Туризмда шартнома муносабатлари ва туристик расмийлик - Iqtisodiyot - Referatlar

Туризмда шартнома муносабатлари ва туристик расмийлик

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

175 KB

Ko'chirib olish

Туризмда шартнома муносабатлари ва туристик расмийлик Режа: 1. Туристик корхоналарнинг турмахсулотларни сотишдаги асосий ҳамкорлик муносабатлари. 2. Туризмда агентлик битимларини тузиш усуллари. 3. Туристик битимнинг зарурий шартлари. 4. Туристик муассаса ва туристлар ўртасида юзага келувчи расмиятчиликлар. 5. Туризмда форс-мажор мажбуриятлари. 6. Туризмда даволарни ҳал қилиш усуллари. 7. Туристик муассасаларда битим фаолияти муддатини аниқлаш. 1

1. Туристик корхоналарнинг турмахсулотларни сотишдаги асосий ҳамкорлик муносабатлари. Махсулот ўтказиш тармоқлари ва кичик туристик фирмаларнинг қайта ташкил топишидан бозор томон илк қадамлари чакана ва кичик савдо фирмалари билан ҳамкорлик қилишдан бошланади. Бунда уларнинг сотувдаги специализация ҳисоби керак, у туристик махсулотнинг туроператор томонидан таклиф қилинган шаклига мос тушиши керак. Хориж бозорга кирувчи фирма стратегиясида хорижий ҳамкорларнинг худудий жойлашувига эътибор бериш керак, у сотувда муҳим ўрин эгаллайди. Махсулот ўтказиш бўйича ҳамкор танлашда 3 та шартга эътибор бериш керак; ҳуқуққа эгалиги, кредитга эгалиги ва ҳамкорлик имконияти. Ҳуқуқ имконияти - бу фирманинг турхизмат кўрсатишга ҳуқуқий асоси борлиги. Ҳуқуқий миллий қонунчилик томондан белгиланади ва кўпгина давлатларда турли юридик шакллар билан белгиланади (масалан, лиценция, патент, савдо регистридаги регистрация). Бу каби ҳужжатга эга бўлмаган юридик шахс туристик фирма ҳисобланмайди. Шунинг учун туристик фирманинг ҳуқуқий қобилиятлилик савияси у билан ҳамкорликда эътибор берилиши керак бўлган муҳим соҳа бўлиши керак. Фирманинг ҳуқуқий ҳолати ҳақида лицензия ёки патентнинг нусхаси, савдо регистридаги рухсат ёки расмий ташкилотларнинг сертификатлари гувоҳ бериши мумкин. Фирманинг ҳуқуқий ҳолати ҳакида унинг миллий ёки ташқи туристик ассоциация ёки ташкилотга аъзолиги ҳам гувоҳ беради. Маълумки бу ташкилотларга фақат туристик фаолиятга эга бўлган фирмалар киради. Бу миллий ассосиациялар ўз шартларига кўра ўз аъзолари устидан рухий ва моддий маъсулиятга эга ва уларнинг қонунга риоя қилишлари жиддий назорат қилинади. Ҳуқуқий имкониятини ўрганаётганимизда, турфирманинг транспорт компанияси билан шартномага эгалигини ҳам назарда тутиш керак. Транспорт компаниясининг (авиацион, темир йўл, денгиз йўли ва автотранспорт) туристик фирмани агент қилиб сайланиши ҳам унинг транспорт компанияси томондан ишончга эга эканлигини кўрсатади. Чипталар қаттиқ моддий назорат ҳужжати ҳисобланади. Бундай ишонч фақатгина турфирманинг иш фаолияти чуқур ўрганилганда берилади. Кредит компанияси - бу тушунча остида фирманинг шартнома тузишга етарли маблағининг борлиги тушунилади. Ҳуқуқий имконият фирмада ўз юридик кучига эга экан ўзгармас характери ҳисобланади, лекин кредит компанияси бир неча марта ўзгариши мумкин. Баъзи туристик фирмалар ўз тажрибаларида шундай аҳволга гувоҳ бўлишганки, хорижий турфирма банк ҳисобларида баъзи кунларда миллионлаб америка доллари бўлган, лекин бир неча кундан сўнг эса у ҳисоблар бўш бўлишган. Кўпинча фирмалар ўз кредит имкониятлари ҳақида исбот сифатида банк реферансини кўрсатишади, банкдан маблағнинг тахминий ҳисоби ҳақида ариза олиб келишади. Лекин, бу аризалар етарли эмас, бундан ташқари у шартнома тузишга асос бўла олмайди. Туристик фирманинг кредит имкониятига банк кафолат беради. Лекин банк фирманинг махсус шартномасисиз бундай кафолат 2

