Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг асосий фондлари (капитали) - Iqtisodiyot - Referatlar

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг асосий фондлари (капитали)

Yuklangan vaqt:

03.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

322.4814453125 KB

Ko'chirib olish

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг асосий фондлари (капитали) Режа: 1.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари асосий капитали тушунчаси ва таркиби. 2.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари ишлаб чиқариш фондларининг таркиби. 3.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналар номоддий активлари. 4.Асосий ишлаб чиқариш фондлари ва номоддий активларни ҳисоблаш ва баҳолаш турлари. 5.Асосий ишлаб чиқариш фондларининг эскириш ва амортизацияси. 6.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида асосий фондлардан фойдаланиш кўрсаткичлари ва уларни яхшилаш йўллари.

1.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари асосий капитали тушунчаси ва таркиби Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида ўз фаолиятини амалга ошириш учун мўлжалланган барча ресурслар йиғиндисини − корхона капитали, деб номлаш қабул қилинган. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари капитали асосий воситалар ва айланма маблағларга бўлинади (1.1 расм). Бундай бўлиниш учун асос қилиб, туризм ва меҳмонхона корхоналари маҳсулот (хизмат)ни ишлаб чиқаришда унинг алоҳида қисмларининг қатнашиш давомийлигининг мезони қабул қилинган. Бундай ёндашиш туристик корхона капиталининг кенгайтирилган таснифини беришга имконият яратади ва ўз навбатида унда содир бўлаётган иқтисодий жараёнларни чуқурроқ аниқлаш имконини беради. Таъкидлаш жоизки, иқтисодий фан адабиётларда корхона капиталининг бошқача тавсифи ҳам мавжуд Жумладан, вужудга келиш манбаларига кўра, у хусусий ва жалб қилинган капиталга бўлинади. 1.1 чизма. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари капитали таркиби. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги Асосий капитал ( асосий восита ) Айланма капитал ( айланма восита ) Ҳис қилинадиган капитал Ҳис қилинмайдиган капитал Айланма фондлар Узоқ муддатли инвестициялар Номоддий активлар

Хусусий капитал – корхонанинг тўлиқ ихтиёрида бўлган мулк қийматини ташкил этади. Жалб қилинган капитал – бу корхона томонидан четдан жалб қилинган (кредит ва шунга ўхшаш қарз) маблағларидир. Хусусий капитал улуши қанча кўп бўлса, корхона ташқи муҳитдан қатъи назар барқарор бўлади. Асосий капитал – бу корхона капиталининг бир қисми (асосий фонд ва номоддий активлар), унинг қиймати узоқ вақт мабойнида сарфланади. Айланма капитал (айланма маблағлар) – бу маҳсулот (хизмат)ни ишлаб чиқариш жараёнида бир маротаба қатнашадиган ва ўз қийматини туристик хизмат таннархига тўлиқ ўтказадиган корхона капиталининг бир қисмидир. Асосий ва айланма капитал ҳиссалари ўртасидаги нисбат корхона капиталининг структураси деб номланади. Корхона капиталининг структураси унинг ишлаб чиқариш фаолияти хусусиятларига боғлиқ. Туроператор корхоналарда асосий капитал ҳиссасига корхона қийматининг кўп бўлмаган қисми тўғри келади. Турагентликларда жами капитал қийматининг 5 10 фоизи, туроператорларда 15 20 фоиз. Бу шу билан боғлиқки, туристик маҳсулотни ишлаб чиқариш учун ушбу корхоналарда қудратли асосий воситаларга эгалик қилиш зарурияти бўлмайди. Меҳмонхоналарда асосий капитал ҳиссасига корхона жами воситаларнинг 80 90 фоизи тўғри келади. Бу меҳмонхона биносининг катта қиймати билан изоҳланади. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари асосий капитали мавжудлиги шаклига боғлиқ икки гуруҳга бўлиниши мумкин: ҳис қилинадиган ва ҳис қилинмайдиган капитал. Ҳис қилинмайдиган асосий капитал − моддий ашёвий шаклда бўлмайди, масалан, дастурли воситалар. Корхоналарда у икки гуруҳдаги мулкда намоён бўлади: узоқ муддатли инвестициялар ва номоддий активлар. Узоқ муддатли инвестициялар корхона асосий капиталининг ундан ташқарида жойлашган қисмидир. Корхона узоқ муддатли инвестицияларига

