Raqobatli ustunliklar va uni egallash konsepsiyasi - Iqtisodiyot - Referatlar

Raqobatli ustunliklar va uni egallash konsepsiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1225.5 KB

Ko'chirib olish

Raqobatli ustunliklar va uni egallash konsepsiyasi Reja: 1. Raqobatli ustunlik tushunchasi, tashqi va ichki ustunlik 2. Kompaniyaning o‘sishida raqobat strategiyasi 3. M. Porter bo‘yicha raqobat konsepsiyasi 4. Mamlakat iqtisodiyoti raqobatbardoshligi mohiyati

1. Raqobatli ustunlik tushunchasi, tashqi va ichki ustunlik Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, monopoliyaga qarshi qonunlarni ishlab chiqish va amalga oshirish bozor munosabatlariga o‘tgan har bir mamlakat uchun hayotiy zaruratdir, chunki erkin raqobatga yo‘l bermay iqtisodiyotda raqobat munosabatlarini rivojlantirmay turib bozor munosabatlarini shakllantirib bo‘lmaydi. Raqobat iqtisodiy resurslarni tejamli ishlatishga, tovar va xizmatlarni ko‘plab, sifatli va arzon narxlarda ishlab chiqarishga, bozorda faoliyat ko‘rsatuvchilarni yangilikka intilishga undaydi va u barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ma’ruzasida ta’kidlaganidek: «jahon xo‘jaligida globalizatsiya jarayonlarini chuqurlashuvi sharoitida milliy iqtisodiyotlarning o‘zaro bog‘liqligi kuchaymoqda, jahon bozorlarida raqobat ortmoqda va moliyaviy-iqtisodiy beqarorlik davlatlarni, mamlakatni mutlaq va nisbiy raqobatbardoshlik afzalliklaridan foydalangan holda milliy iqtisodiyotni raqobatbardoshligini oshirish hisobiga barqaror iqtisodiy rivojlanish yo`llarini izlashga undamoqda» deb ta’kidlab o‘tdi. Iqtisodiyotni modernizatsiyalashning maqsadi–mamlakat iqtisodiyotining yangilash, fan sig‘imkorligi yuqori bo‘lgan ustuvor sohalarni rivojlantirish asosida mamlakat iqtisodiyotini innovatsion rivojlantirish yo‘liga o‘tkazish, mamlakat milliy iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirish va aholining o‘sib, o‘zgarib borayotgan ehtiyojlarini to‘laroq qondirish hisoblanadi. Hozirgi davrda xalqaro savdo nazariyasida raqobatda ustunlikka erishish, uni ushlab turish muammosi birinchi o‘rinda turadi. Jahon bozorida peshqadamlikni qo‘ldan bermaslikuchun yuqori sifatli mahsulotlarni taklif qilish va baholi raqobatga bardosh berish qurbiga ega bo‘lish kerak. Raqobatli ustunlik - tovar yoki markaning firmaga o‘zining bevosita raqobatchilariga nisbatan ma’lum bir afzallik beradigan xarakteristikasi va xususiyatlaridir. Bu xarakteristikalar (atributlar) g‘oyatda xilma-xil bo‘lishi va tovarning o‘ziga (asosiy xizmatga) ham, asosiy xizmatga qo‘shimcha xizmatlarga, ishlab chiqarish, savdo shakllariga ham taalluqli bo‘lishi, hamda firma yoki tovarga xos bo‘lishi mumkin. Demak, bunday afzallik nisbiy bo‘ladi va tovar

bozorida yoki bozor segmentida eng yaxshi mavqega ega bo‘lgan raqobatchiga nisbatan belgilanadi. Bu eng xavfli raqobatchi imtiyozli raqobatchi deb ataladi.Raqobat ustunligini tanlashni belgilab beruvchi holatlari Raqobat ustunligini tanlashni ikkita holat belgilab beradi Birinchisi-firma faoliyat Ikkinchi- bu firma tarmoq ko’rsatayotgan tarmoqning doirasida egallagan(pozitsiya). Turli tarmoqlardagi raqobat Ba’zi pozitsiyalar tarmoqdagi mohiyati bir-biridan keskin o’rtacha foydalilikdan qat’iy farqlanadi va turli nazar, boshqalariga qaraganda tarmoqlarda uzoq muddat foydaliroq. Bu holatlardan har davomida foyda olish biri o’z-o’zicha strategiyani ehtimoli bir xil emas. tanlab olish uchun yetarli emas. rasm. Raqobat ustunligini tanlashni belgilab berish holati Raqobatchining nisbiy afzalligi turli omillar bilan belgilanadi. Umuman olganda, bu omillarni ular vujudga keltiradigan ichki va tashqi afzalliklardan kelib chiqqan holda ikki keng toifaga ajratish mumkin Agar raqobatli afzallik tovarning ajralib turuvchi sifatlariga asoslangan bo‘lsa, u «tashqi» afzallik deb ataladi, bu sifatlar xarajatlarning qisqartirilishi yoki samaradorlikning oshirilishi hisobiga xaridor uchun qiymatli bo‘ladi. Binobarin, tashqi raqobatli afzallik firmaning «bozor qudratini» oshiradi, ya’ni u bozorni imtiyozli raqobatchidagiga nisbatan yuqoriroq sotish narxlarini qabul qilishga majbur qila oladi, chunki imtiyozli raqobatchi bunday ajralib turuvchi sifatlarni taklif eta olmaydi.

Tashqi raqobatli afzallikdan kelib chiqadigan strategiya differenstiatsiya strategiyasi bo‘lib, bu strategiya firmaning marketing sohasidagi nou-xausiga, uning mavjud tovarlardan norozi bo‘lgan xaridorlarning istaklarini aniqlash va qondirishdagi afzalligiga tayanadi. Agar raqobatli afzallik firmaning ishlab chiqarish xarajatlari, firmani boshqarishdagi afzalligiga yoki raqobatchidan ko‘ra kamroq tannarxga erishishga imkon beruvchi va «ishlab chiqaruvchi uchun qiymat» hosil qiluvchi tovarga asoslangan bo‘lsa, bunday afzallik «ichki afzallik» deb ataladi. Ichki raqobatli afzallik - firmaga ko‘proq rentabellik keltiruvchi va uni sotuv narxlarining bozor yoki raqobat tomonidan pasaytirilishiga ko‘proq darajada bardoshli qiluvchi yuqoriroq «unumdorlik» oqibatidir. Ichki raqobatli afzallikka asoslangan strategiya xarajatlar bo‘yicha afzallik strategiyasi bo‘lib, u asosan firmaning tashkiliy va ishlab chiqarish «nou-xau» siga asoslanadi. Raqobatli afzallikning kelib chiqishi va tabiati turlicha bo‘lgan bu ikki turi ko‘pincha bir-biriga to‘g‘ri kelmaydi, chunki ular mutlaqo farq qiluvchi ko‘nikma va madaniyatni talab qiladi. Raqobatbardoshlikni tahlil qilishning vazifasi strategik xulosalar chiqarish va ustuvor maqsadlarni belgilash uchun firmaga shu o‘qlarda joylashishga imkon berishdan iboratdir. «Bozor kuchi» o‘qidagi o‘rinni tanlash uchun avvalgi boblarda ko‘rib chiqilgan markaning imijini tadqiq qilishda olingan ma’lumotlardan foydalanish kerak. Bu tadqiqotlar bozor qabul qiladigan qiymatni o‘lchash va narx bo‘yicha egiluvchanlikni baholashga imkon beradi. «Unumdorlik» ni tahlil qilishda tajriba egri chizig‘idan kelib chiqish yoki «bozorni razvedka qilish» xizmati ma’lumotlarini hisobga olish lozim, bu xizmat raqobatchilar ustidan kuzatuv o‘rnatish vazifasini bajaradi. Shu narsa ayonki, hech bir mamlakat tovar va xizmatlarning barcha turlari bo‘yicha raqobatbardosh bo‘lishi mumkin emas. Hech bir mamlakat o‘zi uchun mumkin bo‘lgan raqobatdagi ustunlikni doimo saqlab turishga kafolat bera olmaydi. Raqobatdagi ustunlikka erishish ilm-fan, texnika, texnologik yangiliklar asosida qo‘lga kiritiladi va keskinlashib boradi.