беришига ҳақли эмас, бу ҳолатда у фирманинг моддий амаллари учун масъулият олган бўлади. Банк кафолат бўлганда, фирма ҳисобидан керакли суммани олишади ва уни кафолат депозити сифатида сақлашади. Бу фирма учун йўналтирилган маблағдан олиш демакдир ва у бунга ўз хохишига деярли зид рози бўлади. Шунинг учун фирма билан шартнома тузишда шартларни яхши кўриб чиқиш керак. қизикишларни энг ҳақиқий йўл билан таъминлаш фирма ҳисобига кўра бу ундан аванс тўловини олишда имзоланган шартномага боғлиқ равишда аванс тўловлари депозит ва пай куни сифатида қўлланиши мумкин. Депозит-келишув умумий нархининг келишилган қисми бўлиб, ҳамкорлик амалга оширилгунга қадар кафолат сифатида сўнгги ҳисобларни туристик фирмага ўтказишидир. Сўнгги ҳисобга китобга кўра депозит шартноманинг умумий тўлов нархига қўшилади. Шартнома рад қилинганда депозит асос солган томонга қайтарилади. Хорижий фирмалар билан ҳамкорликда депозитнинг икки шакли мавжуд. Биринчиси -бу харидорга йил давомида кўрсатиладиган хизмат тўлови ҳисобига қўшилади. Бундай депозит йил бошида ўтказилади. Унинг (10-15 %) ҳажми шартнома тузаётган томонлар шартларига кўра белгиланади. Йил охирида у сўнгги операцияда ҳисобланиши мумкин. Депозитнинг иккинчи шакли ҳар бир туристик хизмат учун қўлланилади, кўпинча туристик гуруҳларни қабул қилишда: бу ҳолатда депозит ҳар бир келган гуруҳга келишилган вақтда ва келишилган ҳажмда (50-60 %) ўтказилади. Ҳамкор билан ҳисобда шунга эътибор бериш керакки, турагент қарз олган маблағдан депозит маблағ ҳажми кўп бўлмаслиги керак. Туристик корхоналар потенциал турагентни пухта танлаши, унинг ишончлилигини ва иш фаолиятини ўрганиши ва ундан кейингина у билан агентлик битимини тузиши керак. Туризмда туристик корхоналар ҳамкорларни махсулотга қўйилган сотиш масалалари ва хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда танлайдилар, улар ҳамкорларни танлашда қуйидаги омилларни эътиборга олишлари лозим;  турларнинг амалий йўналиши (дам олиш, бизнес сафарлари, ов ва бошқалар);  ҳуқуқ ва бурч кўлами;  белгиланган худуд, корхоналар гуруҳининг мавжудлиги;  потенциал туристлар гуруҳининг ижтимоий-иқтисодий ва бошқа белгилари;  савдо усуллари ва технологиясининг тури;  ўзаро ҳисоб - китобларнинг тури;  туризм доирасидаги иш тажрибаси ва имиджи;  фаолиятнинг берилган туридаги лицензиянинг мавжудлиги. 2. Туризмда агентлик битимларини тузиш усуллари. Жаҳон тажрибасида ташкилот усулларининг агентликлар билан ўзаро алоқаси ва агентлик тармоқларининг қурилиши ташкил топган ва яхши ишланган. Бу мураккаб занжирнинг ҳамма халқалари агентлик битими асосида, баъзилари одатдаги турларни сотиш битимидан фарқ қилган ҳолда бир-бирига таъсир қилади. қоида бўйича, агентлик битимида иккита қатнашувчи бўлади. Моҳияти ва ички 3

табиатига кўра агентлик битими ахднома топшириғига яқин, ҳар қандай ҳолатда ҳам агентлик битими - бу ишлаб чиқарувчи ва агент сотувчи орасидаги ахднома бўлиб, агентлик рағбатлантириш шартлари бўйича турларни сотиш ва жўнатиш ишларини амалга оширади. Агенлик битимини тузиш шартлари ҳар бир давлатнинг фуқоролик кодексида бўлади ва агентлик битимларига топшириқ ва комиссия ахдномалари ҳақидаги қоидалар қўлланиши белгиланган. Бунга мос равишда агентлик битими қуйидаги шароитларга эга бўлиши мумкин; - бир томон (турагент) ўз номидан ва бошқа томон ҳисобига (туроператор) белгиланган юридик кучни бажариш мажбуриятини ўз зиммасига олади; - бир томон (турагент) мукофотлаш учун бошқа томон (туроператор) топшириғи бўйича юридик ва бошқа фаолиятларни ўз номидан ва туроператор (принципиал) ҳисобига бажариш мажбуриятларини олади. Бунда агар турагент турист билан турни ўз номидан сотиш бўйича ахднома тузса у турист олдидаги ҳуқуқ ва мажбуриятларига турист билан тузилган битимда туроператор айтилган ёки айтилмаганлигидан қатъий назар, туристга туроператор бевосита хизмат қилишидан қатъий назар эга бўлади. Агар турист билан ахднома агентликдаги туроператор номидан тузилса, турист олдидаги ҳуқуқ ва мажбуриятлар бевосита туроператор томонидан амалга оширилади. Бундай ҳолатда турагент туроператор белгиси остида ҳаракат қилади ва ҳамма турист билан ўзаро муносабатлар туроператор билан ўзаро муносабатларга ўхшаб расмийлаштирилади. Ҳар қандай ҳолатда ҳам бундай битим турагентга ишини туроператор махсулотини сотиш бўйича бажарганлиги учун мукофотлаш ҳақини назарда тутади. Одатда бу комиссион мукофотлашдир, лекин ҳар бир сотилган туристик махсулот учун белгиланган маблағ ҳам бўлиши мумкин. Бу битим шартларида қайд этилган. Агентлик битими ўз қатнашувчиларининг ҳуқуқларини чеклаши мумкин. Ундаги қонунларга кўра туроператорнинг белгиланган ахднома доирасида ҳаракат қилувчи бошқа агентлар билан агентлик ахдномаларини тузмаслик ёки агентлик ахдномаси мавзусини ташкил этувчи аналогик, мустақил фаолият худудида бажаришдан бош тортиш мажбуриятлари бор бўлиши мумкин. Лекин бундай шарт камдан-кам учрайди. Битимда турагентнинг бошқа туроператорлар билан аналогик агентлик ахдномаларини тузмасликка мажбур қилувчи, турлар савдосини мўлжалловчи, ахдномада кўрсатилган худуд билан бутунлай ёки қисман тўғри келувчи худудда амалга оширилиши керак бўлган туристик хизматини чеклаш ҳам назарда тутилиши мумкин. Битимда албатта турагентнинг ўтказилган савдолар бўйича туроператор олдидаги ҳисобот муддати ва шартлари белгиланади. Фуқоролик кодекси орқали турагентга туроператор олдидаги субагент ҳаракати учун жавобгар бўлган ҳолда субагентлик ахдномасини тузиш ҳуқуқи рухсат этилади. Туристик агентликлардан махсулот сотадиган тармоқни асосий ўринга қўювчи туроператор юридик шахс бўлиб, баъзи хизматларни бажаришни юклайди. Агент сифатида эса юридик фирмага (турагентлик) ўхшаб жисмоний шахс ҳам (чакана агент) бўлиши мумкин. Агентлар билан ишлаш усуллари туроператорнинг барқарор ижобий имиджини тузишга ва агентлик тармоғининг қатнашувчилари 4