бўш пул маблағларини қимматбаҳо қоғозларга, бошқа корхоналар устав капиталларига жойлаштириш, шунингдек, корхона мулкини лизинг бўйича бошқа корхоналарга бериш кабилар киради. Мулкнинг бундай гуруҳига амортизация ажратилмайди. Номоддий активлар – натурал, физик шаклига эга бўлмаган, аммо корхонани фаолиятида узоқ муддат давомида қатнашадиган туристик корхона асосий капиталининг бир қисмидир. Номоддий активларга хуқуқий, интеллектуал, реклама ва мулкий белгиланишдаги обьектлар киради. Ҳис қилинадиган асосий капитал – бу такрорланадиган ишлаб чиқариш циклларида кўп қатнашадиган, ўзининг моддий ашёвий шаклини сақлаб қоладиган ва ўз қийматини узоқ муддат давомида сарфлайдиган туристик корхона асосий капиталининг бир қисмидир. Корхона мулкининг ушбу гуруҳи таркибига икки кичик гуруҳ қўшилади: тугалланмаган қурилиш ва асосий фондлар. Тугалланмаган қурилишга жорий даврда меҳмонхона корхоналари томонидан ишга тушириладиган қурилиш ва муҳандис техник объектлар киради. Улар жумласига: ётоқ корпуслари, қозонхоналар, кир ювиш хоналари, гараж бокслари, омборхоналар, спорт объектлари ва бошқалар киради. Ушбу гуруҳ мулки уни эксплутацияга қабул қилингунча амортизацияга қўшилмайди. Асосий фондларга корхона ишида бевосита қатнашадиган асосий фондларнинг барча объектлари киради. Таъкидлаш жоизки, асосий фондлар таркибига хизмат муддати бир йилдан кўп бўлган воситалар қўшилади. Корхона асосий фондлари ўзларининг функционал белгиланишига кўра икки гуруҳга бўлиниши мумкин: корхонанинг асосий ишлаб чиқариш фондлари ва ноишлаб чиқариш асосий фондлари. Ноишлаб чиқариш асосий фондлари – бу маҳсулот (хизмат)ни ишлаб чиқариш жараёнида бевосита қатнашмайдиган асосий фондларининг бир қисмидир. Ушбу гуруҳга корхона ходимларини соғломлаштириш, маданий ва маиший эхтиёжларини қондириш учун зарур бўлган соғлиқни сақлаш,

овқатланиш, маданият, турар жой бинолари ва бошқа объектлари киради. Ноишлаб чиқариш асосий фондлар бўйича амортизация ажратилмайди. Аммо таъкидлаш лозимки, туризм ва меҳмонхона корхоналаридаги барча асосий фондлар ишлаб чиқариш фондлари ҳисобланади. Асосий ишлаб чиқариш фондлари – бу маҳсулот (хизмат)ни ишлаб чиқариш жараёнида кўп маратоба қатнашадиган, ўзининг моддий – ашёвий шаклини узоқ муддат давомида сақлаб қоладиган ва ўз қийматини маҳсулот (хизмат)лар таннархига қисмларига бўлиб ўтказадиган корхона асосий фондларининг бир қисмидир. Бошқача сўз билан айтганда, асосий ишлаб чиқариш фондларининг қиймати сотилган маҳсулот (хизмат)лар таннархига, уларнинг амортизиция ажратмалари шаклида қисмларга бўлинган ҳолда киради. Асосий ишлаб чиқариш фондларининг сон ва сифат тавсифлари бўйича туристик корхонанинг техник таъминланганлиги ва жорий иқтисодий ҳолатини аниқлаш мумкин. 2.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари ишлаб чиқариш фондларининг таркиби Мулкни тўғри ҳисоблаш ва хўжалик фаолиятини тўғри режалаштириш учун туризм ва меҳмонхона корхоналарида асосий ишлаб чиқариш фондларининг одатий таснифидан фойдаланилади. Бундай таснифда корхоналарнинг асосий ишлаб чиқариш фондлари функционал белгига кўра қуйидаги гуруҳларга бирлаштирилган (2.1 расм). 1. Бинолар (меҳмонхона комплекслари, офисхоналари, спорт белгиланишидаги бинолар, кир ювиш хоналари, гаражлар, омборлар, мева сақлаш жойлари). 2. Қурилмалар (меҳмонхона атрофини тўсиш, артезиан қудуқлари, очиқ бассейн, фавворалар, теннис кордлари, қайиқ станциялари, ҳайкаллар, автомобиль турадиган жойлар, алоқа мосламалари, кириш йўлаклари, эстакадалар, сув оқадиган жойлар, иситиш бинолари ва ҳоказолар).