«2011–2015 yillardagi eng muhim vazifa – makroiqtisodiy barqarorlik va izchil yuqori iqtisodiy o‘sish sur’atlarini ta’minlash, uning sifat ko‘rsatkichlarini, iqtisodiyot tarmoqlarini yanada diversifikatsiya qilish, ishlab chiqarishni modernizatsiya etish, texnik va texnologik yangilash, mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahsulot hamda xizmatlarning ichki va tashqi bozorlardagi raqobatdoshligini oshirish hisobidan yaxshilashdan iborat». Alohida firmalar qo‘lga kiritilgan ustunlikni yangi texnologiyalardan foydalanish, yangi ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etish, ishni samarali olib borish yo‘li bilan ushlab turadi. Raqobat ustunligini ushlab turishda davlatning qo‘llab-quvvatlashi, o‘zgaruvchan va samarasi tashqi siyosatning roli katta. Bunday siyosat korxonalar faoliyatini muvofiqlashtirish va rag‘batlantirishga, qulay shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan. Chet el raqobatchilari oldida ustunlikni qo‘lga kiritish va ushlab turishni korxonalar o‘zlari amalga oshirishi kerak. Ishlab chiqarish omillariga suyangan holda jahon bozorida u yoki bu mamlakatning ustunlikni qo‘lga kiritishi o‘ziga xos xususiyatga ega. Ishlab chiqarish omillarining o‘zi borgan sari o‘zgaruvchan, ko‘chib yuruvchan bo‘lib boradi. Kapital investitsiya qilinadi va boshqa mamlakatlarga oqib o‘tadi; ishchi kuchi ish haqi ancha yuqori, mehnat sharoiti ancha yaxshi mamlakatlarga ko‘chib o‘tadi; fan-texnika yangiliklari ham eksport, ham import qilinadi. Ishlab chiqarish omillarining xalqaro harakati nazariyasi o‘zining maxsus xususiyatga ega. Shu bilan birga bu erda ham xalqaro tovar va xizmatlar savdosi sohasidagi rag‘batlantirish va qonuniyatlar deyarli bir hil amal qiladi. 2. Kompaniyaning o‘sishida raqobat strategiyasi Kompaniyaning raqobat strategiyasi - bu biznesga yondoshuv va mijozlarni jalb qilishga qaratilgan tashabbuslar, kompaniyaning bozordagi pozitsiyani mustahkamlash uchun olib boradigan kurashidan iborat. Bozordagi raqobatni urushga o‘xshatish mumkin. Bu urushda raqiblar yarador bo‘lishi, zarar ko‘rishi mumkin. Bunda faqat eng yaxshi strategiya g‘alaba qozonadi. Kompaniyaning

raqobat strategiyasi hujumkorlik va mudofaa xarakatlarini, qisqa muddatli taktik va uzoq muddatli harakatlarni o‘z ichiga oladi. Bozordagi raqobatchilar nechta bo‘lsa raqobatchilik strategiyasining variantlari va ko‘rinishlari shuncha bo‘ladi. Biroq ularning turi qanchalik ko‘p bo‘lmasin, ularning o‘xshashliklari topiladi. Strategiyaga yondoshishning keng tarqalgan 5 ta varianti mavjud bo‘lib ular quyida keltirilgan: 1. Xarajatlar bo‘yicha ilg‘orlik strategiyasi. Tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishda to‘la xarajatlarini pasaytirishni ko‘zda tutadi. Bu esa ko‘p sonli xaridorni jalb qiladi. 2. Keng tabaqalashtirish strategiyasi. Kompaniya tovarlariga raqobatchi firmalar tovarlaridan farq qildiradigan o‘ziga xos chizgilarni berishga qaratilgan. Bu ham xaridorlarni jalb etishga yordam beradi. 3. Optimal xarajatlar strategiyasi. Xaridorlarga past xarajatlar va maxsulotni keng tabaqalashtirishni uyg‘unlashtirish hisobiga qimmatli tovar olish imkoniyatini beradi. Asosiy vazifa o‘xshash tovarni ishlab chiqaruvchilarga nisbatan optimal xarajat va past baholarni ta’minlashdan iboratdir. 4. Fokuslangan strategiya. Bunda strategiya past xarajatlarga asoslangan bo‘lib, xaridorlarning tor segmentiga yo‘naltiriladi. Bunda firma o‘z raqobatchilaridan ancha past baxolar hisobiga o‘tib ketadi. 5. Ifodalangan strategiya yoki maxsulotni tabaqalashtirishga asoslangan bozor uyasi strategiyasi. Uning maqsadi - tanlangan segmentlar namoyondalarini ularning did va talablariga yanada to‘laroq javob beradigan tovar va xizmatlar bilan ta’minlashdir. Raqobat ustunligini saqlab qolish uchun hujumkorlik strategiyasidan foydalanish. Raqobat ustunligiga deyarli har doim muvaffaqiyatli xujumkor strategik xarakatlar hisobiga erishiladi. Ustunlikka erishishni ta’minlash uchun muvaffaqiyatli hujumkor strategiyaga qancha vaqt talab etilishi tarmoqdagi raqobat tavsifiga bog‘liq. Ustunlikni ta’minlash vaqti qisqa bo‘lishi, xizmat ko‘rsatish soxasidagi kabi, murakkab texnologik jarayonli kapital talab etadigan tarmoqlardagi kabi ancha davomli bo‘lishi ham mumkin. Ideal darajada sozlangan

xarakatlar miqyosi ancha katta bo‘lgan ( masalan, yangi qimmatbaho dorining patentiga farmatsevtikada ega bo‘lish sezilarli ustunlikni ta’minlaydi) yoki uncha katta bo‘lmagan (masalan, tikuvchilik sanoatida. Bunda kiyimlarning yangi modadagi fasonlari osongina uzlashtirilishi mumkin, nusxa ko‘chirish oqali) raqobat ustunligini yaratishi mumkin. Muvaffaqiyatli hujumdan so‘ng «mevalarning samarasini» ko‘rish davri keladi. Bu davrning davomiyligi esa raqiblarga yo'qotilgan pozitsiyalarni qaytarib olish uchun xujumga o‘tishga qancha vaqt kerak bo‘lishiga bog‘liqdir. Raqiblar firma yaratgan ustunlikka qarshi jiddiy qarshi hujum boshlashlari bilan uning yemirilishi boshlanadi. Egallangan mavqeini saqlab qolish uchun firma ikkinchi strategik hujumni amalga oshirishi kerak. Uning fundamentini esa raqobatchi ustunlikka erishish maqsadida kurashni kuchaytirgan paytlarida hujumga o‘tishga tayyor turish uchun «mevalarni samarasini» ko‘rish davrida ko‘rib qo‘yish kerak bo‘ladi. Raqobat ustunligini saqlab turish uchun firma raqiblardan bir bosh baland bo’lishi kerak. Bozordagi o’zining pozitsiyasini mustahkamlash uchun ketmaket strategik hujumlar uyushtirishi va xaridorlarning moyilligini saqlab turishi lozim. Hujumkor strategiyaning oltita asosiy turi ajratiladi: 1. Raqobatchining kuchli tomonlariga qarshilik ko‘rsatish yoki ulardan o‘zib ketishga qaratilgan harakatlar. 2. Raqobatchining zaif tomonlaridan foydalanishga qaratilgan harakatlar. 3. Bir nechta frontlarda bir vaqtda hujumga o‘tish. 4. Egallanmagan bo‘shliqlarni egallash. 5. Partizan urushi. 6. Zarbalar. Raqobat ustunligini himoya qilish uchun mudofaa strategiyalaridan foydalanish. Raqobat bozorlarida barcha firmalar raqobatchilar uyushtiradigan hujumlarning obyektlari bo‘lishi mumkin. Hujumlar xuddi eski, amaldagi firmalar tomonidan bo‘lganidek, yangi firmalar tomonidan bo‘lganidek, yangi firmalar tomonidan ham bo‘lishi mumkin. Himoyaviy strategiyaning maqsadi xujumga