билан фойдали таъсирини яратишга йўналтирилган 1 . Агентлик битими ёзма расмийлаштирилган бўлиши керак, гарчи баъзи мамлакатларда, масалан, Америкада оғзаки битимга рухсат этилса ҳам, Ўзбекистон қонунларига биноан ахднома ва битим ёзма кўринишда, ундан ҳам яхшиси ёзув машинкаси ёки компьютер принтерида кўчиргич қоғоз орқали босиб чиқарилган бўлиши керак. Битим матнининг ҳажми томонларнинг алоқаларига, мавзу мураккаблигига ва бу битим объектига боғлиқ. Битим шартлари қанчалик батафсил баён қилинса, шерикларда ишлаш ва пайдо бўлган муаммоларни жанжал ва тўқнашувларсиз ҳал этиш осон бўлади. Текс ҳажмидан қатъий назар агентлик битими зарур атрибутларга эга бўлиши керак, уларсиз у маънодан маҳрум бўлади ёки бўлмаса ҳақиқий эмас деб олинади. 3. Туристик битимнинг зарурий шартлари. Туристик битимнинг зарурий шартларига қуйидагилар киради: 1. Битимни номлаш . Ахдномавий иш юритишда ҳужжатларни индивидуаллаштириш қабул қилинган, шунинг учун ҳар бир битим ўз номи ва рўйхат рақамига эга бўлиши керак. Рақамлашда томонлар иш тартиби бўйича келишади, масалан, иккиталик рақам берилади: биттаси бирор шерикнинг рўйхати бўйича, кейингиси бошқа шерик рўйхатининг чизиқ рақами орқали. 2. Битим жойи ва санаси . Битим ҳақиқийлигини бахолаш масаласида қўлланиши мумкин бўлган ҳуқуқни аниқлаш учун албатта унинг имзоланиш жойини, шунингдек санасини кўрсатиш керак бўлади (тузиш ва бажариш). 3. Битим иштирокчиларини таърифлаш (ҳужжат преамбуласида жойлашади). Унда қуйидагилар кўрсатилади: -битим иштирокчиларининг юридик номлари; -битим матнида эслатиш учун қисқача номлаш; -рўйхатга олиш ҳақида гувохнома рақами, сана ва рўйхат рақами; -фаолиятнинг ушбу кўринишдаги лицензия рақами ва унинг бериш санаси; -ҳужжатни имзоловчи шахсларнинг лавозимлари ва фамилиялари, исмлари, шарифлари. Агар ҳужжатни имзоловчи шахслар топшириқ бўйича ҳаракат қилинса, битимга бу шахсларнинг қонуний ҳуқуққа эга эканликларини тасдиқловчи ҳужжатлар (масалан, нотариусда тегишлича расмийлаштирилган ишонч қоғози) қўшиб қўйилади. Бу ишонч қоғози битимнинг ажралмас қисми ҳисобланади. Ишонч қоғозининг асл нусхаси шерик шартномасининг бошқа намуналарига кўчирмалар қўшиб қўйилади. Иловада шартноманинг қайси нусхасига ишонч қоғозининг асл нусхаси қўшиб қўйилгани ва у шерикларнинг қайси бирида жойлашганлиги кўрсатилади; -матнда эслатилган томонларни биргаликда номлаш (масалан, номланган томонларни биргаликда шериклар, иштирокчилар ва бошқалар, лекин ҳар доим бир хил номланади). 1 Прикладной туроперейтинг. Учебное пособие Ушаков Д.С. 2004 г. 5

4. Битим матнида қўлланувчи тушунчалар, таърифлар ва специфик атамалар. Агар битим жуда жиддий бўлса, преамбулада томонлар иштирокчиларининг таърифига битим матнида томонлар қабул қилган белгилашлар кўрсатилади. Агар музокара пайти ишлатилган атамаларнинг ҳар хил ўқилиши ёки турлича баён этилиши мавжуд бўлса бу жуда муҳимдир. Шунингдек, бундан кейинги матнда эслатиладиган ҳужжатлар кўрсатмаларига ёки гапирмай ўтилганлар бўйича қўлланилаётганларга ҳам тегишлидир. (масалан, «Турларни сотишнинг умумий қоидалари» ва бошқалар). Атама ва тушунчаларни изохлаш икки тилдаги битимларда жуда муҳим. Одатда шериклар ва ёки учинчи бир шахслар томонидан изохланиши қийин бўлган 10-15 та атама ва тушунчалар танлаб олинади. Аммо амалда битим иштирокчилари камдан кам бу шартларга риоя қилишади ва уларнинг кўпчилиги ўша ва бошқа тушунча ёки атамани тушунмасликларидан тез тез зарар кўришади ҳамда иқтисодий санкцияларнинг аччиқ тажрибасини эгаллашади. Шунинг учун шартномавий ҳужжатларни мукаммал тайёрлаш зарур. 5. Битим мавзуси ва объектини таърифлаш . Битим мавзуси ва объекти ҳар доим биринчи бандда ёки бобда келтирилади. Битим мавзуси деганда фаолият тасвири (топшириқ, узатиш, харид, савдо, воситачилик хизматлари ва бошқалар) тушунилади. Шахсан сотувлар ва чегирмаларни белгилаш нуқтаи назаридан жавобгарликларни туроператор ва турагент орасидаги муносабатларнинг 3 хил вариантига аниқ ажратиш мумкин. Бу «принципални очиш» деб номланади. Принципални очиш савияси ва унинг мохиятидан келиб чиққан ҳолда турларни сотишнинг қуйидаги вариантлари пайдо бўлади: А. Турагент туристик махсулотини туроператор номидан ва топшириғига биноан сотади - бу «номланган принципалдир». Чинакамига буларнинг кўпи туристик йўлланмалар магазинида айланиб юради, у ерда агент-сотувчи туристга ҳар хил туроператорларнинг кўплаб турларини таклиф қилади, асосий каталогга амал қилган ҳолда ва тур савдосини тасдиқлаш учун амалий воситалардан фойдаланиб, туроператорларнинг фирма ваучерларини сотади. Бу ҳолатда ҳамма ҳужжатлар туроператор номидан тўлдирилади, гарчи агент албатта кўрсатилса ҳам. Турист агентга пул тўлайди, гарчи бошқача вариант бўлса ҳам, бунда қачонки турист мустақил ўзи банк ёки алоқа бўлими орқали пулни туроператорга ўтказгандан кейин даллолик ҳаққини агентга тўлайди. Ушбу ҳолатда туристик махсулот учун масъулият туроператорда бўлади ва турагент турист олдида расман ҳеч қандай масъулиятни ўз зиммасига олмайди. Б. Турагент туристик махсулотини туроператор топшириғи бўйича, лекин ўз номидан сотади, фақат принципиал мавжудлигини эслатган ва ҳатто унинг ҳамма дастлабки маълумотларини кўрсатган ҳолда, туристик махсулот - бу «номланмаган принципиал» бўлади. Туристик агентлик мустақил ўзи турист билан ахднома тузади ҳамда туристик сафари ва унинг ташкилотчисининг маълумотлари аниқ кўрсатилган фирма бланкасидаги исми ёзилган ваучерни беради. Агент турист билан барча ҳисобларни олиб боради, ҳатто унга алоҳида хизматлар кўрсатади. Турагент битим шартларидан келиб чиққан ҳолда туристдан олинган маблағларнинг ҳаммасини ўтказиш мумкин ва кейинчалик туроператордан даллоллик ҳақи олиши ёки агар 6