3. Узатма мосламалар (сув, электр, иссиқлик, газ таъминоти ва бошқа шаҳобчалар) . 4. Машина ва асбоб – ускуналар. Ушбу гуруҳ ўз ичига қуйидаги кичик гуруҳларни олади: А) иш машиналари учун манба ёки энергияни қайта ўзгартириб берадиган куч машиналари ва асбоб – ускуналар (электр маторлари, электр генераторлари, трансформаторлар ва ҳоказолар). Б) меҳмонхона биносини таъмирлаш – техник хизмат кўрсатишни таъминловчи иш машиналари ва асбоб – ускуналари (токарлик ва слесарлик дастгоҳлари, пайвандлаш аппаратлари ва ҳоказолар). В) техник параметрларни назорат қилиш ва тартибга солишни ўлчаш учун мўлжалланган ўлчов ва тартибга солиш мосламалари (электр ўлчагичлар, термометрлар ва бошқалар). Г) корхонани бошқаришни автоматлаштириш ва ҳисоблаш ишларини бажариш учун зарур бўлган ҳисоблаш техникаси (компьютер ва электрон асбоб – ускуналари ва ҳоказолар). 5. Транспорт воситалари (автомобиллар, аравачалар). 6. Анжомлар ва мосламалар (электр дреллар, қисқичлар, бошқа мосламалар ва анжомлар). 7. Ишлаб чиқариш анжомлари (иш столлари, дастгоҳлар, стеллажлар, шунингдек, қолган анжомлар). 8. Хўжалик анжомлари (офис мебели, сейфлар, ксерокслар ва бошқалар). 9. Кўп йиллик экинлар (сув, ер ости ва бошқа табиий ресурслар, шу жумладан, ер участкалари ва табиатни қўриқлаш объектлари). 10. Бошқа асосий фондлар (китоб фондлари ва бошқалар).

2.1 чизма. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари асосий ишлаб чиқариш фондларининг таркиби. Шуни таъкидлаш лозимки, асосий ишлаб чиқариш фондларига хизмат муддати бир йилдан кам бўлган объектлар қўшилмайди. 3.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари номоддий активлари Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари номоддий активларга ҳуқуқий, интеллектуал, реклама ва мулкий белгила нишдаги узоқ муддатли фойдаланишдаги объектлар киради. Улар моддий шаклга эга эмас, аммо туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхонаси учун маълум, айрим ҳолатларда катта аҳамиятга эга бўлади. Бу интеллектуал мулк объектлари: • патентлар, лицензиялар; • савдо маркалари (корхонали номи) ва савдо белгилари (логотиплар); • дастурли таъминот; • фан, адабиёт, санъат асарларига муаллифлик ҳуқуқлари; • ер ва табиат ресурсларидан фойдаланиш ҳуқуқи; Бинолар Қ урилмала Узатмалар мосламалар Транспорт воситалари ва Туризм меҳмонхона хўжалиги корхоналари ишлаб асосий чиқариш фондлари Куч машиналар Иш машиналар ва Машина асбоб - ускуналар Ўлчов техникаси Ҳисоблаш Анжомлар ва мосламалар Ишлаб чиқариш Хўжалик моллари Кўп йиллик экинлар Бошқа асосий фондлар