uchrash xavfini kamaytirish yoki ularni eng kam yo‘qotish bilan o‘tkazib yuborish. Ximoya strategiyasi kompaniyaning raqobat ustunligini kuchaytirmasa ham, raqobat pozitsiyasi atrofida mudofaa inshootlarini tashkil etish va raqobat ustunligini saqlab qolish imkonini beradi. Raqobat ustunligini himoya qilishning bir qancha yo‘llari mavjud. Ulardan biri raqobatchilarning sozlangan harakatlarni boshlashlari uchun xalal berish. Bunday yondoshuv quyidagi asosiy qadamlarni ko’zda tutadi: 1. Bo'sh bozor uyalarini to‘ldirish uchun mahsulot nomenklaturasini kengaytirish. 2. Raqobatchilar ega bo‘lgan yoki ega bo’lishi mumkin bo‘lgan modellar va maxsulotlar sortlarini ishlab chiqish. 3. Pastroq narxlarda raqobatchilarning maxsulotlariga yaqin modellarni taklif etish. 4. Raqobatchilarni vositachi va distribyuterlarning taqsimlash tarmog‘idan siqib chiqarish uchun ular bilan shartnomalar imzolash. 5. Vositachilar va distribyuterlar boshqa ta’minotchilar bilan aloqa bog‘lashlariga xalal berish uchun ularga sezilarli skidkalarni kafolatlash. 6. Iste’molchilarni bepul yoki past narxlarda oqitishni taklif etish. 7. O‘z mahsulotiga iste’molchilar talabini saqlab qolish uchun choralar ko‘rish. 8. Kreditga sotish hajmlarini oshirish. 9. Butlovchi qismlar yetkazib berish vaqtini qisqartirish. 10. Muqobil texnologiyalarni patentlash. 11. Xususiy nou-xaularni himoyalash. 12. Eng yaxshi ta’minotchilar bilan eksklyuziv kontraktlar imzolash. 13. Raqobatchilarni yakinlashtirmaslik uchun xom ashyolarni katta xajmlarda sotib olish. 14. Raqobatchilar bilan ishlaydigan ta’minotchilardan voz kechish. 15. Tovarlar va raqobatchilar xarakatlarni doimo nazorat qilib turish.

Himoyaviy strategiyaga bo‘lgan ikkinchi yondoshuv raqobatchilarga ularning xarakatlari javobsiz qolmasligi va kompaniya hujumga tayyor ekanligini yetkazib turishdan iborat. Raqobatchilarning hujumkor harakatlariga qarshilik kursatishning boshqa yo‘li raqobatchilarni o‘ziga jalb etadigan va ularni hujumkor xarakatlarga undaydigan foydani kamaytirishga urinishdan iborat. Firmaning foydaliligi qanchalar yuqori bo‘lsa, bu boshqalar uchun o‘ziga jalb etadigan «xurak» vazifasini o‘taydi va hujumkor harakatlar qilish istagini tug‘diradi. Bunday sharoitda kompaniya hisob mexanizmlari yordamida himoyalanishi mumkin. Vertikal integratsiya strategiyasi va raqobat ustunligi Kompaniya mablaglarini vertikal integratsiyaga investitsiya qilishning asosiy sababi uning raqobat pozitsiyasini kuchayishidir. Agar vertikal integratsiya kompaniya xarajatlarini sezilarli darajada pasayishiga yoki qo’shimcha raqobat ustunligiga erishishga olib kelmas ekan, u strategik hisoblanmaydi va unga mablag‘ sarflashning foydasi yo‘q. «Orqaga» integratsiya shundagina xarajatlarni pasayishiga olib keladiki, unda ishlab chiqarishning talab etiladigan xajmi shu darajada yuqori bo‘ladiki, u xuddi ta’minotchilardagi kabi ishlab chiqarish miqyoslarida shunday tejamkorlikni ta’minlaydi. «Oldinga» vertikal integratsiya ham ana shunday ildizlarga ega. Vertikal integratsiyaning kamchiliklariga quyidagilar kiradi: 1. Integrallashgan firmalar yangi texnologiyalarga sekin ko‘nikish tendensiyasiga ega bo‘ladilar, chunki bu katta xarajatlar bilan bog‘liq. 2. Integratsiya ta’minotchilarni erkin tanlash xususida firmaning imkoniyatlarini cheklaydi. 3. Vertikal integratsiya qadriyatlar zanjiridagi har bir bosqichda quvvatlarni balansligi bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarga olib keladi. 4. «Oldingi» yoki «orqaga» integratsiya turli malaka, mahorat va ishbob qobiliyatlarini talab etadi.

Shunday qilib, vertikal integratsiya strategiyasining ham kuchli, ham kuchsiz tomonlari bo‘lishi mumkin. Integratsiyaning qanday yo‘nalish va qanday miqyoslarini tanlash quyidagilarga bog‘liq: 1. Integratsiya kompaniyaning strategik jihatdan muhim bo‘lgan ish sohalari xarajatlarini pasaytirish yoki tabaqalashtirishni chuqurlashtirish tomoniga yaxshilashga qodirmi? 2. Kapital xarajatlar, javobiy reaksiyaning chapdastligi va tezligiga, ma’muriy xarajatlarga qanday ta’sir ko‘rsatadi? Raqobat ustunligini yaratishga qodirmi? Boshlovchilikning ustunliklari va kamchiliklari. Vaqt omili strategiyani tanlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi:Ustunlikka erishish uchun «qaldirg‘och» firmaning «qaltis vaqtda strategik xarakat kerakmi yoki kerak emas?» degan savolga javob beradi. Strategik qadamlarni birinchi bo‘lib qo‘ygan firma shundagina yuqori natijalarga erishishi mumkin, qachonki: Tashabbuskorlik firmaning obro‘ orttirishiga yordam bersa. xom ashyo, yangi texnologiyalar ta’minotchilari, sotish tarmoqlari bilan erta o‘rnatilgan aloqalar mutloq ustunlikni egallashga imkoniyat yaratishi mumkin. 3. Birinchi xaridorlar takroriy xaridlarni amalga oshirib kompaniyaga kuchli ixlosmandlikni saqlab qoladilar. Ammo kutish ar doim ham muvaffaqiyatsiz yondoshuv bo‘lavermaydi. «Qaldirg‘och»lar uchun qiyinchiliklar paydo bo’ladi, qachonki: 1.Birinchi bo’lib yurish, yo‘lboshchilardan keyin yurishga qaraganda ancha qimmatga tushadi. 2.Texnologik o‘zgarishlar shunchalik tez amalga oshadiki, ilk investitsiyalar tezda samarali bo‘lmay qoladi. 3.Kutayotganlarga bozorga kirish osonroq, chunki xaridorlar har doim ham «qaldirg‘och»larga sadoqatni saqlab qolavermaydilar.

4.Ilgarilab ketayotganlarning mahorat va nou-xaularidan osongina nusxa ko‘chirilishi mumkin yoki hatto orqada qolayotganlar tomonidan takomillashtirilishi ham mumkin. 3. M.Porter bo‘yicha raqobat konsepsiyasi Porter tomonidan 1982 yili kiritilgan kengaytirilgan raqobat konsepsiyasining mazmuni shuki, firmaning asosiy bozordagi raqobatli afzallikdan foydalana olish qobiliyati faqatgina o‘zi duch kelayotgan bevosita raqobatga emas, balki shu bozordagi potensial raqiblar, o‘rinbosar tovarlar, mijozlar va yetkazib beruvchilar kabi kuchlarning ta’siriga ham bog‘liqdir. Potensial raqiblar va o‘rinbosar tovarlar firma uchun bevosita xavf uyg‘osta, mijozlar va yetkazib beruvchilar esa o‘zlarining talablari bilan bilvosita tahdid solib turadi (rasmga qarang). Mana shu kuchlarning o‘zaro ta’sirii oxir-oqibatda tovar bozorining rentabelligini belgilaydi. Tabiiyki, raqobat muhitini tashkil qiluvchi asosiy kuchlar turli bozorlarda turlicha bo‘lishi mumkin (1.1-rasm). Hozirgi kunda raqobat kurashida ustunlik bunday raqobatda emas, balki baholardan tashqari raqobatdadir. Chunki, hozirgi kunda iste’molchilar ko‘pincha mahsulotning bahosiga emas, balki birinchi navbatda (tovarning) foydali fazilatlariga ahamiyat berishadi va shu fazilatlar ma’qul kelsa, tovar uchun ko‘proq pul to‘lashga ham tayyor bo‘ladilar.