битимда шундай кўрсатилган бўлса, ўз даллоллик ҳақини туроператор билан тур учун ҳисоб-китобдан ўқиб чиқиб тузатиши мумкин. Лекин охиргиси тўлов ҳужжатларида аниқ кўрсатилган бўлиши керак. Мадомики туроператор (принципал) турист билан мустаҳкам алоқаларга, ҳужжатларга асосланиб эга бўлмаса, туристик махсулот бўйича ҳамма даволар, агар шунақалар пайдо бўлса, турист турагентга арз қилади, турагент эса таназзулга олиб борувчи даъводан узоқлашган ҳолда бу талабларни туроператорга беради. В. Турагент бошқа худудда ўзига туроператорлик вазифаларининг бир қисмини олиши ва туроператор махсулотини жалб этадиган хусусий туристик махсулотини сотиши мумкин. Бунда туроператор кўрсатилмаган бўлиши мумкин., бу “очилмаган принципал” дейилади. Шундай қилиб, агент ҳужжатларни расмийлаштириш, туристларни хорижий турга жўнатиш (масалан, Тошкентдан Бухорога) жойига кўчириш бўйича хизматларни ўз ичига олувчи, мехмонхона, қўшимча экскурсия ва бошқа хизматларни ҳавола этувчи, уни кўчиришни белгиланган хизмат жойига ташувчи мураккаб, кўп қисмли туристик махсулотини (турни) сотади. Чет эл туристик саёҳати бу катта занжирдаги халқалардан бири ҳисобланади. Бундай ҳолатда бир нечта бажарувчиларга ўхшаган принципаллар бўлиши мумкин. Ваучер агент фирма бланкасида номерланади ва турист олдида биргаликдаги тур учун бутун жавобгарлик айнан унда бўлади. Ҳамма алоқалар ва ўзаро жавобгарликлар келишувда кўрсатилиши лозим. Келишув объекти сифатида баъзи шароитларда объект сифатида номланган хизматдан фойдаланилади. Умумий тавсия келишув объекти бўйича мавжуд эмас ва ҳар бир аниқ ҳолатда томонлар туризм ва характеристикасининг турини аниқлашлари керак. Бизнес- визани олиш учун переченга иш туризмини қўшиш керак, уни бир чизиқ билан ажратиб, ким виза бўйича ёрдам кўрсатишини аниқлаш керак. Агар баъзи йўналиш ёки маълумотномалар ҳақида тавсифнома тегишли объект келишувини битимнинг бир ажралмас қисми сифатида аниқланса, уни келишувда таъкидлаб ўтиш жоиздир. Туристик махсулотини сотишда келишувда кўрсатилиши керак шахарларга туристларнинг қабул қилиниши ( incoming ) ёки чет элга кузатилиши ( outgoing ) ва шу билан биргаликда агентлик муносабатлари кўрсатилиши лозим. Ҳар бир аниқ ҳолатда томонлар махсулотнинг келишув тавсифини бериши зарур. 6. Турларнинг нархи (алоҳида ҳужжат сифатида тадбиқ этилиши мумкин) 7. Саёҳат ва чегирманинг ўлчамлари турнинг стандарт нархига . 8. Валюта қиймати (шартларни ўзгартириш фоизи ва бошқалар). 9. Мижознинг турни сотиб олиш шакли ва эълоннинг жойлашиш тартиби (ўзаро келишув тартиби ва битим ҳужжатлари, алоҳида жавобгарликлар, иқтисодий ҳужжатлар). 10. Депозит ўлчами ва депозит сиёсатининг тизимлари, жарима тармоғи . 11. қўшимча тўлов инфляцияга ёки ички сабаб натижасида вужудга келган хизмат, уларнинг нархининг кўтарилишига таъсир қилиш ғояси (масалан, авиабилетларга). 12. Ў заро ҳисоб-китоб ва тўловлар рўйхати (томонлардан қайси бирининг банкда харажати бор) инфляцион келишув . Ушбу омиллар туризмда туристик битимларнинг зарурий шартларидан бири ҳисобланади. 7