• ноу хау (тижорат белгиланишдаги сирлар); • гудвилл (корхонанинг шартли баҳоси) ; • ташкилий харажатлар; Ташкилий харажатлар ‒ корхонани ташкил этишдан унинг давлат рўйхатидан ўтказишгача боғлиқ бўлган харажатларни ўз ичига олади. Жумладан, тадбиркорлик лицензиясини олиш учун харажатлар, пуллик юридик хизматлардан фойдаланиш, ИТТКИ (илмий техник тажриба конструкторлик ишлари) учун харажатлар, ташкилийга қарашли қолган турдаги харажатлар. Гудвилл – бу туристик корхона обруйининг шартли қиймати ва уни сотиш вақтида аниқланади. Корхона харид нархининг баланс қийматидан ошиши, унинг иш сифати қийматини ташкил этади. Ушбу нарх корхона баланс қийматига номоддий объект сифатида битим тузилгандан сўнг қўшилади. Интеллектуал мулк – бу интеллектуал фаолиятдан олинадиган натижалар учун алохида ҳуқуқдир. У юридик ёки жисмоний шахслар ўртасида интеллектуал фаолият маҳсулотларидан фойдаланиш юзасидан ўзаро муносабатлар тизимидан иборат бўлади. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари номоддий активлари таркиби

3.1 чизма. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари номоддий активлари таркиби. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида интеллектуал мулк объктларидан фойдаланиш чоғида улар қийматини баҳолашда муаммо вужудга келади. Қийматга харид қилиш нархи (одатда ўртача бозор нархи асосида), ҳужжатларни расмийлаштириш учун объектни ўзлаштириш ва фойдаланишга жорий этиш харажатлари қўшилади. Корхона мустақил равишда интеллектуал мулк объектидан фойдаланиш муддатини аниқлайди. Агарда фойдаланиш муддатини аниқлаш имкони бўлмаса, у ўн йил муддатга белгиланади. Фойдаланиш муддати асосида амортизация меъёри ва йиллик амортизация ажратмалари аниқланади. Интеллектуал мулк объектларидан фойдаланганлик учун роялти ва пашуал тўловлар шаклдаги рағбатлантиришлар тўланади. Замонавий корхоналарда интеллектуал мулк объектларини бошқаришнинг бир неча усуллари қўлланилади. Улар жумласига лицензиялаштириш, франчайзинг, инжениринг, эккаунтинглар киради. Ташкилий харажатлар Интеллектуал мулк Гудвилл Патентлар Дастурий таъминот Лицензиялар Ноу - хау Муаллифлик ҳуқуқлари Савдо маркалари Ер ва табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқи Товарлар белгиси

Лицензиялаштириш – маълум турдаги тадбиркорлик фаол ияти билан шуғулланиш ҳуқуқини тасдиқловчи ҳужжатнинг берилишидир. Франчайзинг – бир корхона томанидан иккинчисига унинг технологияси ва савдо маркаси бўйича маҳсулот ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатиш ҳуқуқининг берилишидир. Франчайзингнинг моҳияти шундан иборатки, туристик бозорда юқори обрўга эга бўлган корхона (франчайзер) кам таниш бўлган корхонага (франчайзиатга) унинг савдо маркаси бўйича фаолият юритишга лицензияни (франшизани) беради. Бунда франчайзер доимий равишда маълум миқдордаги пул компенсациясини олади. Инжениринг – бу фойдани оширишга, таннархни камай тиришга, мехнат унумдорлигининг ўсишига, сотув хажмларини кўпайтиришга йўналтирилган корхона фаолиятини режалаштириш бўйича техник иқтисодий, ҳуқуқий ва башқарув маслаҳат хизматлари тизимидир. Инжениринг дастлабки тадқиқотларни (техник, маркетинг), безнис режа шаклидаги иқтисодий асосланишни, лойиҳа ҳужжатлари комплексни, корхонани ташкил этиш ва бошқариш бўйича таклифларини ишлаб чиқиш бўйича ишлар комплексини қамраб олади. Эккаунтинг – қандайдир тижорат (ишлаб чиқариш ёки молиявий) ахборотни тўплаш, қайта ишлаш, таснифлаштириш, таҳлил қилиш ва расмийлаштириш бўйича хизматлар йиғиндисидир. Жумладан, туризм ва меҳмонхона корхоналари учун муҳим аҳамиятни шерик туркорхоналар, рақобатчилар номи, уларнинг телефонлари, факслари, манзиллари, туристик маҳсулот (хизматлар) сони, нархлар, сотув ҳажмлари, мижозлар хулосалари, сайёҳлик компаниялар рейтинги ва ҳоказолар эгаллайди. 4.Асосий ишлаб чиқариш фондлари ва номоддий активларни ҳисоблаш ва баҳолаш турлари Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида асосий ишлаб чиқариш фондлари ва номоддий активларни ҳисоблаш натурал ва қиймат кўрсаткичларида амалга оширилади.

