Turli bozordagi raqobatli strategiyalar va firmaning raqobatli pozitsiyalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Turli bozordagi raqobatli strategiyalar va firmaning raqobatli pozitsiyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

112 KB

Ko'chirib olish

Turli bozordagi raqobatli strategiyalar va firmaning raqobatli pozitsiyalari Reja: 1. Aniq lider bo‘lmagan bozorda firmaning raqobat strategiyasi. 2. Raqobatchilar narxini tushirishga agressiv ta’sir etish. 3. O‘zbekistonda iste’mol bozorini raqobatbardosh mahsulotlar bilan to‘ldirishda hukumatning roli

1. Aniq lider bo ‘ lmagan bozorda firmaning raqobat strategiyasi Raqobat bozor iqtisodiyotining g‘oyat muhim xususiyati. U amal qilishi uchun ma’lum shart-sharoit muhayyo bo‘lishi talab qilinadi. Raqobat faqat bozor iqtisodiyoti muhitida bo‘lishi mumkin, chunki undagina u zarurat bo‘ladi, shuningdek, unga yo‘l ham ochiladi. Bas, shunday ekan bozor munosabatlarining yuzaga kelishi ayni bir vaqtda raqobatchilikning shakllanishini bildiradi. Bozor iqtisodiyotining shakllanishidagi klassik yo‘l g‘arb mamlakatlarida bo‘lib, u yerda raqobatchilik muhiti uzoq yillar mobaynida, davlatning ishtirokisiz, o‘z-o‘zidan, ya’ni stixiyali yuz bergan. Shu yo‘sinda erkin raqobat paydo bo‘lgan. Iqtisodiyotda monopollashuv tendenstiyalari paydo bo‘lish munosabati bilan erkin raqobat cheklanadi, shu sababdan sog‘lom rakobatchilik muhitini yaratishda davlat ham qatnashadi. Buni davlatning antimonopol siyosatida ko‘rish mumkin. Bu siyosat erkin raqobat muhitini yangidan yaratishga emas, balki uni saklab qolishga, kezi kelganda qaytadan tiklashga, raqobatning madaniylashgan usullarini qaror toptirishga qaratiladi. O‘rinbosar tovarlar - muayyan iste’molchilar guruhi uchun muayyan funksiyani bajaruvchi, biroq boshqa texnologiya asosida ishlab chiqarilgan tovarlardir. O‘rinbosar tovarlarning bozorga kirib kelishiga, masalan, fan-texnika taraqqiyoti yoki narx siyosatining o‘zgarishi sabab bo’lishi mumkin - mikrokompyuterlar narxining pasayib borishi an’anaviy pochtaning elektron aloqa tomonidan siqib chiqarilishiga sabab bo’ldi. O‘rinbosar tovarlarning narxi tovar bozoridagi firmalar belgilashi mumkin bo‘lgan eng yuqori chegara vazifasini o‘taydi. O‘rinbosar tovarning narxi xaridorlar uchun qanchalik foydali bo‘lsa, tovar bozorida narxni ko‘tarish imkoniyatlari shunchalik cheklangan bo‘ladi (Porter). Bu qonuniyat ayniqsa energiya bozorida yaqqol namoyon bo‘ldi va energiya manbalarining yangi turlarini ishlab chiqishga katta ta’sir ko‘rsatdi. Neft bozorlarida narx-navoning ko‘tarilib borishi atom va quyosh energetikasining rivojlanishiga turtki bo‘ldi. O‘rinbosar tovarlar o‘sha xaridorlar guruhi uchun xuddi shu funksiyani bajaruvchi tovarlar, lekin boshqa texnologiyaga asoslangan. Bu permanent xavf

yaratadi, chunki o‘rnini bosish xavfi doimo majud. Ushbu xavflar texnologik yutuqlar natijasida o‘sishi mumkin. O‘rinbosar tovarlarga bo‘lgan haqiqiy narxlar tovar bozorida harakat qiluvchi firmalar belgilashi mumkin bo‘lgan eng yuqori baholarni aniqlaydi. O‘rinbosar tovarlar foydalanuvchilarni qanchalik qoniqtirsa, tovar bozorida narxlarning o‘sish imkonyati shunchalik chegaralangandir. Energoresurslar bozoridagi bunday holat energiyaning yangi manbalarini ishlab chiqarishga katta ta’sir ko‘rsatadi. Neft bahosining oshib ketishi atom va quyosh energetikasining rivojlanishiga keng yo‘l ochib beradi. Mijozlar o‘z ta’minotchilari bilan ma’lum miqdorda savdolashish qobiliyatiga egadir. Ular firmani narxlarni pasaytirishga majbur qilib, keng xizmatlar kompleksini va yanada yaxshi to‘lov sharoitlarini talab qilib, firma u yoki bu harakatining potenstial rentabelligiga ta’sir etishlari mumkin. Yaxshi sharoitlarga erishish qobiliyati darajasi qator omillarga bog‘liq: • markazlashgan mijozlar guruhi yoki uni haridining hajmi ta’minotchi savdosining anchagina qismini tashkil: bu yirik sotish tarmoqlari va savdo markazlari holatidir; • mijoz tomonidan xarid qilinadigan tovarlar uning o‘z xarajatlarining muhim qismini tashkil etadi, bu esa uni yanada ko‘proq savdolashishga undaydi; • sotish tarmoqlariga kirish: yangi tovarlarni kiritishda ehtiyotkor bo’lish kerak, ko’pincha yangi firmalar yangi sotish kanalini tashkil etishga majbur bo‘ladi; • tajriba samarasi va harakatlar bo‘yicha afzalliklar; • tovarlar kuchsiz differenstiyalangan va mijozlar boshqa ta’minotchilarni topishga ishonadilar; • ta’minotchilar almashinuvi bilan bog‘liq o‘tish xarajatlari mijoz uchun muhim emas; • mijoz talab, bozordagi haqiqiy narx va ta’minotchining xarajatlar to‘g‘risida yetarli ma’lumotlarga ega.

Bundan kelib chiqadiki, xaridorlarni tanlash muhim strategik qarordir. Firma mijozni tanlash siyosatiga amal qilgan holda o‘z raqobat sharoitini anchagina yaxshilab olishi mumkin. Ta’minotchilarning mijozlardan manfaatli shartlarga erishish qobiliyati shundan iboratki, ular o‘z ta’minoti uchun narxni oshirishi, ma’lum mijozga yetkazib beradigan tovarlar sifatini pasaytirish yoki hajmini chegaralash imkoniyatiga ega. Shu yo‘l bilan kuchli ta’minotchilar mijozlar harakati rentabelligiga ta’sir etishlari mumkin. Ta’minotchilarga tijorat tomonidan yordam beruvchi sharoitlar quyidagilardir: • ta’minotchilar guruhi mijozlar guruhiga qaraganda ko‘proq markazlashgan; • ta’minotchilar o‘rinbosar tovarlar tomonidan xavfni his etmaydilar; • firma ta’minotchi uchun muhim mijoz sanalmaydi; • tovar mijoz uchun muhim ishlab chiqarish vositasi bo‘lib hisoblanadi. Raqobatchi kuchlarni tahlil qilishni yakunlar ekanmiz, shuni ham qayd qilib o‘tish mumkinki, bozor kuchi va potenstial daromad bozordagi vaziyatga qarab juda keng diapazonda o‘zgarib turishi mumkin. Biz daromad potenstiali juda kichik bo‘lganda va aksincha, juda yuqori bo‘lgandagi holatlarni ko‘rib chiqamiz. Birinchi holatda quyidagi vaziyat vujudga keladi: • tovar bozoriga kirish erkin bo’ladi; • mijozlar va yetkazib beruvchilarga nisbatan bozordagi firmalar hech qanday savdolashish imkoniyatiga ega bo‘lmaydilar; • raqobatchi firmalar juda ko‘p bo’lganligi tufayli raqobat cheklanmagan bo‘ladi; • barcha tovarlar bir-biriga o‘xshash bo’lib, o‘rinbosar tovarlar ham juda ko‘p bo‘ladi. Bu iqtisodchilar uchun juda qadrli bo‘lgan mukammal raqobatning ideal shaklidir. Daromad potenstiali juda yuqori bo‘lgan ikkinchi holat uchun esa, vaziyat mutlaqo teskari bo‘ladi:

• yangi raqobatchilarning kirib kelishiga yo‘l qo‘ymaydigan qudratli to‘siqlar mavjud bo‘ladi; • raqobatchilar bo‘lmaydi yoki ular juda kam va kuchsiz bo‘ladi; • xaridorlar o‘rinbosar tovarlarga murojaat qila olmaydilar; • xaridorlar bosim ko‘rsata olmaydilar va narxning pasaytirilishiga erisha olmaydilar; • yetkazib beruvchilar yuqori xarajatlarning tan olinishiga erishish uchun bosim ko‘rsata olmaydilar. Firma uchun ideal bo‘lgan ushbu vaziyatda firma bozorda o‘ta yuqori mavqeiga ega bo‘ladi. Hayotiy voqelikda uchraydigan real bozor vaziyatlari esa ushbu ikki holatning oralig‘ida joylashadi va raqobatchi kuchlarning o‘zaro ta’siri goh u, goh bu vaziyatga tomon yaqinlashib turadi. Raqobatning ikki usuli bor: narx vositasida raqobatlashuv, narxdan foydalanmay raqobatlashuv. Erkin raqobat davrida raqobat kurashning bosh usuli tovarni raqibinikidan pastroq narxda sotish bo‘lgan. Bu usulni qo‘llash uchun korxona boshqalarnikidan ko’ra unumliroq texnologiyani kiritishi, malakaliroq ishchilarni yollashi va mehnatni yaxshiroq tashkil etishi kerak. Faqat shu holdagina, uning tovarini individual qiymati bozor qiymatidan past bo‘lib, bu narxni tushirish imkoniyatini beradi. Iqtisodiyotning monopollashuvi raqobat kurashi usullarini ham o‘zgartiradi. Endi narx vositasida amalga oshiriluvchi raqobat usullari o’rnini narx bilan bog‘liq bo’lmagan usullar egallay boshlaydi. Raqobat kurashida mahsulot sifati, mahsulotni sotish shart-sharoitlarini yaxshilash va reklama qilishning ahamiyati ortib boradi. Yirik korporastiyalar narxni tushurish yordamida raqobatchisini bozordan o‘zi ziyon ko’rmagan holda siqib chiqarishi amrimahol bo’lganidan, u bozordagi vaziyatni o‘zgartirish uchun o‘zining ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishni kamaytirib tovar taklifini qisqartiradilar. Shu sababli, hatto inqiroz davrlarida ham, narxlar barqarorligicha qolaveradi. Narxsiz raqobat monopoliyalar bor joyda ham muhim o‘rin egallaydi, chunki: 1) narxni pasaytirish tovar sotishni ko‘paytirish imkonini bermaydi,

chunki raqib ham narxni pasaytirishya mumkin, bundan hech kim yutmaydi. Bas, shunday ekan, tovar sifatini oshirish, savdo xizmatini yaxshilash yo‘liga o’tiladi, bu bilan tovar sotishni ko‘paytirish mumkin; 2) yirik firmalar kuchli bo‘lganligi sababli mahsulotyai yangilash, uni modernizastiyalash va reklamaga katta pul sarflay oladilar. Narx bilan bog‘liq bo‘lmagan raqobat usullarining qo‘llanishi o‘zaro kurashda narxdan foydalanilmaydi degan gap emas. U ko‘proq yashirin tus olmoqda, ya’ni tovarlar e’lon qilingan narxlardan arzonga sotiladi, bundan boshqalar ogoh etilmaydi. Bu, ayniqsa, mavsumiy tovarlar sotishda qo‘llanadi. Narx vositasidagi raqobat jahon bozoriga ham kirib borgan. U yerda narx bilan raqobat qilish po‘lat, gazlama, elektronika, kimyoviy va qishloq xo‘jalik mahsulotlari bozorlariga xosdir. Raqobatli afzallikka erishishning yo‘llaridan biri tovarni muvaffaqiyatli differentsiatsiyalash bo‘lsa, ikkinchi yo‘l - unumdorlikni yaxshilash va xarajatlarni to‘g‘ri boshqarish vositasida xarajatlar bo‘yicha afzallikka erishishdir. Xarajatlarni kamaytirishning bir necha yo‘llari bor bo‘lib, ulardan biri shuki, qo‘l mehnatidan ko‘p foydalaniladigan sohalarda, ya’ni qo‘shilgan qiymat jami xarajatlarning katta qismini tashkil qilgan tarmoqlarda tovarni ishlab chiqarish bo‘yicha tajriba oshgan sari, xarajatlarni kamaytirish imkoniyati vujudga keladi. Bunda xarajatlarning kamayishiga ishchilarning o‘z ish usullarini tinimsiz takomillashtirib borishi, firmaning yangi ishlab chiqarish jarayonlarini o‘zlashtirishi, tovar konsepsiyasini takomillashtirishi sabab bo‘ladi. Bunday «o‘rganish jarayonining mavjudligini birinchi bor Rayt va Boston konsalting guruhi (BKG, Boston consulting group) tomonidan aniqlangan edi. 60yillarning oxirida BKG turli xil tovarlarning juda katta guruhiga nisbatan tajriba samarali ekanini tasdiqladi va tajriba qonuni deb atalgan qonunni kiritdi. Bir qator firmalar tomonidan tanlab olingan strategiyalarga katta ta’sir ko‘rsatgan ushbu qonun iqtisodchilar umumlashgan holda o‘rganadigan masalalarni - mehnat unumdorligini oshirish muammosini tasvirlaydi va shakllantiradi.

Tajriba qonunining ta’rifi. Tajriba qonunining strategik ahamiyati shundaki, u firmaning o‘z tovarlarigagina emas, balki raqobatchilarning tovarlariga sarflanadigan xarajatlarning evolustiyasini ham oldindan bilishga imkon beradi. Tajriba qonuniga ko‘ra, «standart tovardan qo’shilgan qiymat olishda doimiy pul birliklarida o‘lchangan birlik mahsulotga sarflanadigan xarajatlar mahsulot miqdori ikki baravarga oshganda ma’lum bir foiz miqdorida kamayadi ». Ushbu ta’rifga bir necha izohlar kiritamiz: • «tajriba» tushunchasining bu yerdagi ma’nosi tovarning necha yildan buyon ishlab chiqarilayotganligini emas, balki ishlab chiqarilgan barcha tovar birliklarining sonini anglatadi; • shu sababli ishlab chiqarish miqdorining ma’lum davr ichidagi o‘sishini tajribaning ortishi bilan adashtirib yubormaslik kerak; • tajriba qonuni tabiat qonunlari tarkibiga kirmaydi va u qaytmas jarayon emas, ya’ni u bir necha vaziyatlardagina (hamma uchun bir xil emas) statistik jihatdan tasdiqlangan oddiy kuzatuvdir. 2. Raqobatchilar narxini tushirishga agressiv ta’sir etish. Har qanday firma, kompaniyaning kuchli tomonlari: • Kerakli moliyaviy resurslarning mavjudligi; • Raqobat kurashini mahorat bilan olib borish ko‘nikmasi; • Tan olingan yetakchi statusi; • Ishlab chiqarish va marketing miqyosi samaralarini to’la ravishda foydalanishi; • O‘z texnologiyasiga ega bo‘lishi; • Nisbatan kam harajatlarni amalga oshirish; • Samarali reklama; • Mahsulotga innovatsiyalarni amalga oshirish tajribasi; • Ishonchli, professional menejmentga ega bo‘lish; • Samarali ishlab chiqarish quvvatlariga ega bo‘lish va boshqalar. Firma, kompaniyalarning zaif tomonlari:

• Aniq strategiyaning yo‘qligi; • Eskirgan ishlab chiqarish quvvatlari; • Past darajadagi foydalilik; • Talab etiladigan ko’nikma va mahsulotlarning yo‘qligi; • Operatsiyalarning boshqarishda muammolarning mavujdligi; • Tovarlarni yangilashda orqada qolib ketish; • Mahsulot liniyasining juda tor bo‘lishi; • Firma nufuzini yetarli darajada shakllanmaganligi; • Sotuv kanallarining zaifligi; • Raqobatchilarga qaraganda mahsulot tannarxining yuqori bo‘lishi va hokazolar. Firma imkoniyatlariga quyidagilar kiradi: • Iste’molchilarning qo’shimcha guruhlariga xizmat ko‘rsatishi; • Yangi bozorga yoki segmentga chiqish; • Mijozlarning ko‘proq ehtiyojini qondirish maqsadida mahsulot turini ko‘paytirish; • Bog‘langan diversifikatsiya;  Vertikal integratsiyalashuv; • Jozibali xalqaro bozorga kirish uchun qo‘yilgan to‘siqlarning barbod bo‘lishi; • Bozor sur’atlarining o‘sishi va hokazolar. Narx raqobatbardoshligiga erishishning muximligi, shuningdek, hozirgi zamon dunyosida ko‘pgina iste’molchilar yuqori sifatli tovarlarni yuqori narxlarda sotib olish uchun yetarli daromadga ega emasliklari bilan ham tushuntiriladi. Ko‘pgina davlatlar o‘z tajribasida anchadan beri ishlab chiqaradigan mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirish mexanizmlaridan foydalanib kelmoqdalar. Ular orasida narx raqobatini oshirishga yo‘naltirilgan tadbirlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Rivojlangan raqobat sharoitida tovar ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o’z xohishlariga ko‘ra bozor narxlarini ko‘tara yoki kamaytira olmaydilar,chunki doim o’‘rtacha bozor narxi mavjud bo‘ladi.Shu sababli, bunday sharoitlarda xarajatlarni boshqarish muhim ahamiyatga ega. Kam

xarajatlar raqobatchilar narxlariga nisbatan past narxlarni qo‘yishga imkon beradi, bu esa raqobat afzalliklarining muhim manbaiga aylanadi. Xarajatlarni kamaytirishga muvofiq ravishda, narx bo‘yicha raqobatbardoshlikka erishishga arzon tabiiy va inson resurslariga ega bo‘lish, energiya va transport xarajatlarini kamaytirish, shuningdek, ishlab chiqarishga davlat tomonidan yordam ko‘rsatilishi - imtiyoz va dotatsiyalar berish kabilar ta’sir ko‘rsatadi. Tashqi bozorga chiqish hamisha raqobat kurashiga tortilish demakdir. Tovar bozorlari g‘oyat to‘yingan, taklif talabdan ustun bo’lgan sharoitlarda har bir tovar va uning ortida turgan tovar ishlab chiqaruvchi iste’molchining nazariga tushish uchun kurash olib borishga majbur. Xaridorning ayrim bir ehtiyojlari teng yoki qisman o‘zgaradigan sharoitlarda bir xil yoki har xil usullar bilan qondirishga mo‘ljallangan xilma-xil tovarlar ayni bir paytda taklif etiladi. Bunday sharoitda iste’molchi o‘zining qiymat birligi bo‘yicha raqobatchilar tovarlariga qaraganda ehtiyojni ko‘proq va yuqori darajada qondiradigan tovarni tanlaydi. Mabodo tovar sotilmagan bo‘lsa va xaridor boshqa kompaniya mahsulotini tanlagan va mazkur tovarni rad etgan bo‘lsa, unda bu kompaniyani past xarajatlar ham, yuksak mehnat unumdorligi ham joniga oro kirmaydi. Kasodga uchrash xavfi aniq haqiqatga aylanadi. Umuman olganda raqobat deganda biron bir sohada ayrim shaxslar o‘rtasidagi bir maqsad uchun kurashda olib boriladigan raqiblik, bellashish tushuniladi. Raqobat kurashining bir qancha ko‘’rinishlari uchraydi. Erkin yoki halol raqobat bozorda juda ko‘p ishlab chiqaruvchilar hamda iste’molchilar faoliyat olib borganda yuzaga keladi, bunda yangi raqiblarning paydo bo‘lishi uchun to’siqlar qo‘yilmagan, narxlar talab va taklif ta’sirida erkin o‘zgarib turadi,bunday sharoitlarda raqiblarning birontasi ham narxlarga yoki boshqa usullar bilan bozordagi holatga ta’sir ko‘rsatish uchun yetarli darajada qudratga ega bo‘lmaydi. Ammo iqtisodiyotning hozirgi holati uchun bunday ahvol xos emas. Uning uchun aksincha, oligopoliya — ishlab chiqarish va sotishning katta qismini nazorat qiladigan bir necha yirik firmalarning raqobati ko‘p uchraydi. Ularning har biri

bozor siyosatini mustaqil yuritadi, ammo ayni paytda ularning barchasi o‘zaro bir- biriga bog‘lanib ketgan va raqiblar strategiyasi bilan hisoblashishga majbur. Masalan, AQSh da 200 ta eng yirik korporatsiyalar mamlakat sanoat ishlab chiqarishining yarmiga yaqinini nazorat qiladi. Yaponiyada to‘rt eng yirik firmaning 96 sanoat kichik tarmoqlarida solishtirma hissasi 60% ni, 67 kichik tarmoqda 70% ni, 46 kichik tarmoqda — 80G‘ni tashkil etadi. Angliyada ikki kompaniya jami EXM larning — % qismini, Italiyada bir kompaniya avtomobillarning 90% ini, yana boshqa biri cho‘yanning 94 % ini ishlab chiqaradi. Yirik kompaniyalarning o‘z kapitalini jadal jamg’arishi bunday to’planishning o‘sishiga yordam beradi. Yiriklashuvning dastlabki bosqichlarida raqobat, raqobat bilan birga mayda firmalar, korxonalarning o‘zaro singib va qo‘shilib ketishi aksariyat tarmoq ichida ro‘y berib kelgan. Shunga ko‘ra ham raqobat tarmoq ichida, ya’ni bir xil tovarlarni ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarish va mahsulotni sotishning eng qulay sharoitlari uchun, shu tovar bozorining katta hissasi uchun o‘zaro kurashib kelganlar. Faqat uzluksiz takomil, ishlab chiqarishni rivojlantirish bilan bo‘lgan kiritiladigan ustama foyda olish uchun bir tarmoqdagi korxonalararo raqobat ilmiy-texnika progressiga ergashib borish bilan cheklanmay, o‘ziga xos “moda yo‘riqchisi” tarzida hamisha oldinda, bo‘lish intilishini paydo etardi. Xuddi shu ichki tarmoq raqobati tufayli bozor iqtisodiyoti hukmron bo‘lgan ko‘pgina mamlakatlar o‘z raqiblarini mohiyat- e’tibori bilan olganda sanoat inqilobi davridayoq ortda qoldirib ketdi. Ammo keyingi jamg‘arilish ehtiyojlari kapitalni tarmoqlararo raqobatta yo‘naltira boshladi. Tarmoqlararo raqobat vujudga keldi, ya’ni turli tarmoqlardagi ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida kapitalni eng qulay hamda foydali joylashtirish soxalari uchun kurash paydo bo‘ldi. Tarmoqlararo raqobat natijasida mablag‘lar iqtisodiyotning past rentabelli tarmoqlaridan yuqori rentabelli sektorlariga intiladi. «Tarmoqlararo raqobat» atamasi yana boshqa bir hodisani ifodalash uchun ham ishlatiladi — turli tarmoqlarda,ammo o‘xshash, bir xil ehtiyojlarni qondirishga mo‘ljallangan mahsulotlarni ishlab chigaruvchilar va shu sababli boz orda xaridor uchun kurashuvchilar o‘rtasidagi raqobatni ham ifoda etishda qo‘llaniladi.