4. Туристик муассаса ва туристлар ўртасида юзага келувчи расмиятчиликлар. Ўзбекистон туризми тажрибасида туристик корхоналар томонидан тузилган келишувларнинг бир неча турлари мавжуд. Бундай келишувларга икки томонлама ёндошиш мумкин. Туроператор агентлик битимларининг ўзига хос вариатларини ишлаб чиқади, қоида бўйича улар камдан кам ўзгаради ёки турагент истаги бўйича тахрир қилинади. Туроператор агентлик битимларининг умумий шартномалари пакетини реклама брошюрасида ёки печатда расман чоп этилади. Масалан, йирик немис туроператорлари « Hertz - reisen Gmbh », « Ttransair Fiug », « Bahn und Schiff Sreisen Gmbh » турагентлар ва туристлар учун белгиланган ўз фаолиятининг амалга ошириш шартларини чоп эттиради. Шу билан бирга ватанимиздаги туроператорлик фаолияти билан шуғулланувчи муассасалар («Ўзбектуризм», «Узинтур» ва бошқалар) ҳам шундай йўл тутишади. Ўзбекистонда йирик туроператорлик фаолияти билан шуғулланадиган «Ўзбектуризм» МК агентликлар учун фирма турларининг махсус хизмат катологини чиқараяпти. Унда нафақат туристик махсулотнинг барча шартлари ва хусусиятлари балки агентлик битимларининг шартлари, инструкцияларда, алоҳида турлар сотувидага муҳим талаблар, агентлик мукофотлашини белгиланган сиёсати берилган. Аналогик каталогларни «Узинтур» ХЖ ва бошқалар чиқаришаяпти. Кўпгина ғарблик туроператорлар аниқ ва лўнда битимни афзал кўришади (кўпроқ бир ёки 2 мамлакатлардаги хизмат дафтари) бунда ўз қонун нормаларига, миллий ассоциацияларнинг қоидаларига йирик туроператорлар ва урф- одатларнинг индамай ўтиб кетиш бўйича қабул қилган асосий шартларига суянишади. Бизнинг тажрибасиз рахбарлар хориж тилини билмаганликлари учун бундай вариант катта изохлар билн маъқул келади. Муносабатларнинг афзалроқ усули-бу келгуси қўшма ишнинг ҳамма томонларини амалий ҳамраб олувчи профессионал тайёрланган икки томонлама битимни имзолаш. Бундай битимни тайёрлаш жуда қийин иш, лекин тўланмаслик хавфларидан, ҳар бузилишлар ва жавобгарликлардан жиддий иқтисодий санкциялар билан ҳимоя қилиш зарур. Битим тузишнинг ягона тавсияси йўқ, бу иш шерикларнинг профессионал тажрибаси, уларнинг юридик тайёргарликлари, улар орасидаги ишонч даражаси ва бошқалар. Туристик хизматларни кўрсатиш пайтида кўпгина келишув ва агентлик муносабатлари, шартлари, кўп халқали занжирнинг ҳар бир даражаси учун ва мажбуриятни бажариш таваккалликлари пайдо бўлади. Сифатсиз хизмат кўрсатган киши жавобгарликка тортилади ва зарар қатнашувчиларининг жавобгарлик даражасига қараб тақсимланади. Туристнинг хизматдан воз кечиш пайтидаги асосий масалалар турагент ва туроператор орасида юзага келади: А. Агар воз кечиш турист ташаббуси билан пайдо бўлган бўлса, у жарима санкциялари тўлайди. Б. Агар воз кечишда туристнинг хизматдан қониқмаганлиги бўлса, айбдор томон жарима тўлайди. Ҳар бир аниқ ҳолатда масала кўриб чиқилади ва бу аснода жарима тўлашга келишилади. 8

В. Мижознинг сифатсиз хизмат ёки бошқа ёқтирмовчиликлари сабабли турагент ва туроператор ўртасида келишмовчиликлар юзага келиши мумкин. Ҳар ҳолда ҳар томон ўзининг иши учун жавоб беради ва жавобгарлик чегаралари аниқ кўрсатилиши лозим. Мижознинг чет элда таъминланиши бўйича зарарда турагентнинг жавобгарлик масаласи муҳим. Расман бу туроператорнинг масъулияти. Агар турагент мижозларини туристик сафарнинг хусусиятлари ва талаблари билан таништирмаган бўлса у бундай чиқимларни ўз бўйнига олиши керак. Одатда турагент мижознинг сифатсиз хизмат ҳақидаги даъволарига жавобгар эмас. Лекин номланмаган принципал (аниқланмаган принципал) юзага келса, турист олдида турагент жавобгар ва бу даъво юзасидан жавобгарлик туроператорга ўтказилади. Ҳужжатлар нотўғри тайёрланган бўлса, барча кўрилган зарар учун турагент жавобгар бўлади. Агар турагент турист билан келишув жараёнида ўзининг агентлик фоизини олиб қўйган бўлса, келишувда туристнинг воз кечиши ёки мажбурий туристик йўлланмасини қайтариб бериши хисоб китобда кўрсатилиши керак. Бундай ҳолатларда туроператор, турагент ва икки томон ҳам зарар кўради. Бунда энг яхши йўл ўзининг профессионал масъулияти ва турист зарарини суғурталашдир. 5. Туризмда форс-мажор мажбуриятлари . Туризмда туристик муассаса билан туристлар ўртасидаги келишмовчиликларни ҳал қилишда форс-мажор жуда муҳим аҳамиятга эга. Форс- мажорда енгилмас куч доимо томонлар тарафидан эслатилиши керак. Бундай ҳолатларга ёнғин, иш ташлаш, инқилоб, давлат органларининг қарорлари, паспорт режимининг ўзгартирилиши ва божхона зоналари тегишлидир. Форс-мажор ҳолатлари мутлоқ бўлиши керак. Берилган шахар, туман, вилоятда бўлиши керак. Форс-мажор ҳоллари ҳақидаги изохлар доимо келишув матнларида ёки келишув (шартномавий) ҳужжатларида кўрсатилиши лозим. Форс-мажор ҳоллари ҳақидаги вазият одатда стандарт ҳолатда ишлатилиши керак. Бундага келишув услубий тавсияда берилиши керак. Агар енгилмас куч ҳоллари ( act of God ) жавобгар бўла олмаса, томонлар жавобгарликдан озод этилади ва ҳар бир томон мустақил зарар кўради. Яна томонлар бир-бирларига мана шундай ҳолатлар ҳақидаги ҳужжат ва маълумотларни келтиришлари лозим. Бундай ҳужжат ва тасдиқномаларни одатда миллий савдо саноат палатаси ёки бошқа ташкилот беради. Агар мажбуриятларни амалга ошириш имконияти вужудга келса, форс-мажор ҳолатларида янги сана белгиланиши лозим. Лекин баъзи ҳолатларда жавобгарликни бажариб бўлмаса ёки шартлар бузилса, томонлар бундай келишувни тугатишга келишишади ва ўзаро ҳисоб-китоб қилишади (агар келишув ёки аҳдномада бошқача кўрсатилмаган бўлса). 6. Туризмда даволарни ҳал қилиш усуллари. Ҳар бир муассасада бўлгани каби туристик корхоналарда ҳам иш жараёнида ҳар хил келишмовчиликлар юзага келиши мумкин. Барча пайдо бўлган бахсли масалалар даставвал кўриб чиқилиши ва имкониятларга қараб музокара йўли билан 9