Натурал кўрсатгичлар асосий ишлаб чиқариш фондлари ва номоддий активларнинг сон ва сифат таркибини, уларнинг структурасини аниқлаш, хизмат муддатини, корхона ишини режалаштириш учун ишлатилади. Бунинг учун корхоналарда асосий ишлаб чиқариш объектларини инвентаризациялаштириш ва паспортизациялаштириш, уларнинг келиши ва кетишининг ҳисоблари амалга оширилади. Ҳисоблаш бирлиги бўлиб анжом объекти ҳисобланади. Анжом объекти бўлиб, маълум ишлаб чиқариш функция ларини бажариш учун мўлжалланган тугалланган мосламалар ёки барча мосламаларга эга бўлган алоҳида комплекс ҳисобланади. Ҳар бир анжом объектига маълум анжом рақами берилади ва у шу корхонада бўлган давр мобайнида сақлаб турилади. Масалан, анжом обеъкти бўлиб, меҳмонхона бинолари, сув насоси, кийим шкафи ва бошқалар ҳисобланади. Асосий ишлаб чиқариш фондларининг ҳар хил турларининг ўлчовлари турли натурал кўрсатгичларга эга бўлади. Масалан, меҳмонхона бинолари майдон бирликларида, койка – жойлар сонида ўлчаланади, туристик автобуслар ва автомобиллар сон кўрсат гичларида ва йўловчи жойлашиши кўрсатгичларида, электр генераторлари − қувват кўрсатгичларида ўлчанади. Қиймат кўрсатгичлари асосий ишлаб чиқариш фондларининг миқдори, таркиби, ўзгариш динамикаси, эскириш даражаси ва амортизация ажратмалари миқдори туристик хизматлар таннархини, асосий фондлардан фойдаланиш самарадорлигини аниқлаш учун қўлланилади. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида асосий ишлаб чиқариш фондлари ва номоддий активлардан фойдаланиш тавсифи учун қуйидаги қиймат кўрсатгичлари қўлланилади. Дастлабки қиймат (Дқ) – асосий фондларнинг аниқ турини харид қилиш учун корхона харажатлари суммаси. У қуйидагилардан ташкил топади: асосий фондларни харид қилиш қиймати, уларни ташиш, фондларни харид қилиш вақтида ҳаракатдаги нархларни ўрнатиш ва ишга тушириш

харажатлари. Асосий фондларнинг ҳар бир объекти учун дастлабки қиймат қуйидаги формула бўйича аниқланади. Дқ = Хн+Хт+Хў+Хқол Бу ерда, Хн – фондларнинг харид нархи, сўм; Хт –ташиш харажатлари, сўм; Хў –ўрнатиш ишлари харажатлари, сўм; Хқол –қолган харажатлар, сўм. Фондларнинг дастлабки қиймати объектларни қайта таъмир лашда, қайта жиҳозлашда ва уларни модернизация қилишда ўлчаниши мумкин. Асосий ишлаб чиқариш фондларининг даслабки қиймати корхона балансида ҳисобга олинади ва шу сабабли баланс қиймати, деб номланади. Аммо корхонанинг барча асосий фондлари қиймати давр мобайнида ўзгариши мумкин. Бу асосий фондларнинг табиий ҳаракати, янгиларини харид қилиш ва эскирганларини ишлаб чиқариш билан боғлиқ. Шу сабабли, асосий фондларнинг йил охиридаги дастлабки қиймати йил бошидаги дастлабки қийматидан фарқ қилади. Йил охиридаги дастлабки қиймат (Дй) қуйидагича ҳисобланади: Дй = Дйб+Фжқ Фкет Бу ерда, Дйб − йил бошидаги асосий фондларнинг дастлабки қиймати, сўм. Фжқ – йил давомида жорий қилинган асосий фондлар қиймати, сўмда; Фкет – йил давомида ишлаб чиқаришдан кетадиган асосий фондлар қиймати, сўм. Вақт ўтиши билан ўхшаш янги асосий фондларни тайёрлаш қиймати ўсади (инфляция, материаллар нархларнинг ошиши ва ҳоказолар) ва натижада дастлабки қиймат ўзининг асл қийматини акс эттирмайди. Шу сабабли асосий фондларни баҳолашда тикланиш қийматидан фойдаланилади. Тикланиш қиймати (Тқ) ҳозирги шароитда асосий фондларнинг ушбу турини такрор ишлаб чиқариш (тайёрлаш) қийматини акс эттиради.