Masalan, turli yonilg‘ilar, tabiiy materiallar, va ularning o‘rnida qo‘llaniladigan sintetik materiallar. Diversifikatsiya raqobat qiyofasini hamda korporatsiyalarni boshqarish tizimini o‘zgartirib yubordi. Yirik sanoat firmalari va bank muassasalari monopol narxlar, patent, kredit, savdo va boshqa siyosat yo‘llari bilan raqobatni sun’iy ravishda cheklashga o‘ta boshladi. Ishlab chiqarish, moliya kapitali, ishlab chiqaruvchi kuchlarning fan-texnika inqilobi sharoitida yanada yiriklashuvi milliy iqtisodiyot doirasidan chiqib ketdi va yalpi eksportni xomashyo hamda yoqilg‘i bilan umumjahon miqyosida tayinlashga o‘tishni talab etdi. Uning oqibati tarzida tashqi iqtisodiy aloqalar kengaydi, iqtisodiy o‘sish ishlab chiqarishda tarkibiy siljishlar hamda samaradorlikni yuksaltirishning muhim hamda mustaqil omiliga aylandi. Monopoliyalar kapital hamda ishlab chiqarishni yiriklashtirishning xalqaro miqyosiga chiqdi. Transmilliy korporatsiya va transmilliy banklar uning asosiy ko‘rinishi bo‘lib qoldi. Hozirgi davrda ular eng e’tiborli kapitalistik xo‘jalik korxonalari tarzida ma’lum, shuni ham aytish lozimki, ularning ta’siri faqat iqtisodiyot bilan chegaralanmay, siyosatga ham daxldor. Chet ellarga bunday keng miqyosdagi ekspansiyaning asosiy sababi chet el foyda normasining g‘oyat yuqoriligi edi. Masalan, Amerika transmilliy kompaniyalarining 80yillar o‘rtalarida bunday foyda normasi boshga rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda o‘rtacha 8,9%, rivojlanayotgan mamlakatlarda —10%, AQShning o‘zida 6%ni tashkil etdi. Fransiyada eng yirik o‘nta transmilliy guruhning chet ellarda olgan foyda normasi 6 — 8,3%, mamlakat ichida esa 1 — 11% doirasida bo‘ldi. Transmilliy kompaniyalarning chet ellardagi investitsiyalari geografik jihatdan yirik ichki bozorga yoki foydali qazilmalarning katta zaxirasi bo’lgan mamlakatlarga to‘g‘ri keladi. Transmilliy kompaniyalar odatda kichik yoki resurslarga kambag‘al mamlakatlarning yaqiniga ham yo‘lamaydilar. Ularni bu joylarga faqat arzon ishchi kuchi jalb etadi, xolos. Ustama foyda olish, turli darmond va mamlakatlarga kapital solish bilan birga transmilliy kompaniyalar iqtisodiy tanglik davrlarida yordam ham beradi. Bunday

tangliklar turli mamlakatlarda turli vaqtlarda ro‘y beradi. Shuningdek ular milliy iqtisodiyotda ortiqcha ishlab chiqarish yuz bergan sharoitlarda yangi segmentlarni o‘zlashtirish yo‘li bilan bozorlarni kengaytirishga yordam beradi. Hozirgi davrda raqobat o‘ziga xos qiyofa kasb etmoqda. Narxlar sohasida raqobat ishlab chiqarishni xarajatlar eng kam bo‘ladigan mamlakatlarda yo‘lga qo‘yishni, sifat bobida esa xalqaro ishlab chiqarish ixtisoslashuvini talab etadi. Raqobat kurashining usullari ham o‘zgardi. Tobora iste’mol qiymati—sifat asosidagi raqobat narx bilan raqobat o‘rnini egallab bormoqda. Narx bilan raqobat o‘tmishda erkin bozor raqobati bo‘lgan, bozorda bir xil tovarlar har xil narxlar bilan sotilgan davrlarda paydo bo‘lgandi. Ishlab chiqaruvchi narxni pasaytirish bilan o‘z tovarini ajratib ko‘rsatishga, unga e’tiborni qaratishga va pirovard natijada o‘zi istagan bozor hissasini egallashga erishgan. Hozirgi zamon bozor sharoitlarida narx bilan o`lchashga, raqobat amal qilmaydi, chunki ishlab chiqaruvchilardan biri narxni pasaytirishi bilan uning raqibi ham shu ishni qiladi, bu esa firmaning bozordagi mavqeini o‘zgartirmaydi, aksincha, umuman tarmoqdagi foydaning pasayishiga, asosiy fondlarni yangilash va kengaytirish uchun investitsiyalarning kamayishiga olib keladi. Oqibatda kutilgan zafar va raqiblarni surib chiqarish o‘rniga kutilmagan xonavayronlik va sinish yuz beradi. Shu sababli sanoat monopoliyalari narxlarni iloji boricha uzoqroq barqaror ushlab turishga, tannarxni hamda marketing xarajatlarini tobora pasaytirib, foydani ko‘paytirishga intiladi. Fan-texnika taraqqiyoti yutuqlari tufayli raqobatning narx bilan bog‘liq bo’lmagan usullaridan foydalanishning qulay sharoitlari yuzaga keldi; Narxsiz raqobatda tovarning narxi emas, balki uning yuqori sifati, past "iste’mol narxi", zamonaviy dizayni, servis xizmati, ishlab chiqargan firma shuxrati raqobat kurashining asosiy omiliga aylanadi. G‘arbdagi firmalardan biri o‘zi ishlab chiqargan EXMlar narxini pasaytirdi, chunki uning narxi 4000 dollar bo‘lgani holda uni ishlatish xarajatlari yiliga 3250 dollarni tashqil etar ediki, bu raqiblar kompyuterlaridan foydalanish xarajatlariga nisbatan juda ko‘p edi. Shunda firma narxi 5000 dollar bo‘lgan yangi EXM ishlab chiqardi, ammo endi undan foydalanish xarajatlari yiliga 1250 dollarni tashqil etar