ҳал қилиниши керак. Объектив кўриб чикиш учун туроператор, турагент ва мижознинг ҳар қандай даъволари ҳужжатлар билан расмийлаштирилиши ҳамда ўрнатилган даъво тартибига риоя қилиниши керак. Турагент ёки турист даъвосини туроператор тур тугатилгандан сўнг 20 кундан кеч бўлмаган муддатда қабул қилади. Даъволар ёзма кўринишда тегишли равишда расмийлаштирилган бўлишлари керак. Турдаги хизмат сифатларига тегишли даъволар турлидер, (кузатувчи, гуруҳ рахбари, фирма бошлиғининг хорижлик вакили) ундан ташқари қабул қилувчи томон вакили иштирокида тузилиши керак. Даъвога жавоб бериш ва қарор қабул қилиш муддати 2 хафта. Агар керак бўлса, агент шикоят бўйича ишни муҳокама қилишда қатнашишга мажбурдир. Агар турист турлидери туристик сафарида ёзма равишда даъво қилмаса, унинг тугатилишини тартибга солмоқчи бўлса, энди бу рекламацияга тегишли бўлади. Рекламациялар одатда туроператор томонидан туристик сафарининг тугатилиши бўйича 4 хафтадан кечиктирилмасдан қабул қилинади. Даъвогарлик иш тартиби туроператорнинг турагент билан тузган шартномаси кўринишидан келиб чикади яъни; -Агар турагент турни ўз номидан сотган бўлса, у туристнинг барча даъволарини мустақил ўзи кўриб чиқиши керак, туроператор эса турист билан ўзаро алоқаси йўқлиги учун регрессив даъво бўйича жавоб бериши лозим; -Агар турагент турни туроператор номидан сотган бўлса, даъволар бўйича жавобгарлик бевосита тургагент бўйнида бўлади. Ҳар қандай ҳолатда ҳам турагент туристдан ёзма имконият олишга ва туроператорни хабардор қилишга, у билан даъво жавоби бўйича келишишга: компенсация илтимосини рад этиш ёки уни қондиришга мажбур. «мижоз ҳар доим ҳақ» тамойили ҳар доим ҳам туристларнинг шикоятларини текширишда тўғри эмас, уларнинг кўпчилиги керагидан анча ортиқ олишни талаб қилади. Улар яшаш ва овқатланиш шартлари, экскурсия кўлами билан эътиборсиз танишишади, туристик сафарига чиқиш олдидан яна бир марта айтиб ўтилган туристик гуруҳнинг мажлисида гарчи қатнашмаган бўлсалар ҳам. Алоҳида имконият ва маломатларнинг ҳақлигини ҳам, мехмонхона алмашуви, ёмон хизмат, гид, фақат русча гапирувчи, ўғирлик ва бошқаларни инкор этиб бўлмайди. Буларнинг ҳаммаси амалда туристларнинг жой ва даъвосига эга, ушбу ҳолатда улар қониктириш талаб қилишади. Туроператор ва турагентнинг ўзаро алоқалари жараёнида пайдо бўлган даъволар турли сабабларга эга ва категорияларга шартли равишда бўлинади 2 : А. Харид қилинган туристик махсулоти сифатлари ва таркибининг аслида тақдим этилганига мос келмаслиги. Бу «бузилган телефон» таъсири сабабли тез тез юз берадиган даъволардир. Ҳаммасидан ҳам тез тез юз берадигани бу одатий ахборот тартибсизликлари: аллақачон қилинган реклама проспекти; маълумот эскирди, лекин тўғирланмаган; агент ниманидир батамом гапира олади ёки пардоз бериб гапирди. Агар туристга етказилган маълумотда туристнинг тур хизмат даражаси ва сифати ҳақидаги муҳим равишда тасаввурига таъсир этувчи 2 Биржаков М.Б. Введение в туризм. С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004 10

ноаниқлиқ бўлса, шикоят ва даъволар муқаррар эмас. Шундай қилиб, туроператорнинг тур нархи, муддатлари, унинг таркиби ва хизмат сифатлари ҳақидаги бошланғич маълумот тўғрилиги учун жавобгарлиги пайдо бўлади, ундан ташқари турагентнинг сотилган тур, унинг таркиби, хизмат сифатлари ва туристга етазилиши ҳақидаги маълумот учун жавобгарлик пайдо бўлади. Б. Туристик фирмасининг турист етказган зарар бўйича қабул қилган даъволари. Туристлар қабул қилувчи туристик корхонасига зарар етказишлари мумкин. Агар улар турист билан жойда ҳал қила олмасалар ўз даъволарини туроператорга жўнатадилар. Томонлар биргаликда жавобгарликни ўз бўйниларига оладиган сабаблар ҳам бор. Шунинг учун томонлар ўзаро жавобгарлик масаласини олдиндан ҳал қилишлари зарур. В. Ўзаро алоқалар, ҳисоб-китоблар, тўловлар бўйича даъволар. Битимда унинг шартлари, муддат вақти, маълумот, ҳужжат, тўлов ва ҳисоб-китобларни тақдим этиш тартибини бузганликлари учун санкциялар кўрсатилиши керак. Турагентнинг тур сотилиш шартлари ва савдо технологиясини кузатиш, ундан ташқари ўз вақтидаги маълумотлар ва бошқалар учун жавобгарлиги кўриб чиқилиши керак. Туроператор турагентни турнинг хусусиятлари ҳақида тўлиқ хабардор этишга ва ҳужжатларни расмийлаштиришнинг бенуқсон кузатиш талабларини даъво қилишга мажбур. Турагент технологик занжир бўйича (ҳужжатларни, йўлланмаларни, билетлар ва бошқа хизматларни текшириш ва расмийлаштириш) ўзига қабул қилган мажбуриятларни бажариш учун масъулдир. Агар турист турагент айби билан белгиланган мамлакатга киритилмаса, охирги киши йўл қўйилган бепарволик ва эхтиётсизлик учун бутун жавобгарликни ўз зиммасига олади. Г. Учинчи бир шахсларнинг (кўпроқ махсулот етказиб берувчиларнинг хизматлари) туристик махсулоти билан боғлиқ даъволари. Бунақа даъволар тур ҳақидаги маълумотнинг ақлий мулк ҳуқуқининг бузилишида, транспортнинг кечикиши, бу ва бошқа ҳолатларда пайдо бўладиган харажатларда жой эгаллаши мумкин. Ҳар бир томон ўз туристик махсулоти қисми учун жавобгардир. Жавобгарлик миқдори битим шартлари билан тартибга солинади, ундан ташқари умумий тамойиллар ва фуқоролик ҳамда бошқа қонунлар билан. Битим томонлари музокара йўли билан ўзаро даъволарини ҳал қилишлари керак. қарама қаршилик ва даъволар ўз ўринларига эга, битимларда уларни ҳал этиш процедураларини кўриб чиқиш зарур. Оқилона усул - бу туристик асссоциациясидаги учунчи бир арбитрга алоқадорлик бўйича мурожаат. Йирик ассоциациаларда бахсларни ҳал қилишнинг махсус қоидалари ва туристлар шикоятларини кўриб чиқиш бор. Лекин томонлар нафақат арбитр танлаши, балки унга бўлган ишончини тасдиқлаши, унинг қарорини бажаришга қабул қилиши керак. Арбитраж изохида арбитраж суди, регламентга бўлган талаб, текшириш тили, ҳуқуқнинг моддий қўлланиши ва бошқа масалалар кўрсатилган. Агар учунчи бир арбитр йўқ бўлса, судга идора божлари бўйича, яъни жавобгарнинг турар жойи бўйича анъанавий мурожаат. Юридик шахслар арбитражларда жисмоний шахс иштирокчиларининг мавжудлиги пайтида, судда жавобгарнинг турар жойи бўйича инобатга олинишади. Арбитраж ишлаб чиқаришга бахсни битим ҳақиқийлиги, ундан ташқари арбитраж қароригача бўлган даъво 11