rasm. Kengaytirilgan raqobat konsepsiyasi Marketing izlanishlari shuni ko‘rsatadiki, rivojlangan mamlakatlarda xaridor tovar xarid qilayotganda birinchi navbatda uning fazilatlari, tashqi ko‘rinishiga, dizayniga ahamiyat beradilar. Shundan keyin tovarning texnik ko‘rsatkichlariga e’tibor beradilar. Shunday ko‘rsatkichlar ichida narx-navo 6-7 o‘rinlarda turadi. Lekin bu boy, aholisining turmush darajasi yuqori bo‘lgan davlatlariga xos xususiyatdir. Vaholanki, O‘zbekiston kabi mamlakatlarda baho hozircha xaridor uchun muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Buni albatta hisobga olish zarur. Tannarxni pasaytirish Mahsulotlarni differientsia ts i Bozorni segmentlash Yangilikni joriy etish Bozor ehtiyojiga o’z vaqtida Mahsulot tannarxi va narxning pastligi Mahsulotlarni ng betakrorligi alohidaligi),ul( arning yuqori sifatliligi yoki dizaynga egaligi. Bozor segmentida komplek s xizmat ko’rsatis h Raqobatchilar bo’lmagan , yan gi o’zlashtirilmag an bozor ishboshida olib borish Raqobatchilarni vaqt oralig’ida mobil boshqaruv t izimi hisobiga ortda qoldirish , Raqobatbardoshlikning asosiy ustun liklari

rasm. Raqobatbardoshlik ustunliklari va raqobatning bazaviy strategiyasi Raqobatdagi yutuqqa milliy shart-sharoitlarning ta’siri. Globallashuv jahon bozorlari va mintaqaviy iqtisodiyotlarning tizimli integratsiyasi bilan tavsiflanadi, buning natijasida iqtisodiy o‘sish kuzatiladi, zamonaviy texnologiyalar va boshqaruv mexanizmlarining joriy etilishi jadallashadi. Zamonaviy globallashuv jarayoni avvalgi integrastiya jarayonlaridan ma’lum qadar farq qiladi. Eng avvaalo, bu juda ko‘p mamlakatlarning savdo, moliya, investitsiya va axborotlar uchun o‘z chegaralarini ochishida ko‘rinadi. Hozirgi zamon jahon iqtisodiyotining o‘ziga xos xususiyati - integratsiya, buning ustiga umumiy, ya’ni kapital, ishlab chiqarish, mehnat integratsiyasi. So‘nggi yillarda integratsiya yangi mamlakat va mintaqalarni qamrab oldi va quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha rivojlanmoqda: • ishlab chiqarish kuchlarining baynalmilallashuvi; • xalqaro mehnat taqsimotining baynalmilallashuvi; • moddiylashgan tovarlar bo‘yicha an’anaviy xalqaro savdo xususiyatining sifat o‘zgarishi va ko‘lamining kengayishi; • turli mamlakatlarda iqtisodiy faoliyatning chatishib ketishi va o‘zaro bog‘liqligini ta’minlovchi moliyaviy va ishlab chiqarish resurslarining xalqaro miqyosda ko‘chib yurishi; • xizmat ko‘rsatish sohasining rivojlanishi; • ilmiy-texnik bilimlar bilan xalqaro almashinuv; • ishchi kuchining xalqaro migratsiyasi; • zamon talablaridagi global muammolar (tabiatni muhofaza qilish, Dunyo okeani, kosmosni o‘zlashtirish, rivojlanayotgan mamlakatlarning och aholisiga yordam ko‘rsatish va boshqalar)ni hal etishga yo‘naltirilgan xalqaro hamkorlik. Mamlakat raqobatbardoshligini oshirish yo‘llari.

Globallashuv jarayonining asosi ayirboshlash emas, balki so‘nggi o‘n yillar ichida jadal sur’atlarda rivojlanayotgan transmilliy korporatsiyalar (TMK)ning institutsional shakli sifatidagi ishlab chiqarish bo‘lib qoldi. Yetuk firmalar baholardan tashqari raqobatda quyidagi narsalarga ham e’tibor beradilar va evaziga firmaning bir tekis rivojlanishiga erishadilar: • tovarning texnik jihatdan yangiligi, uning avtomatlashtirilishi; • tovarlarning yangidan-yangi ehtiyojlarni qondirish imkoniyatlari; • o’xshash tovarlarga nisbatan ishlab chiqarilayotgan tovarning chidamli, ishonchliligi, sifatining yuqorilik darajasi; • tovarlarni sotib olgan xaridorlarga ko‘rsatiladigan xizmatlarning xilmaxilligi, holati; • tovarlarning tejamliligi, ixcham, foydalanishdagi samarasi; Atrof-muhit uchun ekologik toza bo‘lishi va hokazolar. Ularning har birining ahamiyati katta va kuchli firmalarda shu narsalarga ahamiyat berish faoliyat, turmush tarziga aylangan. Raqobatning noformal, jamiyat tomonidan qoralanadigan turi ham mavjud. Bu o‘rinda g‘irrom raqobat to‘g‘risida ham so‘z yuritishimiz kerak bo‘ladi. Raqobat firmalar uchun hayot-mamot masalasi bo‘lgani uchun, ular ayrim hollarda raqobat kurashida g‘ayriqonuniy usullardan foydalanadilar. Bunda ular davlat tomonidan raqobat kurashini tartibga soluvchi turli qonun va qoidalarga xilof ravishda ish ko‘radilar. G‘ayriqonuniy usullarga quyidagilarni kiritish mumkin: • baholar bo‘yicha bir necha firmalarning o‘zaro kelishib olishlari; • boshqa firmalar tovarlarining nomlari, tashqi ko‘rinishi, tovar nishonasini o‘zboshimchalik qilib ruxsatisiz foydalanish; • raqobatchilar to‘g‘risida noto‘g‘ri axborot yoki to‘g‘ri bo‘lsa ham ularning obro‘siga ziyon keltiradigan ma’lumotlar tarqatish; • reklamada tovarlarni nojo‘ya solishtirish, axborot berish; • raqobatchilarga nisbatan reket, shantaj va hokazolar yordamida zo‘ravonlik qilish; • raqobatchining tijorat sirlarini pinhona bilib olish; konfedensial va maxfiy ma’lumotlarni ovoza qilish;

• tovarning sifati, xususiyatlari kabi masalada xaridorlarni aldash, noto‘g‘ri axborot berish va reklama qilish. Firmaning o‘sishini optimallashtirish bo‘yicha raqobat strategiyasi Tarmoq raqobatbardoshligi mazkur tarmoqda ishlab chiqariladigan tovarning raqobatbardoshligiga bevosita bog‘liq. Korxonalar raqobatbardoshligi tarmoqdagi holatga va uning mavqeiga ta’sir ko‘rsatadi, lekin aynan tovarning raqobatbardoshligi, o‘z navbatida, korxonalarning raqobatbardoshligiga bevosita ta’sir ko‘rsatgan holda ular uchun ham hal qiluvchi omil hisoblanadi. Tarmoq va korxona (firma)ning raqobat jihatdan ustunliklari bir-biriga o‘xshash bo‘lib, ular tashqi va ichki ustunliklarga bo‘linadi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida raqobatbardoshlikni ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiyotni erkinlashtirish islohotlarning birinchi bosqichida mulkni davlat tasarrufidan chiqarib ko‘p mulkchilikka asoslangan iqtisodiyotni shakllantirish bo‘lsa, undan keyingi bosqichlarida davlatning xususiy tadbirkorlar faoliyatiga aralashmaslik masalasi dolzarb bo‘ldi. Bugungi kunda Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek: «Sodda qilib aytadigan bo‘lsak, erkinlashtirish degani-bu qo‘l oyog‘imizni kishan kabi bog‘lab turgan xar qanday to‘siqlardan butunlay xalos bo‘lish degani». Agar har qanday to‘siqlardan butunlay xalos bo‘lsak, biz erkin raqobat asosida rivojlanadigan iqtisodiyotni shakllantirgan bo‘lamiz. Bu esa o‘z navbatida, raqobat va raqobatbardoshlikning naariy va metodologik muammolarini tadqiq qilishni taqozo qiladi. Raqobatli ustunlikni integral baholashda: tizimli, kompleks va normativ yondashuvlarni qo‘llash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Raqobatli ustunlikni integral baholashning tizimli yondashuv pozistiyasida tizimni ichki tuzilishi va tashqi omillarini alohida baholash talab qilinadi . Kompleks yondashuvda quyidagi omillarni hisobga olish talab etiladi: • texnik (chiqarilayotgan mahsulotni va ishlab chiqarishni texnik darajasi) • huquqiy(demokratik o‘zgarishlarni stabilligi) • bozor (bozor salohiyati ,raqobat kuchi,ochiqligi,marketing)