edi. Natijada bu oroshali firma o‘z savdo hajmini 300% oshirishga erishdi! Shunday kilib, firma umumiy xarajatlarni (iste’mol narxini) 7250 dollardan 6250 dollarga, ya’ni 14% kamaytirishga erishdi. Xuddi shunday usul bilan televizor ishlab chiqaradigan firma o’z raqibini bozordan surib chiqardi: raqibining narxi 400, foydalanish xarajatlari 326 dollar bo‘lgan televizori o‘rniga u xaridorlarga narxi 450, foydalanish xarajatlari 125 dollar bo’lgan televizorni taklif etdi. Shuningdek tovarni qisqa muddatlarda yetkazib berish, xodimlarni texnik jihatdan murakkab bo‘lgan tovardan foydalanishga o‘rgatish, sarflanadigan energiya, metall miqdorini kamaytirish, atrof muxitning ifloslanishiga yo‘l qo‘ymaslik va boshqalar ham narxsiz raqobat usullariga kiradi. Narxsiz raqobatning eng muhim omillari — qudratli savdo shoxobchalari hamda servis xizmati barpo etishdir. Masalan, yer qazish mashinalari ishlab chiqarish bo‘yicha mashxur bo’lgan "Katerpiller" Amerika firmasining 1000 ga yaqin maxsulot sotish va servis punktlariga ega bo’lgan 200 dan ortiq agentlari bor. Agentlarning ko’pchiligi esa 2 mln. dollar atrofida kapitalga ega. Yaponiyaning "Nissan motor" firmasi o’z avtomashinalarini AQShda 1100 diler punktlari orqali sotadi va hokazo. Bu kabi narxsiz raqobat katta moliyaviy chiqimlarni talab etadi, ammo ko‘rilgan foyda xarajatlarning xammasini ko‘p martalab koplaydi. Reklama hamisha narxsiz raqobatning eng kuchli quroli bo‘lib kelgan. Reklama madadi bilan firmalar o‘z tovarlarining iste’mol sifatlari haqidagi axborotni xaridorlarga yetkazish bilan birga o‘zlarining tovar, narx, savdo siyosatiga ishonchni ham shakllantiradi, milliy bozorda ham, tashqi savdoda ham ijobiy tasavvurni yaratishga intiladi. Firmani boshqarishning marketing tarkibiy qismlari va birinchi navbatda bozorni kompleks tadqiq etish va marketingni rejalashtirish ham narxsiz raqobat usullariga kiradi. 200 ta amerika kompaniyasi o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rov shuni ko‘rsatdiki, tijorat muvaffaqiyati uchun muhimligi jihatidan yangi tovarlarni tayyorlash, uni ishlab chiqarish hamda bozor tadqiqotini o‘tkazish bir xil darajada turadi. Sanoatchilar reklama, narx, mahsulot sotish tizimi va boshqalarni ahamiyati jihatidan ulardan keyin qo’yadilar.

Narxsiz raqobatning ijobiy jihatlari bilan bir qatorda uning noqonuniy, g‘irrom usullari ham bor; sanoat josusligi, ishlab chiqarish sirlaridan xabardor mutaxassislarni og’dirib olish, sirtdan qaraganda aslidan far q qilmaydigai, ammo sifati past qalbaki tovarlar ishlab chiqarish shular jumlasiga kiradi. G‘irrom raqobat yuz bergan hollarda bexabarlik, yanglishuv va shunga o‘xshash sabablar uni oqlaydigan vaj bo’la olmaydi. Sobiq Sovet tashkilotlarining g‘irrom raqobat bilan bog’liq da’volari bo‘yicha chet el firmalari qurgan moddiy va ma’naviy zararni o‘z yonlaridan qoplagan dollar ma’lum. Fransiyada chiqadigan Moey jurnali mamlakatlariga qaraganda bunday eng faol taqlidchi soxtakor firmalar Marokash, Gonkong, Tayvan, Turkiya, Singapur, Koreya, Yaponiya, Shveytsariya, Meksika va Braziliyada joylashgan. 1983-yildagi Sanoat mulkini muhofaza qilish bo‘yicha Parij Konventsiyasiga muvofiq patentlar, modellar, sanoat namunalari, tovar belgilari, firma nomlari va boshqalar uning himoyasiga olingan. Itellektual hamda sanoat mulkini muhofaza qilish bo‘yicha qoidalar va xalqaro konventsiyalarga rioya qilmaslik sudlashuv, huquqi buzilgan jismoniy va yuridik shaxslar ko‘radigan zararni qoplash tartibida katta mablag‘ to‘lash ko‘zda tutiladi. Turli mamlakatlarda patent huquqining hududiy tizimlari amal qiladi, olingan muhofaza hujjati yoki patent faqat ushbu davlat doirasida o‘tadi. Har bir mamlakatda patent egasiga beriladigan huquqlar asosan keng-torligi, “ixtiro» tushunchasining o‘ziga xos Tallinn, amal qilish muddatlari va himoya hajmi bilan farq qiladi. Ixtiroga berilgan patentlarning amal qilish muddatlari turli mamlakatlarda 15 yildan 20 yilga qadar, sanoat namunalariniki esa 3 yildan 15 yilgacha. Mahsulotni eksport qilish haqidagi masalani hal etishda bu harakat boshqalarning huquqlarini buzmasligiga va tajovuzlardan muhofaza qilinganiga ishonch hosil qilish zarur. Eksport tovarlarini patent huquqiy himoya qilish tovarni har qanday halaqitsiz ishlab chiqarish va sotish imkoniyatlarini beradi. Firmalar patent himoyasidan raqobat kurashi usuli tarzida foydalanadi. Birinchidan, patent yoki boshqa muhofaza xujjati bilan himoyalangan tovar

himoyalanmagan tovarga nisbatan qimmat va yuqori baholanadi. Shu sababli patentlash uchun ko‘rsatma o‘ziga xos reklama orqali ta’sir ko‘rsatish vositasi hisoblanadi. Ikkinchidan, ishlab chiqaruvchi patent huquqiy himoyadan foydalanib, o‘z raqiblarini huddi shunday mahsulot tayyorlash, undan andoza olish imkoniyatidan mahrum etadi, natijada o‘z marini yuqori monopol narxlarda sotadi. Texnik jihatdan murakkab turadi. Sanoatchilar reklama, narx, mahsulot sotish tizimy va boshi alarni axamiyati jihatidan ulardan keyin qo‘yadilar. Keyingi paytlarda firmalararo raqobatning narxsiz omillariga ilmtalab mahsulotlarni chiqarishga katta e’tibor berish, kapital mablaglarni ilmtalab tarmoqlarga ko‘plab yo‘naltirish rasm tusiga kirmoqda. Agar ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlariga xarajatlar hissasi mahsulot sotish hajmining 5 va undan ortiq foizini tashqil etadigan bo‘lsa, mashinasozlik mahsulotlarini ilmtalab sohaga kiritish lozim. Shu nuqtai nazardan olganda elektron hisoblash texnikasi, aloqa jihozlari, elektron va elektr nazorat-o‘lchov asboblari, yarimo‘tkazgichli asboblar, avtotexnika, yadro reaktorlari va boshqalar ilmalab ishlab chiqarish hisoblanadi. Ammo yetakchi kapitalistik mamlakatlar eksportining umumiy hajmida ilmtalab mahsulotlar hissasi taxminan 30% ga etib, turgun bo‘lib qoldi va firmalarning diqqat - e’tibori ximiya, metallurgiya, to‘qimachilik, elektroenergetika va boshqa tarmoqlar korxonalaridagi an’anaviy jihozlarning ilmiy-texnika darajasini ko‘tarishga qaratilmoqda. Narxsiz raqobatning ijobiy jihatlari bilan bir qatorda uning noqonuniy, g‘irrom usullari ham bor: sanoat josusligi, ishlab chiqarish sirlaridan xabardor mutaxassislarni og‘dirib olish, sirtdan qaraganda aslidan farq qilmaydigan, ammo sifati past qalbaki tovarlar ishlab chiqarish shular jumlasiga kiradi. Ishlanma sanoat tarmoqlarida ishlab chiqarish sirlari, texnikaviy yechimlar "nou-xau» bilan muhofaza qilinadi. Keng iste’mol mollari ishlab chiqaruvchilar chet ellarda sotish oldidan o‘z tovarini sanoat namunasi guvoxnomasi bilak ximoya qiladilar. Sanoat namunasiga beriladigan guvoxnomaning amal qilish muddati uzoq emas, amalda tovarning hayotiy sikli davomiyligiga teng keladi. Tovar belgisi esa mahsulot muhofazasini sanoat namunasi guvoxnomasining amal