Уни аниқлаш учун асосий фондларни қайта баҳолаш амалга оширилади. Тикланиш қиймати ҳисоб китоблари қуйидаги формула орқали аниқланади. Тқ = Кқб • Дқ Бу ерда, Дк ‒ асосий фондларнинг дастлабки қиймати. Кқб – асосий фондларни қайта баҳолаш коэффициенти. Асосий фондларни қайта баҳолаш давлат органининг қарорига кўра ҳар 5 10 йилда амалга оширилади. Давлат ушбу даврдаги инфляция даражаси ва янги ўхшаш фондларнинг қимматлашишини ҳисобга олган ҳолда тармоқлар ва асосий фондларнинг асосий турлари бўйича қайта баҳолаш коэффициентларини ўрнатади. Баланс қиймати (Бқ) – бу корхона балансида мавжуд асосий фондлар қиймати. Қайта баҳолашгача улар дастлабки қиймат бўйича, қайта баҳолаш амалга оширилгандан сўнг тикланиш қиймати бўйича ҳисобланади. Асосий ишлаб чиқариш фондларининг баланс қиймати корхона фаолияти ва асосий ишлаб чиқариш фондларидан фойдаланиш самарадорлигини тавсифловчи қуйидагиларни ҳисоблаш учун зарур: амортизация ажратмалари; мулкдан фойдаланганлик учун бюджетга тўловлар; техник иқтисодий кўрсаткичлар. Эскириш қиймати (Эқ) – эсплуатация даврида туристик хизматлар таннархига ўтказилган асосий фондлар қийматининг бир қисми. У қуйидаги формула бўйича ҳисобланади. Бу ерда, Ан – ушбу фонд тури бўйича амортизация меъёри, фоиз; Т – ушбу фондларнинг йиллардаги хизмат муддати. Қолдиқ қиймат (Ққ) – эскириш сўммасини айиргандан қолган асосий фондлар қиймати, яъни туристик хизматлар қийматига ўтказилмаган қиймат. Қолдиқ қиймат бўйича асосий фондларни баҳолаш, уларнинг сифат ҳолатини, муддатдан олдин эксплута циядан чиқиши натижасида йўқотишларни аниқлаш учун зарур.

Қолдиқ қиймат бўйича ҳисоб китоблар қуйидаги формула бўйича аниқланади. Тқ = Бқ • Эқ Бу ерда, Бқ – асосий фондларнинг балансли қиймати, сўм; Эқ – асосий фондларнинг эскириш қиймати, сўм. Тугатилиш қиймати (Қт) – бу асосий фондларни уларнинг хизмат муддати тугагандан сўнг, корхона томонидан сотишдан олиниши мумкин бўлган сумма (одатда металлом сўммаси). Агарда ушбу объект бузиладиган тақдирда, тугатилиш қиймати − металлом қийматидан бузиш харажатларини айирган ҳолда аниқланади. Асосий фондларнинг йил бошидаги ва йил охиридаги қиймати кескин фарқ қилиниши ҳисобга олинган ҳолда, иқтисодий ҳисоб китобларда ўртача йиллик қиймат кўрсаткичидан фойдаланилади. Асосий фондларнинг ўртача йиллик қийматини турли усуллар билан аниқлаш мумкин. Соддалаштирилган усулда ўртача йиллик қиймат (Қ ўй ) фондларнинг йил боши ва охиридаги қийматининг ярим суммаси тарзида ҳисобланади: Бу ерда, Қ йб – йил бошидаги асосий фондлар қиймати, сўм; Қ й0 – йил охиридаги асосий фондлар қиймати, сўм. Асосий фондларнинг йил давомидаги ҳаракати нотекис бўлганлиги туфайли юқорида таклиф этилган усул тахминий натижа беради. Асосий фондларнинг ўрта йиллик қийматини тўғрироқ аниқлаш учун келиш ва кетиш ойини ҳисобга олувчи формуладан фойдаланиш мумкин: Бу ерда, Қжқ – жорий қилинган фондлар қиймати, сўм; – янги фондларнинг жорий йилда тўлиқ ишлаган ойлар сони; Қ кет –кетаётган фондлар қиймати, сўм. – жорий йилда кетаётган фондларнинг тўлиқ ишламаган ойлар сони.