тартибининг бажариш вақтида қабул қилади. Бунда барча зарурий ҳужжтлар батафсил тайёрланиши ва расмийлаштирилиши керак. Маятник арбитраж регламентининг танлаш варианти қизиқ, агар арбитор шахсий қарор қабул қилмаса, фақат бир ёки бошқа томон ҳолатини қабул қилган бўлади. 7. Туристик муассасаларда битим фаолияти муддатини аниқлаш. Туристик корхоналар билан туристик гуруҳлар ўртасида тузилган битимда унинг имзоланиш ва ишга тушиш вақти аниқ кўрсатилган бўлиши керак. У ҳужжатнинг имзоланиш санаси билан мос келмаса ҳам бўлади. Битим фаолиятининг бошланиши имзоланган санадан кечроқ бўлиши ҳам мумкин (агар бунда аниқ маъно бўлса). Битим муддатсиз бўла олмайди. Битим ва томонлар фаолиятининг битимни қисқартириш вақтини етарлича қўйиши зарур. Одатда битим фаолияти ёки тур эълон қилиш муддати, ёки белгиланган даврга (1 ёки 2 йил) қўйилади. Битим фаолияти муддати автоматик равишда узайтирилиши мумкин, агар томонлар (қўшма ёки алоҳида) уни қисқартириши ҳақида қаршилик қилмасалар. Ҳар доим ҳам муносабатлар яхши бўлавермайди, баъзан битимни тезда қисқартириш зарурияти пайдо бўлади. Битимда уни бекор қилиш тартибини томонлардан бирининг ташаббуси билан эканлигини батафсил баён этиш керак. Бундай фаолият қатнашувчиларни (бир ёки икки ой учун) олдиндан хабардор қилишнинг белгиланган процедураларини, бу вақт давомидаги ўзаро молиявий ва ҳисоб-китоблар ва мажбуриятларни муқаррар тугатиш, ундан ташқари аниқ ҳисобот бланклари, ҳужжатлаини ва бошқани қайтариш шартларин кўриб чиқиши керак. Битимни тезда тугатиш-бу етарлича экстремал акт бўлиб, одатда кескин шартларда бўлиб ўтади. Шунинг учун бу процедурага шерикларнинг хайрлашуви дўстона ва тинч ўтиши учун олдиндан рози бўлиш муҳимдир. Асосий хато иккала томон битимининг мажбурий кўриниши пайтида ахдномани тезда тугатиш ҳақидаги шартни ёзиб қўйиш ҳисобланади. Бундай шарт битимни асоратга солиб қўяди. Агар битим иштирокчилари Россия фуқаролигига эга бўлса, битимни расмийлаштириш тили русча бўлиши керак, лекин шериклардан бири Франция субъектига тегишли бўлса, иккинчи давлат тили ёки бошқа давлатга эга бўлса, шартнома тили томонлар келишуви бўйича танланади ёки шартнома икки тилда ёзилади. Умумий қоида бўйича танланади ёки шартнома икки тилда ёзилади. Умумий қоида бўйича ҳар бир томон ўз давлат тилини қўллайди. Лекин ҳужжатни араб тилида, еврит тилида, хитой ёки япон пероглифлари билан тузиш қийин бўлади. Бундай ҳолатда томонлар шерик мамлакатида (инглизча, французча, немисча, испанча, итальянча) ишлатиладиган учинчи бир мақъул тил ҳақида келишиб олишлари лозим. Агар шерик рус тили билан яхши таниш бўлса ва унинг фирмаси иш муносабатларида россиялик рахбарлар билан ихтисослаштирилган бўлса битим вақтида у пайтда битим матни рус тилида ёзилиши мумкин. Лекин бунақаси камдан кам учрайди. Икки томонлама ёки шерик танланган тилда битим тузилади. Икки томонлама келишувларни икки нусхада тузиш яхшироқдир. Келишувларни фақат инглиз тилида тузиш ножўядир, чунки уларни давлат божхона органларига ёки бошқа текширувчи станцияларга кўрсатишда 12