qilish muddati tugaganidan keyin ham ta’minlaydi. Shu sababli eksporter o‘z huquqlarini kengroq himoya qilishi mumkin. Eksport qilinadigan maxsulotni ayni bir vaqtning o‘zida bir qancha muhofaza hujjatlari bilan himoyalash «patent soyaboni» va «patent dastasi» deb ataladi. Ammo buning uchun tovar tegishli muhofaza hujjatlari berishda quyiladigan texnikaviy, estetik va boshqa talablarga javob berishi shart. Firmalar o‘rtasida quyidagi raqobatni o‘zgartirish variantlari mavjud: • Raqib firmalar sonini o‘sish bilan raqobat kuchayadi. • Ko‘pgina katta firmalar boshqa firmaga birlashib lider darajasiga chiqish uchun aniq choralar qabul qilishi asosida raqobat kuchayadi. • Tovarga bo‘lgan talab sekin o’sganda raqobat kuchli bo‘ladi. • Qachon tarmoqda xo’jalik yuritish sharoitlari firmani narxini pasaytirishga olib kelsa yoki sotish hajmini oshirishdan boshqa vositalari qo‘llanilsa raqobat kuchayadi. • Qachon xaridor xarajatlari bitta marka iste’molidan uncha katta bo’lmagan boshqasiga o‘tayotganda raqobat kuchayadi. • Qachon bitta yoki bir necha firmalar o‘zining bozor ulushidan qoniqmagan bo‘lsa raqobat kuchayadi. • Muvaffaqiyatli strategik qarorlarning foydaning o‘sishi bilan proporsional holda raqobat kuchayadi. • Qachon bozordan chiqish xarajatlari katta bo‘lganda to‘siqlar yuqori bo’lganda raqobat kuchayadi. • Qachon strategiyalar, resurslar,tashkiliy xususiyatlar, firma missiyalari yuqori darajada farq qiladagan bo‘lsa raqobatning borishini aytish mumkin. Raqobatbardoshlikka ta’sir etuvchi omillar: • Raqobatchi firmalar soni • Raqiblar harakatlarining diversifikastiyalashuvi darajasi • Bozordagi talab hajmini o‘rganish

• Mahsulotni tabaqalashuvi darajasi • Iste’molchining bir ishlab chiqaruvchidan boshqasiga ko‘chish harakatlari • Bozordan chiqib ketish to‘siqlari va ularning darajasi • Bozorga kirib kelish va uning darajasi • Yondosh tarmoq bozorlaridagi vaziyat • Raqiblar strategiyasidagi farqlar Tarmoq raqobatbardoshligi mazkur tarmoqda ishlab chiqariladigan tovarning raqobatbardoshligiga bevosita bog‘liq. Korxonalar raqobatbardoshligi tarmoqdagi holatga va uning mavqeiga ta’sir ko‘rsatadi, lekin aynan tovarning raqobatbardoshligi, o‘z navbatida, korxonalarning raqobatbardoshligiga bevosita ta’sir ko‘rsatgan holda ular uchun ham hal qiluvchi omil hisoblanadi. Tarmoq va korxona (firma)ning raqobat jihatdan ustunliklari bir-biriga o‘xshash bo‘lib, ular tashqi va ichki ustunliklarga bo‘linadi. Tarmoq va firmaning tashqi raqobat ustunliklariga quyidagilar kiradi: • mamlakat raqobatbardoshligining yuqori darajasi; • kichik va o‘rta biznesning davlat tomonidan faol qo‘llab- quvvatlanishi;  mamlakat iqtisodiyoti faoliyat ko‘rsatishining sifatli huquqiy tartibga solinishi; • jamiyat va bozorlarning ochiqligi; • mamlakat iqtisodiyotini boshqarishning yuqori ilmiy darajasi; • standartlashtirish va sertifikatlash milliy tizimining xalqaro tizim bilan uyg‘unlashuvi; • fan va innovatsiya faoliyatining davlat tomonidan tegishlicha qo‘llabquvvatlanishi; • mamlakatni boshqarishni axborot bilan ta’minlashning yuqori sifati; • mamlakat ichida va jahon hamjamiyati doirasida integratsiyalashuvning yuqori darajasi; • mamlakatda past soliq stavkalari;

• qulay va arzon resurslarning mavjudligi; • mamlakatda boshqaruv kadrlarini tayyorlash va qayta tayyorlashning sifatli tizimi va boshqalar. Tarmoq (firma)ning ichki raqobat ustunliklariga quyidagilar kiradi: • tovarga bo‘lgan yuqori ehtiyoj; • jamlash, ixtisoslashuv va kooperastiyaning optimal darajasi; • boshqaruvning yuqori sifatli axborot va me’yoriy-uslubiy asosi; • yetkazib beruvchilarning raqobatbardoshligi; • sifatli xomashyo va boshqa resurslardan foydalanish imkoniyatining mavjudligi; • resurslardan foydalanish samaradorligini optimallashtirish ishlarining bajarilishi; • tub yangiliklarning yuqori darajasi (patentlangan tovar, texnologiyalar, axborot tizimlari va h.k.); • menejerlarning raqobatbardoshligi; • tovarning eksklyuzivligi; • ko‘p ilm talab qiluvchi tovarlar eksportining yuqori ulushi;  raqobatbardosh tashkilotlar va tovarlarning yuqori salmog‘i va boshqalar. 3. O ‘ zbekistonda iste’mol bozorini raqobatbardosh mahsulotlar bilan to ‘ ldirishda hukumatning roli Davlatning asosiy vazifasi - resurslardan foydalanish samaradorligiga, shuningdek, davlat boshqaruvining samaradorligiga erishishdan iborat. Shuning uchun iqtisodiyot fani doirasida ushbu muhim va ko‘p qirrali muammoga bag‘ishlangan tadqiqotlar doimiy ravishda olib boriladi. Sog‘lom raqobat muhitini shakllantirishning davlat tomonidan tartibga solinishi respublika bozorlarida raqobatni rivojlantirish uchun zarur tashkiliyhuquqiy va iqtisodiy sharoitlarni yaratish, bozorlarning monopollashtirishga urinishlarga yo‘l qo‘ymaslik, bozor iqtisodiyoti talablariga