• ilmiy (ilmiy yondoshuvni ko’lamini kengligi va chuqurligi ,iqtisodiy qonunlarni tahlilini chuqurligi ) • iqtisodiy(rentabellik, barqarorlik, resurslar bilan ta’minlanganligini , moliyaviy instrumentlari) • tashkiliy (ishlab chiqarishni tashkil etish, mehnatni tashkil etish va menejment,logistika ,bozor infrastrukturasini tashkil etish) • psixologik va raqobatbardoshlikni ta’minlashning boshqa jihatlar. Baholashda normativ yondashuvni qo‘llanilishi aniq omillarni monitoringi va normallashtirishni tashkil etishni talab etadi. Raqobatbardoshlikni baholash aniq iste’molchini aniq tovarga reakstiyasini oxirgi natijasi bo‘yicha amalga oshiriladi, raqobat ustunligini baholash esa investistiyalashning boshlang‘ich bosqichida, biznesni boshlanishida innavatsion va investitsion loyihalarni texnik – iqtisodiy asoslashda amalga oshiriladi. Raqobatli ustunlikni keyingi monitoringini amalga oshishi ishlab chiqarish jarayoni bosqichida va tovarni sotishgacha bo‘lgan logistikasida amalga oshiriladi. Shuning uchun asoslangan qattiq va tartibni siyosat olib borish muhimdir. Ushbu siyosatni amalga oshirish metodlari bo‘lib, hisobga olish, tahlil, raqobatli ustunlikni baholash va normallashtirish hisoblanadi. Firmaning raqobat strategiyalari bilan quyidagi rasm orqali tanishish mumkin:

rasm. Raqobat strategik loyihalash bosqichlari. Loyixalashtirish bosqichida. Masalan: tovarning raqobatli ustunligini integral baholash quyidagi formula orqali aniqlanadi: Bu yerda: aniq tovarning raqobatli ustunligining integral ko‘rsatkichi; i= 1, 2, ..., n-aniq tovarning raqobatli ustunlik nomeri; J=1, 2, ..., m-i-tovarning raqobatli ustunligi omilining nomeri; - I – raqobatli ustunlikning obro‘si (vesomost), = 1; – i – raqobatli ustunlikning j- omilning obro‘si (vesomost), Pi – i – raqobatli ustunlikning nisbiy yoki normativ ahamiyati; Fij – i- raqobatli ustunlikning j-omilini nisbiy yoki normativ ahamiyati. Raqobat strategiyasi Firmalarning raqobat ustunliklarini qo’lga kiritishda yo’naltrilgan harakatlari Turlari Iqtisodiy o’sish strategiyasi Raqobat sharoitlariga moslashish strategiyasi Bozorda yetakchilikni qo’lga kiritish strategiyasi Raqobat pozitsiyasini mustahkamlash strategiyasi

4. Mamlakat iqtisodiyoti raqobatbardoshligi mohiyati Dunyo mamlakatlari iqtisodiy rivojlanishning qaysi modelini tanlamasin mamlakat iqtisodiyotining jahon xo‘jaligidagi mavqei va o`rni uning raqobatbardoshlik darajasi bilan belgilanadi. Xalqaro iqtisodiy raqobat texnik taraqqiyotning eng muhim omili hisoblanadi va uning ta’sirida ishlab chiqarish, boshqaruv texnologiyalarining doimiy yangilanib borish jarayoni davom etadi, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlari yangilanadi va sifati ortib boradi. Raqobatbardoshlik deganda odatda tovar ishlab chiqaruvchilarning minimal rentabellikni ta’minlovchi narxda tashqi bozorda sotish uchun ishlab chiqarishga bo‘lgan qobiliyati tushuniladi. Ta’kidlash lozimki, raqobatbardoshlik tovarlar bozori bilan cheklanib qolmay, makroiqtisodiy tavsifga ega hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, «o‘zo‘zidan ayonki, raqobatbardosh iqtisodiyotni shakllantirmasdan, pirovard natijada esa raqobatbardosh mamlakatni barpo etmasdan turib, biz qabul qilgan Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasida ko‘zda tutilgan maqsadli vazifalarni amalga oshirmasdan turib, bu haqda jiddiy so‘z yuritish mumkin emas». Tarixan mamlakatlarning raqobatbardoshligi konsepsiyasi milliy iqtisodiyotning xalqaro mehnat taqsimotidagi o‘rnini belgilab beruvchi qiyosiy afzalliklari (arzon ishchi kuchi, boy tabiiy resurslar, qulay geografik joylashuv, iqlim, infratuzilma omillari va h.k.) nazariyasiga asoslangan. Qiyosiy afzalliklar mamlakatga tabiatdan berilgan bo‘lib, ular abadiy emas va takror ishlab chiqarilmaydi. Ushbu raqobat afzalliklari fan va texnikaning rivojlanishi, ishlab chiqarish bilan integrasiyalashuvi, ishlab chiqarish darajasida globallashuvi va tovarni ishlab chiqarishdan tortib to uni iste’molchiga yetkazib berishgacha bo‘lgan barcha bosqichlarda innovatsiyalarga asoslanadi. O‘zbekiston quyidagi qiyosiy afzalliklarga ega: • qishloq xo‘jaligi rivojlanishi uchun qulay tabiiy-iqlim sharoitlarining mavjudligi;

• boy tabiiy resurslar va rekreasiya resurslariga egaligi; • boy madaniy-tarixiy merosga egaligi turizmni rivojlantirish imkonini beradi; • mamlakatning qulay geografik joylashuvi; • O‘zbekiston aholisining mehnatsevarligi va tadbirkorlik qobiliyatiga ega bo‘lgan mehnat resurslarining mavjudligi. O‘zbekistonning raqobat jihatdan afzalliklarini tahlil qiladigan bo‘lsak, quyidagilarni ajratish mumkin: • mamlakat siyosiy va huquqiy tizimining barqarorligi; • insonni rivojlantirishga (ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ehtiyojlarga) katta qo‘yilmalar; • aholi o‘rtacha yashash yoshining uzunligi; • mehnat resurslarining raqobatbardoshligi;  mamlakat aholisi ta’lim darajasining yuqoriligi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, qiyosiy afzalliklarga ega bo‘lish bilan birga respublika milliy iqtisodiyotining raqobat afzalliklarini ham rivojlantirish zarur. Mazkur holatda iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish maqsadida quyidagi omillarga asosiy e’tiborni qaratish lozim, xususan: mamlakat siyosiy va huquqiy tizimining barqarorligi, mehnat resurslarining raqobatbardoshligi va mamlakat aholisi ta’lim darajasining yuqoriligi. Shunday qilib, raqobat nuqtai nazaridan afzalliklar o‘zgaruvchan bo‘lib, inson kapitalining rivojlanishi, innovatsion yuqori texnologiyalar, intellekt bilan bog‘liq va o‘z tabiatiga ko‘ra cheksizdir. Mamlakatning qiyosiy va raqobat afzalliklarini aniq farqlash lozim. Bir mamlakatda qiyosiy va raqobat afzalliklarining integratsiyalashuvi uning global iqtisodiyotdagi raqobatbardoshligini kuchaytiradi. Jahon iqtisodiyotining barqaror rivojlanish sur’atlarini ta’minlash, xalqaro raqobatni vujudga keltirishning muhim sharti dunyo mamlakatlari iqtisodiyotining ochiqligi bilan belgilanadi. O‘zbekiston iqtisodiyoti erkinlashuvi chuqurlashib, ochiqlik darajasi ortib jahon xo‘jaligiga integratsiyalashuvi kuchayib bormoqda.

Ba’zi iqtisodchilarning fikricha, iqtisodiyotning ochiqlik darajasi milliy ishlab chiqarishning tarmoq tarkibiga bog‘liqdir. Ishlab chiqarish hajmining umumiy tarkibida bazaviy tarmoqlar ulushi qanchalik yuqori bo‘lsa, iqtisodiyotning ochiqlik darajasi shunchalik past bo‘ladi. Ushbu holat bazaviy tarmoqlarning xalqaro ixtisoslashuv jarayoniga kam darajada jalb etilganligi va asosan ichki bozorga yo‘naltirilganligi bilan izohlanadi. Qayd etib o‘tilganidek, iqtisodiyotning ochiqligi xalqaro iqtisodiy raqobatning muhim sharti hisoblanadi. Mamlakatlarning raqobatbardoshligi qanday aniqlanadi va u nimalarga bog‘liq? Nima sababdan ba’zi mamlakatlar raqobatbardoshligi jihatidan boshqa mamlakatlarga nisbatan ilgarilab ketgan? Raqobatbardoshlik tushunchasiga iqtisodiy adabiyotda firmalarning mavjud sharoitda raqobatchilariga nisbatan baho va bahosiz tavsifiga ko‘ra tovarlarni loyihalashtirish, tayyorlash va sotish borasidagi real va potensial imkoniyatlaridir deya ta’rif beriladi. AQSHning Garvard universiteti professori M. Porter fikricha, mamlakatning raqobatbardoshligi darajasini uning milliy kompaniyalari ishlab chiqarayotgan mahsulotlar, firmalar, tarmoqlar raqobatbardoshligi ta’minlab beradi. Shuning uchun dastlab mamlakat raqobatbardoshligini emas, balki milliy kompaniyalar raqobatbardoshligini tahlil etish lozim. U mamlakat kompaniyalarining muvaffaqiyatini ta’minlab beradigan qulay muhitni yaratish quyidagi to‘rtta muhim ko`rsatkichga bog‘liqligini ta’kidlaydi: • ishlab chiqarish omillari bilan ta’minlanganlik; • talab ko‘rsatkichlari; • yaqin va xizmat ko‘rsatuvchi tarmoqlar;  raqobat muhiti va firma strategiyasi. Ushbu muhit doirasidagi milliy kompaniyalarning samarali faoliyati mamlakatning raqobatbardoshlik reytingini belgilab beradi. Jahon amaliyotida mutaxassislar milliy iqtisodiyotni raqobatbardoshligini aniqlash uchun 340 dan ortiq ko‘rsatkichlar va 100 dan ortiq usullardan foydalanishadi. Mamlakatning raqobatbardoshligini aniqlashda quyidagilar asosiy omillar sifatida xizmat qiladi: iqtisodiy salohiyat va iqtisodiyotning o‘sish

