincha, kamayadi. Bu jarayon Lorens diagrammasida va kontsentratsiyalashish koeffitsiyentlarida yaqqol o‘z ifodasini topadi.

max [( ) ( )] ( );       x n n n x n 2 21 1 1 (8.26) Aholi sotsial-iqtisodiy tabaqalanishi Lorens diagrammasida yaqqol tasviriy ifodasini topadi. Buning uchun koordinat tizimining abssissa o‘qida aholining jamg‘arma salmoqlarini, ordinata o‘qida esa daromadlarning jamg‘arma hissalarini belgilab chiqib, ularning kesishgan nuqtalarini egri chiziq orqali birlashtiramiz. Taqsimot qat’iy bir tekis bo‘lsa, aholi va daromadlar salmoqlari bir-biriga teng bo‘lar edi, egri chiziq esa to‘g‘ri chiziqqa aylanib kvadratning diagonali bo‘lib qolardi. Haqiqiy egri chiziq diagonaldan pastki o‘ng burchak tomonga yaqinlashgan sari taqsimot shunchalik notekis hisoblanadi (8.2-grafikka qarang). Daromadlar salmog‘i A 1,0 0,9 0,8 0,7 0,6 S=S 1 +S 2 0,5 0,4 S 1 0,3 0,2 S 2 0,1 V Aholi salmog‘i 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 8.1-grafik. Lorens diagrammasi. Haqiqiy va nazariy taqsimot chiziqlari kontsentratsiyalanish egri chizig‘i yoki Lorens egri chizig‘i deb ataladi. Bir tekis taqsimot chizig‘i bilan Lorens egri chizig‘i orasidagi maydon kontsentratsiyalanish me’yori bo‘lib xizmat qila oladi. Shuning uchun kontsentratsiyalanishning eng qulay me’yori bo‘lib tekis taqsimot chizig‘i bilan Lorens egri chizig‘i orasidagi maydon S 1 bo‘lmasdan, uning OAV uchburchak maydoni S bilan aniqlanadigan maksimal miqdoriga nisbati xizmat qiladi, ya’ni K = S 1 / S O‘z-o‘zidan ravshanki maksimal maydon S kontsentratsiyalanish hajmini belgilovchi S 1 maydon bilan kontsentratsiyalanish egri chizig‘i ostidagi S 2 maydondan tashkil topadi, ya’ni S=S 1 +S 2 ; bundan

K = S 1 / (S 1 +S 2 ) = S 1 / (S-S 1 ) (8.27) Amaliyotda S 2 maydon baholanadi. Buning uchun ayrim guruhlardagi aholi sonini (salmog‘i d n ) tegishli guruhning umumiy daromaddagi jamg‘arma (kumulyativ) salmog‘iga (d  x ) ko‘paytirib, olingan natijalar qo‘shiladi, ya’ni S 2 = d n * d  x (8.28) Maxsus adabiyotda kontsentratsiyalanish darajasini baholash uchun boshqa ko‘rsatkichlar taklif etilgan. Masalan, Italiya matematigi Jini kontsentratsiyalanish darajasini quyidagi formula yordamida baholashni tavsiya etadi.G d d d d Hi i n Xi Hi i n Xi         1 2 1 1 (8.29). Taqsimot notekislik darajasini baholashda Gerfindal markazlashtirish koeffitsiyentidan ham foydalanish mumkin:        n i iX n i ii ii d f x f x H 1 2 1 2 ) ( ) ( (8.30) Qanchalik tovar assortimentlari turli tuman bo‘lsa, shunchalik ishlab chiqarishni monopollashtirish imkoniyati, boshqa sharoitlar teng holda, oz bo‘ladi. Sifat variatsiyasi, miqdoriy variatsiya kabi, raqobatni yengillashtiradi. Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirishning eng sodda ko‘rsatkichi bo‘lib yaratilgan mahsulot hajmida ayrim korxonalar hissasi yoki ularning umumiy korxonalar sonidagi ulushi xizmat qiladi. Ammo bu masalada boshqa taqsimot ko‘rsatkichlarini e’tiborga olmaslik mumkin emas. Shuning uchun korxona va mintaqalarni ixtisoslashtirish darajasini ko‘p o‘lchovli ko‘rsatkichlar asosida baholash ilmiy jihatdan asosli hisoblanadi. Determinatsiya koeffitsiyentlari yordamida olingan ballar obyektiv sharoitga, berilgan ma’lumotlardagi axborotga tayanadi. Masalan, 0 tuman ho‘jaliklari hisobotida keltirilgan ma’lumotlar asosida juft determinatsiya koeffitsiyentlarini aniqlab, eng kichik koeffitsiyent har bir belgi bo‘yicha 1 ball va solishtirma nisbatlari esa tegishli belgi ballari deb qabul qilinadi. So‘ngra ulardan oddiy o‘rtacha arifmetik daromad (ball) hisoblanadi. U yoki bu tarmoqqa muayyan mahsulot turini ishlab chiqarish yuqori darajali kontsentratsiyalashtirish ko‘rsatkichlariga ega bo‘lsa, bu bozorni monopollashish ehtimoli katta. Ishlab chiqarishni ixtisoslashish darajasining asosiy me’yori determinatsiya koeffitsiyentlariga asoslangan ko‘p o‘lchovli o‘rtacha ko‘rsatkichdir.