тушунмовчиликлар юзага келиши мумкин. Агентлик келишуви одатда (ёзув машинаси ёки компьютер принтенида) икки нусхада ёзилади. Агар келишув икки тилда ёзилган бўлса, икки томон ҳам бу келишувнинг ҳам рус, ҳам инглиз тилидаги нусхасига эга бўлиши керак. Матннинг ҳамма нусхаси бир хил тузилади ва бир хил кучга эга бу матн охирида кўрсатилади ва томонлар томонидан тасдиқланади. Агентлик келишувларида тарафлар томонидан келишувлар неча нусхада берилганлиги кўрсатилиши лозим. Кераксиз нусхалар яратиш керак эмасдир, чунки улар бошқаларнинг қўлига тушиб қолиши мумкин. Ҳар томон ўз нусхасини асраши керак, шарт бўлган пайтда уни баённома ёки ҳужжатлар билан тўлдириб туриши керак. Бундай ҳолатда илова варақасини келтириш жоиздир. Асл келишув нусхаси ҳар кунлик ишда тез тез керак бўлиб туриши мумкин, шу билан бирга у текширув ташкилотларига кўрсатилиши керак. Келишув муддати тугагандан сўнг ҳам баъзи келишмовчиликлар юзага келиши мумкин Халқаро келишувлар амалга оширилиши пайтида, ташқи иқтисодий талабга кўра давлат томонидан барча келишувлар икки киши томонидан имзоланади: биринчи киши- мансабига кўра, иккинчи киши ташқи иқтисодий ҳужжатларида кўрсатилган шахс томонидан, бу ўринбосар ёки бошқа ҳисобчи бўлиши мумкин. Ҳужжат бошқа кишилар томонидан ҳам имзоланиши мумкин, агар уларга бундай ҳуқуқ берилган бўлса. Бундай ҳуқуққа эга бўлмаган киши бу келишувни имзоласа бу келишув суд томонидан ҳақиқий эмас деб тан олинади. Ташқи ҳамкасб томонидан битта ёки иккита имзо бўлиши мумкин бу унинг шароитидаги давлат қонунларига асосланган ҳолда. Давлат томонидаги имзолар фирма печати билан тасдиқланади. Ташқи ҳамкасб бунда ўзининг давлатидаги қонунларига асосланади. Келишувга асосан ҳар бир вақтда имзо чекилиши мумкин ёки фирманинг печати қўйилиши мумкин. Бундай қаттиққўллик фойдалидир. Чунки баъзи кишилар улардан нусха олиб, улардан ғараз ниятда фойдаланишлари мумкин. Хулоса Дунё тажрибасида ташкилот усулларининг агентликлар билан ўзаро алоқаси ва агентлик тармоқларининг қурилиши ташкил топган ва яхши ишланган. Бу мураккаб занжирнинг барча халқалари агентлик шартномаси асосида, баъзилари одатдаги турларни сотиш шартномасидан фарқ қилган ҳолда бир-бирига таъсир қилади. қоида бўйича, агентлик шарномасида иккита қатнашувчи бўлади. Моҳияти ва ички табиатига кўра агентлик битими ахднома топшириғига яқин, ҳар қандай ҳолатда ҳам агентлик шартномаси-бу ишлаб чиқарувчи ва агент сотувчи орасидаги ахднома бўлиб, агентлик рағбатлантириш шартлари бўйича турларни сотиш ва жўнатиш ишларини амалга оширади. Агентлик шартномасини тузиш шартлари ҳар бир давлатнинг фуқоролик кодексида бўлади ва агентлик битимларида топшириқ ва комиссия ахдномалари ҳақидаги қоидалар қўлланиши белгиланган. Ҳар бир муассасада бўлгани каби туристик корхоналарда ҳам иш жараёнида ҳар хил келишмовчиликлар юзага келиши мумкин. Барча пайдо бўлган бахсли масалалар даставвал кўриб чиқилиши ва имкониятларга қараб музокара йўли билан ҳал қилиниши керак. Объектив кўриб чикиш учун туроператор, турагент ва мижознинг ҳар қандай даъволари ҳужжатлар билан расмийлаштирилиши ҳамда 13

ўрнатилган даъво тартибига риоя қилиниши керак. Бунда барча зарурий ҳужжтлар батафсил тайёрланиши ва расмийлаштирилиши керак. Ҳужжатлар нотўғри тайёрланган бўлса, барча кўрилган зарар учун турагент жавобгар бўлади. Агар турагент турист билан келишув жараёнида ўзининг агентлик фоизини олиб қўйган бўлса, келишувда туристнинг воз кечиши ёки мажбурий туристик йўлланмасини қайтариб бериши ҳисоб китобда кўрсатилиши керак. Бундай ҳолатларда туроператор, турагент ва икки томон ҳам зарар кўради. Бунда энг яхши йўл ўзининг профессионал масъулияти ва турист зарарини суғурталашдир. 14

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар М аҳкамасининг 8-август 1998 йилдаги №346 « Туристик ташкилотлар фаолиятини такомиллаштириш ҳақида » ги қарори. 2. Александров А.Ю. Международный туризм. Уч.пособие для вузов.- М.: Аспект Пресс, 2004. 3. Биржаков М.Б. Введение в туризм. С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004 4. Квартальнов В.А. Мировой туризм на пороге 2010 года: прогнозў и реальность. М.: Финансы и статистика.2003. 5. Международнўй туризм. Учебник, Александрова А.Ю. 2004 г. 6 . Менеджмент туризма: Основа менеджмента: Учебник Квартальнов В.А. – М.: Финансы и статистика, 2003 7. Организация международного туризма Учебник 2-е изд перераб и доп, (ГРИФ) Сенин В.С. 2003г. 8 . Kotter. P., Bowen J., Makens J. – Marketing For Hospitality and Tourism. – 2d. Edit. – Upper Sadle River: Prentide Hall, 1998-5000s 9. Прикладной туроперейтинг . Учебное пособие Ушаков Д . С . 2004 г . 10. Интернет сайтлари. www.interunion.ru – туристские ассоциации www . wttc . org – Всемирнўй Совет по путешествиям и туризму www . tag - group . com – Консультативная группа по вопросам туризма ( TAG ) www . ziyonet . uz www . nur . uz 15

O'xshashlar

Туризмда шартнома муносабатлари

Туризмда реклама ва туристик маршрутларнинг рекламаси

Ҳиссадорлик жамиятида шартнома муносабатлари

Халқаро туризмда туристик саёҳатларни ташкил этиш

Ҳамкорлар билан шартнома муносабатлари ва уларни такомиллаштириш йўллари. Ўзбекистонда хусусий ва кичик бизнесни ривожланиши