sur’atlari; sanoat ishlab chiqarishning samaradorligi; ilmiy-texnik taraqqiyotning rivojlanish darajasi va uni o‘zlashtirish sur’atlari; xalqaro mehnat taqsimotida qatnashish; ichki bozor hajmi va dinamikasi; iqtisodiyotda davlatning roli; moliya tizimining egiluvchanligi; mehnat resurslari bilan ta’minlanganlik va malaka darajasi; ichki siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy holat; iqtisodiyotning jahon bozori kon’yunkturasi talabiga moslashish darajasi va qobiliyati. Shveysariyaning Lozanna shahrida joylashgan Menejmentni rivojlantirish xalqaro instituti har yili dunyoning yetakchi 47 mamlakatiga raqobatbardoshlik nuqtai nazaridan baho beradi. Tahlillar 287 mezon bo‘yicha guruhlangan 8 ta omil bo`yicha amalga oshiriladi: milliy iqtisodiyot tavsifi – YAIM hajmi, investisiyalar va jamg‘armalar hajmi, pirovard iste’mol darajasi, aholi turmush darajasi, iqtisodiyotning amal qilish samaradorligi darajasi; iqtisodiyotning baynalmilallashuv darajasi; siyosiy tizimning barqarorligi; moliya tizimi; infratuzilma; boshqaruvning samaradorligi; fan va texnologiyalarning rivojlanish darajasi; mehnat resurslarining tavsifi. Mamlakatlar raqobatbardoshligini tahlil etuvchi xalqaro tadqiqotlardan biri– bu Jahon iqtisodiy forumining metodikasi hisoblanadi. Tadqiqot jarayonida mamlakatning iqtisodiy o‘sishini baholashda o‘rta va uzoq muddatli rivojlanish dinamikasini tavsiflovchi muhim makro va mikroiqtisodiy ko‘rsatkichlar asosida raqobatbardoshlikning agregat indekslari hisoblanadi. Ushbu metodika 30 yildan buyon qo‘llaniladi va uning natijalari Jahon iqtisodiy forumining Global raqobatbardoshlik to‘g‘risidagi ma’ruzasida chop etiladi. Mamlakatning raqobatbardoshligini baholash ko‘p sonli ma’lumotlarni yig‘ish, guruhlash, umumlashtirish asosida raqobatbardoshlik ko‘rsatkichlarini asosiy omillar bo‘yicha hisoblashni ko‘zda tutadi. Keyin barcha omillarning raqobatbardoshlik ko‘rsatkichiga qo‘shgan hissasini aks ettiruvchi agregat indeks va subindekslar hisoblanadi. Zamonaviy milliy iqtisodiyotni raqobatbardoshligini aniqlash metodikasida 12 ta asosiy omil ajratiladi (5.6.-rasm).

rasm. Raqobatbardoshlik ko ‘ rsatkichlarining guruhlanishi 1 Qayd etib o‘tilgan omillar uch guruhga ajratiladi. Birinchi guruh bazaviy talablarni o‘z ichiga oladi, ikkinchi guruh biznes muhit samaradorligini oshiruvchi omillarni qamrab oladi, uchinchi guruh esa biznesni takomillashtirish omillarini birlashtiradi. Har bir guruh muayyan subindekslar bilan tavsiflanadi. Subindekslarni hisoblayotgan vaqtda har bir guruhning vazni quyidagicha belgilanadi birinchi guruh – 25%, ikkinchi guruh – 17%, uchinchi guruh – 50% (1.2.1-jadval). jadval Rivojlanishning har bir bosqichida asosiy uch guruh ko`rsatkichlarining ulushi, foiz hisobida 2 Subindekslar Resurslarga Samaradorlikka Innovatsiyaga 1 The Global Competitiveness Report 2009-2010World Economic Forum. Geneva, Switzerland 2009. p. 8. 2 URL: http://gtmarket.ru/ratings/global-competitiveness-index/info (World Economic Forum, 2013. The Global Competitiveness Report 2013–2014) Resurslarga yo’naltirilgan iqtisodiyot • Bazaviy talablar • Davlat va jamoat muassasalari • Infratuzilma • Makraiqtisodiy barqarorlik • Sog’liqni saqlash va boshlang’ich ta’lim Samaradorlikka yo’naltirilgan iqtisodiyot • Samaradorlik ko’rsatkichlari • Oli y ta’lim va kasbiy tayyorgarlik • Tovar va xizmatlar bozorinig samaradorligi • Mehnat bozori samaradorligi • Moliya bozorinig rivojlanganligi • Yuqori texnalogiyalar bilan qurollanganlik Innovats iyaga yo’naltirilgan iqtisodiyot • Innavatsion saloxiyat va rivojlanish omillari • Biznesning rivojlanish darajasi • Innavatsion saloxiyat

yo‘naltirilgan bosqich yo‘naltirilgan bosqich yo‘`naltirilgan bosqich Bazaviy talablar 60 40 20 Samaradorlik ko‘rsatkichlari 35 50 50 Innovatsion salohiyat va rivojlanish omillari 5 10 30 Bunda har bir subindeksning aniq mamlakat uchun hisoblangan natijaviy Global raqobatbardoshlik indeksiga qo‘shgan hissasidan kelib chiqib, ushbu mamlakatning iqtisodiy rivojlanishning qaysi bosqichida ekanligini aniqlash mumkin bo‘ladi. Ushbu yondashuv iqtisodiy rivojlanish jihatdan turli darajadagi mamlakatlarning raqobatbardoshligini taqqoslash imkonini beradi. Tahlillar ko‘rsatishicha, jahon moliyaviyiqtisodiy inqirozining ta’siri mamlakatlarning raqobatbardoshlik ko‘rsatkichlariga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatgan. Jumladan, global raqoatbardoshlik indeksida birinchi o‘nlikka kiruvchi mamlakatlardan Daniya, Kanada va Norvegiya kabilar 2013–2014 yildagi ro‘yxatdan pastga tushishgan (5.2.-jadval). jadval 2013- 2014 yillar uchun global raqobatbardoshlik indeksi bo ‘ yicha birinchi va oxirgi o ‘ nlikka kiruvchi mamlakatlar 3 Mamlakatlar 2013-2014 y. 2012-2013 y. O‘rni Ball O‘rni Shveysariya 1 5,67 1 Singapur 2 5,61 2 Finlyandiya 3 5,54 3 Germaniya 4 5,51 6 AQSH 5 5,48 7 3 URL: http://gtmarket.ru/ratings/global-competitiveness-index/info (World Economic Forum, 2013. The Global Competitiveness Report 2013–2014)