Asosiy tushuncha va atamalar Variatsiya, variatsiya kengligi, dispersiya (o‘rtacha kvadrat tafovut), kvadratik o‘rtacha tafovut, shartli moment usulda dispersiya hisoblash, umumiy dispersiya, juz’iy dispersiya, qismlararo (guruhlararo) dispersiya, dispersiyalarni qo‘shish qoidasi, muqobil belgi dispersiyasi, o‘rtacha absolut tafovut (modul), nimkvartil kenglik, variatsiya koeffitsiyentlari, geometrik dispersiya, asimmetriya, pirson asimmetriya koeffitsiyenti, taqsimot asimmetriyaligi koeffitsiyenti, ekstsess, moment, oddiy moment, markaziy moment, shartli moment, o‘tkir va yassi uchli taqsimot, chap va o‘ng yoqlama og‘ishgan taqsimot, kontsentratsiyalashish koeffitsiyentlari, Lorens egri chizig‘i, E.Jini kontsentratsiyalanish koeffitsiyenti, bozorni monopollashtirish ko‘rsatkichlari, ishlab chiqarishni ixtisoslashish ko‘rsatkichlari. Qisqacha xulosalar Variatsiya mohiyati va ko‘rsatkichlari analitik statistikada eng muhim va boshlang‘ich tayanch bo‘lim hisoblanadi. Ular ilmiy muammolar bo‘yicha statistik yechim va qarorlar qabul qilish asosida yotadi. Variatsiya - statistik to‘plamda sodir bo‘ladigan obyektiv miqdoriy va sifat o‘zgarishlar natijasidir. U to‘plam birliklari bo‘yicha o‘rganilayotgan belgi yoki belgilar qiymatlarida kuzatiladigan tebranuvchanlik, o‘zgaruvchanlikni bildiradi. Variatsiya darajasi mutlaq va nisbiy ko‘rsatkichlar tizimi orqali o‘lchanadi. Uning asosiy me’yorlari bo‘lib dispersiya va kvadratik o‘rtacha tafovut, mutlaq o‘rtacha tafovut, nimkvartil kenglik, variatsion kenglik va variatsiya koeffitsiyentlari xizmat qiladi. Bular ichida dispersiya va kvadratik o‘rtacha tafovut hamda uning variatsiya koeffitsiyenti eng muhim ko‘rsatkichlar hisoblanadi. Umumiy dispersiya o‘rtacha juz’iy (ichki guruhiy) va guruhlararo dispersiyalardan tarkib topadi. Nisbiy o‘zgarishlarni o‘rganayotganda va asimmetrik taqsimotda variatsiya darajasini baholayotganda geometrik o‘rtachaga nisbatan dispersiyani hisoblash o‘rinli hisoblanadi. Variatsiya ko‘rsatkichlari o‘rganilayotgan to‘plam bo‘yicha belgi o‘zgaruvchanlik darajasini umumlashtirib ta’riflaydi. Ammo ular taqsimot tuzilishi, uning shakli va ichki xususiyatlarni yoritib bermaydi. Bu maqsadlar uchun asimmetriya va ekstsess ko‘rsatkichlari xizmat qiladi. Ular uchinchi va to‘rtinchi tartibli markaziy momentlar usulida hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishni kontsentratsiyalashishi va ixtisoslashishi, bozorni monopollashishi, kapitalni diversifikatsiyalashtirish kabi muhim iqtisodiy jarayonlarni o‘rganishda, jamiyat sotsial tuzilishidagi o‘zgarishlar, jumladan aholini ijtimoiy-iqtisodiy tabaqalashishi va kam daromadli qatlamlarini muhofaza qilishga qaratilgan davlat sotsial siyosatini baholashda variatsiya ko‘rsatkichlaridan keng ko‘lamda foydalanadi.

Asosiy adabiyotlar 1. И.И.Елисеева, М.М.Юзбашев. Общая теория статистики. М.: Финансы и статистика. 2005 , 92-118-бетлар. 2. Ефимова Н.В. Практикум по об щей теории статистики. 2-е изд. М: Финансы и статистика. 2006. 3. Соатов Н.М. Статистика. Дарслик. – Т.: Тиббиёт, 2003, 8-боб, 299-353 – бетлар. 4. Макарова Н.В. Статистика в Excel . – М.: Финансы и статистика, 2003, 368 с. 5. Дж.Эдни Юл, М.Дж.Кендэл. Теория статистики. М.: Госстатиздат, 1960, 120-200-бетлар. 6. О.Ланге, А.Банасиньский. Теория статистики. М.: Статистика, 1971, 155-184-бетлар. 7. Аганова Т.Н. Методы статистического изучения структуры сложных систем и ее изменения. М.: Финансы и статистика, 1996.

O'xshashlar

Variatsiya ko’rsatkichlari

Iqtisodiy rivojlanishning mezon va ko‘rsatkichlari

Mijozning kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlari va ularning tahlili

Sabzavot va mevalar ularning turlari sifat ko‘rsatkichlari

Tovarlarga bo‘lgan talablar ularni iste’mol xususiyatlari va sifat ko‘rsatkichlari.