javob beruvchi monopoliyaga qarshi tartibga solish mexanizmlarini takomillashtirish, shuningdek, iste’molchilar huquqlarini himoyalash chora- tadbirlarini o‘z ichiga oladi. Monopoliyaga qarshi siyosatni amalga oshirish mas’uliyati O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish Davlat qo‘mitasining zimmasiga yuklatilgan bo‘lib, uning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - respublikada sog‘lom raqobat muhitini yaratish uchun zarur tashkiliy, iqtisodiy va moliyaviy shart-sharoitlarni, mustahkam huquqiy bazani shakllantiruvchi va muvofiqlashtiruvchi markaz funksiyalarini amalga oshirish; - insofsiz raqobatchilar tomonidan tovar va moliya bozorlarini, birinchi navbatda, iste’mol tovarlari bozorlarini monopollashtirish yuzasidan har qanday urinishlarning oldini olish, ularni cheklash va ularga barham berish; - monopoliyaga qarshi qonunchilik hujjatlariga rioya qilinishi, shuningdek, o‘z vakolati doirasida tabiiy monopoliyalar sub’ektlari faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirish; - iste’mol tovarlari narxlari monitoringini o‘tkazish, iste’molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlari bilan birgalikda narxlarning asossiz ravishda o‘sib ketishiga, ichki bozorda sifatsiz iste’mol tovarlari sotilishi va xizmatlar ko‘rsatilishiga olib keluvchi insofsiz raqobatning oldini olish choratadbirlarini ko‘rish. Davlat tomonidan tartibga solish tizimini shakllantirishning asosiy tamoyilini o‘zgartirish - bozor iqtisodiyotiga o‘tishning asosiy dastlabki shartlaridan biri hisoblanadi. O‘tish bosqichida mazkur tizim ikkita hal qiluvchi tendensiya bilan tavsiflanadi. Bir tomondan, iqtisodiy jarayonlarning davlat tomonidan tartibga solinishi bu yerda keng qamrovli hususiyatni yo‘qotadi. Iqtisodiyotga davlatning aralashuvi darajasi pasayadi. Ikkinchi tomondan, davlat tomonidan tartibga solish shakllari va usullarining o‘zgarishi yuz beradi. Bozorga o‘tish bosqichida davlat tomonidan tartibga solishning roli shakllangan bozor xo‘jaligidagiga qaraganda katta ahamiyatga ega. Bunga ikkita

asosiy sabab bor. Birinchidan, o‘tish bosqichida bozor shakllanish bosqichida bo‘ladi va uning tartibga soluvchi imkoniyatlari unchalik yuqori emas, bu davlatning iqtisodiy jarayonlarga jadal aralashuvi zaruratini belgilab beradi. Ikkinchidan, rejali xo‘jalikdan bozorga o‘tish avtomatik tarzda va stixiyali kechadi. Davlat o‘tish jarayonini tartibga solishga, bozor infratuzilmasining barpo etilishini rag‘batlantirishga, uning normal faoliyat ko‘rsatishi uchun sharoitlar yaratishga da’vat etilgan. Davlatning iqtisodiyotdagi roli uning funksiyalarida muayyanlashadi. Davlatning o‘tish iqtisodiyotidagi barcha funksiyalari bozor munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirish bilan bog‘liq. Ushbu bog‘liqlikning hususiyatiga qarab davlatning tartibga soluvchi funksiyalarining ikkita guruhini ajratish mumkin. Birinchidan, bu bozorning samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun shart- sharoitlar yaratish funksiyasi. Ikkinchidan, bu bozorning o‘z tartibga soluvchilarini ta’sirini to‘ldirish va unga tuzatishlar kiritish. Birinchi guruhga bozor xo‘jaligi faoliyat ko‘rsatishining huquqiy bazasini ta’minlash funksiyasi hamda bozor muhitida asosiy harakatlantiruvchi kuch sifatida raqobatni rag‘batlantirish va himoyalash funksiyasi kiradi. Ikkinchi guruhga esa daromadlarni qayta taqsimlash, resurslarni taqsimlashga tuzatishlar kiritish, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish funksiyalari kiradi. Yuqorida sanab o‘tilgan funksiyalar o‘tish iqtisodiyoti uchun ham, rivojlangan bozor iqtisodiyoti uchun ham xos hususiyatdir, biroq bozorga o‘tish bosqichida ushbu funksiyalarning har birining amalga oshirilishi qator hususiyatlar bilan tavsiflanadi. Agar shakllangan bozor xo‘jaligida iqtisodiyot faoliyat ko‘rsatishining huquqiy bazasini ta’minlash asosan amaldagi xo‘jalik to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining qo‘llanilishini nazorat qilish va unga qisman tuzatishlarni kiritish yo‘li bilan amalga oshirilsa, o‘tish bosqichida esa xo‘jalik yuritishning butun huquqiy bazasini yangidan tashkil etish talab etiladi. Xo‘jalik to‘g‘risidagi yangi qonun hujjatlari mulkdorning huquqini va shartnomalarga amal qilish kafolatlarini aniq belgilab

berishi, bozor xo‘jaligining rivojlanayotgan institutlari: tijorat banklari, birjalar, invetsisiya fondlari va hokazolarning faoliyatini reglamentlashi, monopoliyaga qarshi tartibga solishning huquqiy asoslarini o‘zida mujassamlashtirishi lozim. Yangi, bozor sharoitlariga mos keladigan soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlari, iste’molchining huquqini himoyalash va ijtimoiy ta’minot bo‘yicha qonunlar tizimi va hokazolar zarur. Bundan tashqari, o‘tish bosqichining davlat mulkini ommaviy xususiylashtirish kabi o‘ziga xos jarayonini huquqiy ta’minlash talab etiladi. Xo‘jalik yuritishning huquqiy asosi barqaror bo‘lishi kerak. Xo‘jalik to‘g‘risidagi qonun hujjatlaridagi doimiy va katta o‘zgarishlar xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda ertangi kunga ishonchsizlik hissini uyg‘otgan holda iqtisodiyotga beqarorlashtiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. Biroq bozorga o‘tishning dastlabki bosqichida qisqa muddatlarda barpo etiladigan yangi xo‘jalik huquqi amaliyotda sinab ko‘rilmagan va shuning uchun u takomillashmagan. O‘tish iqtisodiyotining rivojlanishiga qarab bu takomillashmaganlik yanada yaqqol namoyon bo‘lib boradi, xo‘jalik to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muhim tuzatishlar kiritish zarurati paydo bo‘ladi. Shunday qilib, xo‘jalik to‘g‘risidagi qonun hujjatlari barqarorligining talablari va uni takomillashtirish zarurati o‘rtasidagi ob’ektiv ziddiyat o‘tish iqtisodiyotida g`oyat keskinlashadi. Bu iqtisodiyotni huquqiy ta’minlash funksiyasining amalga oshirilishini murakkablashtiradi. Xo‘jalik yuritishning huquqiy me’yorlariga u yoki bu tuzatishlarni kiritishdan avval har safar kiritiladigan o‘zgarishlardan ko‘zda tutilayotgan ijobiy samara huquqiy barqarorlikning buzilishidan ko‘riladigan zarar bilan solishtirilishi kerak. Tovarning raqobatbardoshligini baholashda bir qancha bosqichlar bor. Birinchi bosqich — bozorni tahlil etish va qiyos tarzida foydalanish uchun eng raqobatbardosh namuna-tovarni tanlash. Namunani tanlash raqobatbardoshlikni tahlil qilishning eng mas’uliyatli vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu bosqichda xatolarga yo‘l qo‘yish jami ish natijalarini yo‘qqa chiqarishi mumkin. Namuna tahlil qilinadigan tovar mansub bo‘lgan tovarlar guruhidan, shu bozorga xos, keng doirada xaridorlar hurmatini qozongan bo‘lishi lozim. Ikkinchi bosqich - ikkala