Shvesiya 6 5,48 4 Gonkong 7 5,47 9 Gollandiya 8 5,42 5 Yaponiya 9 5,40 10 Buyuk Britaniya 10 5.37 8 Globalizatsiya jarayonining chuqurlashuvi sharoitida milliy iqtisodiyotlarning o‘zaro bog‘liqligini kuchayishi, jahon bozorlarida raqobat va moliyaviy-iqtisodiy beqarorlikning ortishi, mamlakatlarning raqobatbardoshlikigi o‘stirish hisobiga barqaror iqtisodiy rivojlanishini ta’minlash yo‘llarini topishga undaydi. Raqobatbardoshlikning yuqori darajasi mamlakat iqtisodiy salohiyatini oshiradi, aholining turmush darajasi o‘sadi va sifatining yaxshilanishini ta’minlaydi. Iqtisodiyotning tarkibi, infratuzilmasi, boshqaruvi, geoiqtisodiy holati, milliy qiymatliklari hamda tarixidagi tafovutlar barchasi u yoki bu darajada mamlakat va uning korxonalar raqobatbardoshligiga ta’sir qiladi. Globalizatsiya jarayonida milliy tovar va xizmatlarning raqobatbardoshligini ta’minlovchi tashqi omillar miqyosi va tarkibida salmoqli o‘zgarishlar yuz beradi. Raqobatbardoshlikning tashqi omillariga makroiqtisodiy muhit, rivojlanishning innovatsion yo‘lini tanlash, milliy institutlar va infratuzilmalarning holati, inson kapitalining sifati, milliy iqtisodiyotning hududiy va tarmoq jihatdan balanslashganlik darajasi kiritilib, ular ichki omillarga o‘zgaruvchan ta’sir o‘tkazadi. O‘zbekistonda bozor islohotlarini amalga oshirishning barcha bosqichlarida ichki va tashqi raqobatbardoshlikni oshirish tarkibiy o‘zgartirishlarning ustuvor vazifasi edi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida ushbu masalani hal etishning dolzarbligi yanada ortdi va u iqtisodiyotni erkinlashtirish hamda modernizatsiyalashning davomiy strategik yo‘nalishi sifatida qaralmoqda. Mamlakat raqobatbardoshligining muhim ko‘rsatkichlaridan biri – barqaror iqtisodiy o‘sish va makroiqtisodiy balanslashuvning ta’minlanishidir. Bizning mamlakatimizni global inqirozning to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’siridan himoya qilgan

makroiqtisodiy muvozanatlashuvining asosiy omillari qatoriga 2005 yildan boshlab kuzatilayotgan budjet profisitining ta’minlanishi, oltin-valyuta rasmiy zaxiralarining yuqoriligi va davlatning tashqi qarzlarining past darajasi, barqaror bank tizimi va xalqaro moliya bozorlaridagi ehtiyotkorona aloqalar kabilarni kiritishimiz mumkin. Inqirozga qarshi choralar dasturi doirasida milliy iqtisodiyotni raqobatbardoshligini oshirish bo‘yicha tizimli tadbirlar belgilangan bo‘lib, unda dastlab real sektordagi tovar va mahsulotlarni eksport qiluvchi korxonalarni qo‘llabquvvatlash, ularni tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini ta’minlash, qat’iy tejamkorlikni qo‘llash, mahsulot tonnarxi va xarajatlarini pasaytirishni rag‘batlantirish, shu jumladan, energiya tejamkorligini samarali tizimini qo‘llash va energiya sig‘imini qisqartirish bo‘yicha choralar, ichki bozorda yalpi talabni rag‘batlantirish va boshqalar belgilangan edi. Real sektorda yuqori qo‘shilgan qiymatga ega bo‘lgan tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish, raqobatbardosh tarmoqlarni rivojlantirish maqsadida xom ashyoni chuqur qayta ishlovchi tarmoqlar ulushini oshirishga qaratilgan iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlar O‘zbekiston korxonalarining tashqi bozordagi barqaror holatini ta’minlaydi. O‘zbekiston iqtisodiyotini uzoq muddatli rivojlanishining maqsadi va ustuvor yo‘nalishlari jahonning o‘rtacha rivojlangan mamlakatlari qatoriga kirish masalasi bilan bog‘liq bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan belgilangan iqtisodiy siyosat strategiyasiga mos keladi. O‘zbekiston iqtisodiyotini uzoq muddatli istiqbolda raqobatbardoshligini oshirish uchun quyidagi yo‘nalishlarga kuchlarni va resurslarni qaratish lozim: - iqtisodiyotni modernizatsiyalash va tarkibiy o‘zgarishlarni chuqurlashtirish, iqtisodiy o‘sishning innovatsion omillarini oshirish, YaIMda moddiy va energiya sig‘imini 2 barobar pasaytirish hisobiga mamlakat iqtisodiyotini sifat jihatdan yangi bosqichga o‘tishi orqali iqtisodiy o‘sishning barqaror yuqori darajasini ta’minlash (8%);

- modernizatsiyalashning birinchi navbatdagi ob’ekti bo‘lib innovatsion mahsulotga bo‘lgan talabni ta’minlashga qodir tarkiblar, davlat ta’lim standartlariga rioya qilish, innovatsiya infratuzilmasi rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan qulay investitsion muhit va boshqa barqaror iqtisodiy o‘sish elementlari bo‘lishi lozim; - o‘ta yangi mahsulot turlari va yuqori texnologiyalarni ishlab chiqishni o‘zlashtirish asosida tashqi bozorda mahalliy tovarlarning raqobatbardoshligini oshirish; sanoat ishlab chiqarishi, biotexnologiya, informatika va nanatexnologiyadagi yangi kashfiyotlarni qo‘llashga asoslangan hamda milliy iqtisodiyotning ko‘pgina tarmoqlari va sohalarida katta salohiyatga ega bo‘lgan energiya va suv tejaydigan texnologiyani joriy etish; - milliy iqtisodiyotni jahon moliyaviy-iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvini chuqurlashtirish, uni tashqi iqtisodiy bozor kon’yukturasiga bog‘liqligini pasaytirish uchun tashqi bozorda raqobatbardosh tayyor mahsulotlar ulushini oshirish hisobiga eksport tarkibini diversifikatsiyalash; - mamlakatning yoqilg‘i-energetik balansini mustahkamlash va takomillashtirish, chunki iqtisodiyotni energiya ta’minotida tabiiy gazning ulushi me’yordan ancha yuqori ko‘rsatkichga ega bo‘lgani uchun istiqbolli energiya tejovchi texnologiyalarni faol ishlab chiqish va xalqaro ayirboshlash, energiyaning muqobil manbalaridan keng foydalanish zarur. Mamlakat miqyosida raqobatbardoshlikni aniqlashda asosiy e’tibor yaratilgan makroiqtisodiy muhitga (inflyatsiyaning belgilangan me’yori, soliq og‘irligi, kredit resurslarini olish imkoniyati, milliy valyuta kursining dinamikasini bilish va uning eksportga mo‘ljallangan mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga mos kelishi), davlat institutlarining sifati, infratuzilmaning rivojlanish darajasi, inson kapitali va ta’lim tizimining sifati, tadbirkorlik muhiti, tovar, moliya va mehnat bozorlarining rivojlanishiga qaratiladi. Qulay makroiqtisodiy muhit bilan mahsulotni raqobatbardoshligi o‘rtasida barqaror o‘zaro bog‘liqlikning mavjudligi zamonaviy iqtisodiy nazariyani asosiy qoidalariga mos keladi va ko‘p sonli amaliy tadqiqotlar tomonidan isbotlangan.

Masalan, inflyatsiyaning yuqori darajasi iqtisodiyotni investitsiyalashning mavjud manbalarini so‘ndiradi, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash sur’atlarini ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni sifatiga salbiy ta’sir ko`rsatgan holda cheklaydi, ishlab chiqaruvchilar xarajatlarini ko‘paytiradi va baho raqobatbardoshligini pasaytiradi. Tovarlarning raqobatbardoshligiga yuqori budjet defitsiti va soliq yuki, valyuta kursining beqarorligi, ishlab chiqarishning yuqori material sig‘imkorligi va iqtisodiy o‘sishning kapital sig`imkorligi darajasi ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiyot raqobatbardoshligi barcha bo‘g‘inlari (makrodarajada) bir-biri bilan bog‘liq. Ulardan birining rivojlanmaganligi boshqalariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, innovatsion salohiyatni yuqori texnologiyalarni foydalanishga moslashtiruvchi yaxshi rivojlanmagan oliy ta’lim tizimisiz va hamda ishlanma va tadqiqotlarni moliyalashtiruvchi samarali amal qiluvchi moliya tinimisiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Adolatli raqobat shart-sharoitlarining mavjud emasligi va rivojlanmagan tovarlar bozori innovatsion mahsulotga bo‘lgan barqaror talabni va ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirishga rag‘batlarni ta’minlamaydi hamda milliy innovatsion tizimlar va infratuzilmalarini, ilmiy-texnik ishlanmalarning kommersiasiyalashuvining rivojlanmaganligi ularni pirovard istemolchiga yetib borishiga imkon bermaydi. jadval. O ‘ zbekistonda raqobat afzalligiga ega bo ‘ lgan sanoat tarmoqlari Guruhlar Iqtisodiyot sektorlari Iqtisodiyot tarmoqlari Raqobat afzalliklari Kuchli raqobat mavqeiga ega bo`lgan tarmoqlar Xomashyo va qazib chiqarish Rangli metallurgiya, paxtani qayta ishlash, neft-gaz, og‘ir sanoat Yuqori raqobatbardoshlik afzalliklariga ega Nisbiy raqobatbardoshlik Iste’mol tovarlari ishlab chiqarish Mashinasozlik, avtomobilsozlik, Nisbiy past raqobatbardoshlik mavqeiga ega yengil, kimyo, oziq- afzalliklariga ega

bo‘lgan tarmoqlar ovqat Potensial raqobatbardoshlik mavqeiga ega tarmoqlar Yuqori qo‘shilgan qiymatga ega tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish Mikroelektronikaaxborot kompleksi, farmasevtika, mikrobiologiya Potensial rivojlangan raqobatbardoshlik afzalliklariga ega Qayta ishlash tarmoqlarida birinchi kategoriyali kuchli raqobatbardosh guruhga sanoatning quyidagi xomashyo va qazib chiqarish sektorlari kiradi (3.1.1- rasm): neft-gaz, rangli metallurgiya, paxtani qayta ishlash sanoati. Ushbu tarmoqlar hissasiga mamlakat sanoat eksportining 70 foizdan ortig`i to‘g‘ri keladi. Tashqi bozorda tarmoqni raqobatbardoshligini aks ettiruvchi ko`rsatkich hisoblangan umumiy sanoat ishlab chiqarish hajmida eksport mahsulotlari ulushi o‘sish tendensiyasiga ega: rangli metallurgiyada 72 dan 85 foizga, qora metallurgiyada 28,2 dan 55 foizga, neftegazda 20,1 dan 47 foizga, paxta tozalashda 87 dan 90 foizga o‘sgan. Ushbu tarmoqlarning raqobatbardoshlik indikatori boshqa ishlab chiqarish turlariga nisbatan ancha yuqori hisoblanadi. Ikkinchi guruh raqobatbardoshlik salohiyatiga ega bo‘lgan istemol tovarlari ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan tarmoqlarga quyidagilar kiradi: yengil sanoatning qayta ishlash tarmoqchalari, oziq-ovqat sanoati, avtomobilsozlik. Mahalliy istemol tovarlari raqobatbardoshligi indeksi xomashyo ishlab chiqarishdagi shakllangan raqobatbardoshlik ko‘rsatkichiga nisbatan birmuncha past. Umumiy ishlab chiqarish hajmida eksport mahsulotlarini yengil sanoatdagi ulushi 35 foiz, mashinasozlikda 25,5 foiz, oziq-ovqat sanoatida 5 foiz. Ushbu tarmoqlarning tashqi bozordagi raqobatbardoshligi sanoatning o‘rtacha darajasidan taxminan 20- 25 foiz past hisoblanadi. Umuman olganda sanoat tarmoqlarining raqobatbardoshligini pastligi muammosi saqlanib qolmoqda. Qayta ishlash sektori tarmoqlaridagi asosiy mahsulotlarini ishlab chiqarishni ichki xarajatlari jahondagi o‘rtacha narx

darajasiga yaqinlashib qolgan holda, ba’zi mahsulotlar turlari bo‘yicha o‘rtacha jahon bahosiga nisbatan yuqori. Ushbu tendensiya moddiy texnika va energetika xarajatlari ulushini yuqori darajada saqlanib qolayotganligi bilan belgilanadi. Milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ta’minlashda mamlakat sanoati yetakchi o‘rin tutadi. Shuning uchun mamlakat sanoatning raqobatbardoshligini oshirish va barqaror o‘sish sur’atlarini ta’minlash uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur: - texnologik jarayonlarni takomillashtirish hamda homashyo, material va energiya resurslari sarf me’yorini 10-15% ga tushirish hisobiga tannarxni pasaytirish va ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish, 2015 yilga borib sanoatda sarflanadigan energiya ulushini kamida 30% kamaytirish; - ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasini va sanoat bo‘yicha yiliga mehnat unumdorligini 6-7% ga oshirish, foydalanish va noishlab chiqarish xarajatlarni qisqartirish, xodimlar sonini optimallashtirish; - sanoat tarmog‘ida faoliyat ko‘rsatayotgan yirik korxonalardagi ma’naviy va jismoniy jihatdan eskirgan ishlab chiqarish vositalarini yangilashni jadallashtirish, ishlab chiqarish quvvatlarini yanada modernizatsiyalash hamda korxonalarda jahon andozasi talablari darajasida muvaffaqiyatli sinovdan o‘tgan zamonaviy texnologiyalarni jadal joriy etish; - ishlab chiqarishni samarali diversifikatsiyalashuvi va an’anaviy tarmoqlar eksportini (neft-gaz sanoati, rangli metallurgiya, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, shu jumladan paxtani) ta’minlovchi xomashyo resurslarini qayta ishlashni chuqurlashtirish yo‘nalishlariga innovatsiyani qo‘llash; - kichik biznes va xususiy tadbirkorlar ishtirokida fan sig‘imkorligi yuqori bo‘lgan, yuqori texnologik loyihalar doirasida innovatsiyalarni moliyalashtirish fondini yaratish; - yirik korxonalarga investitsiyalarni jalb qilish va yuqori texnologik mahsulot eksportini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha samarali xalqaro innovatsion hamkorlikka jalb qilish mexanizmlarini yaratish;

- mahalliy mahsulotlar sotish bozorlarini o‘rganish va ularning mos bozor segmentlaridagi o‘rnini aniqlash yo‘nalishida marketing tadqiqotlarini amalga oshirish; - bozor «signallari»ni doimiy mavjud masshtabi va turli xil tovar va xizmatlarga istiqboldagi talabi, ularning texnik, iqtisodiy va ekspluatatsion darajasiga talablar monitoringini (ichki va tashqi) tashkil etish; - texnologiyalar transferti sohasida xalqaro hamkorlikning huquqiy mexanizmlarini yaratish; - yuqori texnologik mahsulotlar ishlab chiqarishni rag‘batlantirish uchun bojxona qonunchiligini va ma’murchiligini takomillashtirish; - korxonalar moliyaviy faoliyati samaradorligini oshirish: sanoat tarmoqlari korxonalari tarkibining moliyaviy menejer va boshqaruvchilari tayyorlash darajalarini oshirish 4 . 4 Стратегия дальнейшего повышения конкурентоспособности национальной экономики: материалы IV-го Форума экономистов / отв.ред. М.П. Нарзикулов. –Ташкент: BaktriaPress, 2012. С. 30-31.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Рубин Ю. Б. Конкуренция: упорядоченное взаимодействие в профециональном бизнесе. Учебник.-М.: Маркет ДС, 2010.-464стр. 2. Рубин Ю. Б.Теория и практика предпринимательской конкуренции: Учебник. 4-е изд. Переработанное и дополненное.-М.: ООО «Маркет ДС корпорейшн», 2008.-608 стр. 3. Носов Н.С. Конкурентная стратегия кампании, или маркетинговые методы конкурентной борьбы. Учебник.-М.: Издательско –торговая корпорация «Дашков и К»; «Саратов»: ООО «Англейс», 2009.- 256 стр. 4 Портер, Майкл Э. Конкурентная стратегия: Методика анализа отраслей и конкурентов / Пер. с анг. Учебник.-2-изд.- М.: Альпина Бизнес Букс, 2009.- 516 стр. 4. Тарануха Ю. В. Конкуренцие и конкурентные стратегии (в структурно – логических схемах): учеб.- метод. Пособие.М.:Издательство «Дело и сервис». 2008.-272 стр. 5. Ясин Е.Г. Конкурентоспособнсть модернизация экономики. Учеб. Пособие.- М.: Издательский дом ГУ ВШЭ, 2008.-456 стр. 6.Майкл Х ., Бест М. Новая Конкуренция. Институты промышленного развития. Учеб. Пособие.-М.:ТЕИС,2007,- 356 стр.

O'xshashlar

Turli bozordagi raqobatli strategiyalar va firmaning raqobatli pozitsiyalari

Differensiatsiyalash bo‘yicha raqobatli strategiya

Narx bo‘yicha liderlikning raqobatli strategiyasi

Evolutsion menejment konsepsiyasi

Moliyaviy xisob va boshkaruv xisobi konsepsiyasi.