tovarda qiyoslanadigan tomonlar majmuini belgilashdir. Shuni ta’kidlash lozimki, bozorga chiqarish mo‘ljallanayotgan (loyihalanayotgan) tovar bilan bozorda bo‘lgan tovarning parametrlari shunchaki oddiy qiyoslanadigan bo‘lsa, raqobatchi tovarlar xaridorlar ehtiyojlarini qaydarajada qondira olishi hamda xaridorlarning kelajakdagi talablariga qay darajada javob bera olishi masalasi e’tibordan chetda qoladi. Shu sababli har qanday loyiha eng mukammal ma’noda iste’molchilarning ehtiyojlarini aniqravshan ifodalashdan boshlanmogi lozim. Hozirgi kunda jahonda iqtisodiyotning globallashuv jarayoni kuchayib bormoqda. O‘zbekiston ham jahon xo‘jalik aloqalari tizimiga yanada chuqurroq kirib bormoqda. Globallashuv iqtisodiyotning rivojlanishi uchun ham ijobiy, ham salbiy ahamiyatga ega. Agar mamlakatda raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish uchun sharoitlar mavjud bo‘lsa, bu holatda mamlakat uchun globallashuv jarayoni foydali hisoblanadi. Agar mahalliy korxonalar qo‘shimcha (ustama) qiymatning yuqori ulushiga ega yuqori texnologik mahsulotlar ishlab chiqarsa, vaziyat, ayniqsa, ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunda ishchilarning bandligi ortadi, byudjet daromadi ko‘payadi, xomashyodan oqilona foydalaniladi. Agar iqtisodiyotda uzoq vaqt davomida ishlab chiqarishning xomashyoga yo‘naltirilganligi bartaraf etilmasa, demak, iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmlari kam samarali hisoblanadi. Jahon iqtisodiy hamjamiyati rivojlanishining hozirgi bosqichi jahon xo‘jaligi aloqalarining globallashuvi va baynalmilallashuvi bilan tavsiflanadi, bunday sharoitda xalqaro raqobat va milliy iqtisodiyotlarning raqobatbardoshlik muammolari dolzarb ahamiyat kasb etadi. Har qanday mamlakatda ichki bozorda raqobatning mavjudligi bozor xo‘jaligi muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatishining asosiy ko‘rsatkichi hisoblanadi, jahonning ko‘plab mamlakatlarida, shu jumladan, o‘tish iqtisodiyotiga ega bo‘lgan mamlakatlarda raqobat to‘g‘risida qonunlarning qabul qilinganligi va mazkur masalalar bilan shug‘ullanuvchi milliy tashkilotlarning tashkil etilganligi ushbu holatni tasdiqlab turibdi. Xususan O‘zbekistonda Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi (Monopoliyaga qarshi qo‘mita) tashkil

etilgan bo‘lib, uning faoliyati respublika iqtisodiyotida raqobat muhitini yaratish, mulkchilikning turli shakllaridagi korxonalar va firmalar, shu jumladan, mulkchilikning turli shakllaridagi korxonalar va firmalar xo‘jalik faoliyatini yuritish uchun teng raqobat imkoniyatlarini barpo etishga yo‘naltirilgan. Globallashuv jahon bozorlari va mintaqaviy iqtisodiyotlarning tizimli integratsiyasi bilan tavsiflanadi. Buning natijasida iqtisodiy o‘sish kuzatiladi, zamonaviy texnologiyalar va boshqaruv mexanizmlarining joriy etilishi jadallashadi. Zamonaviy globallashuv jarayoni avvalgi integratsiya jarayonlaridan farq qiladi. Eng avvalo, bu juda ko‘p mamlakatlarning savdo, moliya, investitsiya va axborotlar uchun o‘z chegaralarini ochishida ko‘rinadi. Globallashuv jahon bozorlari va mintaqaviy iqtisodiyotlarning tizimli integratsiyasi bilan tavsiflanadi, buning natijasida iqtisodiy o‘sish kuzatiladi, zamonaviy texnologiyalar va boshqaruv mexanizmlarining joriy etilishi jadallashadi. Zamonaviy globallashuv jarayoni avvalgi integratsiya jarayonlaridan ma’lum qadar farq qiladi. Eng avvaalo, bu juda ko‘p mamlakatlarning savdo, moliya, investitsiya va axborotlar uchun o‘z chegaralarini ochishida ko‘rinadi. Hozirgi zamon jahon iqtisodiyotining o‘ziga xos xususiyati - integratsiya, buning ustiga umumiy, ya’ni kapital, ishlab chiqarish, mehnat integratsiyasi. So‘nggi yillarda integratsiya yangi mamlakat va mintaqalarni qamrab oldi va quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha rivojlanmoqda: • ishlab chiqarish kuchlarining baynalmilallashuvi; • xalqaro mehnat taqsimotining baynalmilallashuvi; • moddiylashgan tovarlar bo‘yicha an’anaviy xalqaro savdo xususiyatining sifat o‘zgarishi va ko‘lamining kengayishi; • turli mamlakatlarda iqtisodiy faoliyatning chatishib ketishi va o‘zaro bog‘liqligini ta’minlovchi moliyaviy va ishlab chiqarish resurslarining xalqaro miqyosda ko‘chib yurishi; • xizmat ko‘rsatish sohasining rivojlanishi;

• ilmiy-texnik bilimlar bilan xalqaro almashinuv; • ishchi kuchining xalqaro migratsiyasi; • zamon talablaridagi global muammolar (tabiatni muhofaza qilish, Dunyo okeani, kosmosni o‘zlashtirish, rivojlanayotgan mamlakatlarning och aholisiga yordam ko‘rsatish va boshqalar)ni hal etishga yo‘naltirilgan xalqaro hamkorlik. Globallashuv jarayonining asosi ayirboshlash emas, balki so‘nggi o‘n yillar ichida jadal sur’atlarda rivojlanayotgan transmilliy korporatsiyalar (TMK)ning institutsional shakli sifatidagi ishlab chiqarish bo‘lib qoldi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Рубин Ю. Б. Конкуренция: упорядоченное взаимодействие в профециональном бизнесе. Учебник.-М.: Маркет ДС, 2010.-464стр. 2. Рубин Ю. Б.Теория и практика предпринимательской конкуренции: Учебник. 4-е изд. Переработанное и дополненное.-М.: ООО «Маркет ДС корпорейшн», 2008.-608 стр. 3. Носов Н.С. Конкурентная стратегия кампании, или маркетинговые методы конкурентной борьбы. Учебник.-М.: Издательско –торговая корпорация «Дашков и К»; «Саратов»: ООО «Англейс», 2009.- 256 стр. 4 Портер, Майкл Э. Конкурентная стратегия: Методика анализа отраслей и конкурентов / Пер. с анг. Учебник.-2-изд.- М.: Альпина Бизнес Букс, 2009.- 516 стр. 4. Тарануха Ю. В. Конкуренцие и конкурентные стратегии (в структурно – логических схемах): учеб.- метод. Пособие.М.:Издательство «Дело и сервис». 2008.-272 стр. 5. Ясин Е.Г. Конкурентоспособнсть модернизация экономики. Учеб. Пособие.- М.: Издательский дом ГУ ВШЭ, 2008.-456 стр. 6.Майкл Х ., Бест М. Новая Конкуренция. Институты промышленного развития. Учеб. Пособие.-М.:ТЕИС,2007,- 356 стр.

O'xshashlar

Differensiatsiyalash bo‘yicha raqobatli strategiya

Raqobatli ustunliklar va uni egallash konsepsiyasi

Narx bo‘yicha liderlikning raqobatli strategiyasi

Innovatsion loyihalar korxona (firma)ning rivojlanishi manbai va uslublari sifatida

Strategik marketing