5.Асосий ишлаб чиқариш фондларининг эскириши ва амортизацияси Иқтисодий адабиётларда асосий фондларга тавсиф берилганда, уларнинг эскириши масаласига алоҳида эътибор қаратилади. Бу табиий ҳол. Чунки ҳозирги замон бозор иқтисодиёти шароитида хўжалик юритувчи субъектларнинг рақобатбардошлиги, аксарият ҳолларда,улар тасарруфидаги асосий фонларнинг ҳолатига (замонавийлиги, янгиланиб туриши ва юқори унумдорлиги)га боғлиқ. Асосий фондларнинг эскириши – бу асосий фондларнинг эксплутация жараёнида ҳамда ҳаракатсиз турган пайтидаги ўзларининг қисман ёки тўлиқ истеъмол хусусиятларининг йўқоти лишидир. Хўжалик амалиётида асосий фондларнинг жисмоний ва маънавий эскириши фарқланади. Ишлаб чиқариш жараёнида асосий ишлаб чиқариш фондлари турли табиий омиллар, агрессив муҳит таъсирида бўлади, натижада уларнинг техник иқтисодий хусусиятлари ёмонлашади, яъни улар емирилади. Бундай ҳолат жисмоний эскириш деб номланади. Жисмоний эскириш – ўзларидаги конструктив материал ларнинг бузилиши туфайли асосий фондларнинг иш бажариш имкониятларини йўқотишидир. Иқтисодий нуқтаи назардан жисмоний эскириш – бу асосий фондлар қийматининг камайишидир. Эскириш даражасига кўпгина омиллар таъсир кўрсатади: дастлабки техник ҳолат, эксплутация давомийлиги, эксплутация шартлари ва интенсивлиги, сақлаш шароитлари ва ҳоказолар. Жисмоний эскириш икки турда бўлади: табиий ва эксплуатацион. Табиий эскириш турли табиий омиллар таъсирида вужудга келади. Улар жумласига: ҳароратнинг ўзгариши, намлик, қуёш нури ва ҳоказолар киради. Эксплуатацион эскириш асосий фондлардан техник фойдаланиш, уларни туристик маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёнига жалб қилиш натижасида содир бўлади.

Ўз ўзидан жисмоний эскириш кўпгина омилларга боғлиқ бўлади: техник хизмат муддати, фондлардан фойдаланиш давомийлиги ҳамда интенсивлиги ва ҳоказолар. У тегишли физик – техник тадқиқотларни ўтказиш натижасида эксперт баҳолаш йўли билан аниқланиши мумкин. Асосий фондлар техник ҳолатининг яқинлаштирилган баҳосини беришда асосий фондларнинг эскириш коэффициенти ва яроқлилик коэффициенти каби кўрсаткичлардан фойдаланилади. Эскириш коэффициенти (Кэ) асосий фондларнинг эскириш даражасини тавсифлайди ва у қуйидаги формула бўйича аниқланади: Кэ Бу ерда, Фэ – асосий фондларнинг эскириш суммаси, сўм; Фб – асосий фондларнинг балансли қиймати, сўм. Яроқлилик коэффициенти ( Кя ) асосий фондларнинг сақланганлик даражасини тавсифлайди. Ҳисоб китоблар қуйидаги формула бўйича аниқланади: Кя Бу ерда, Фқ – асосий фондларнинг қолдиқ қиймати, сўм. Фб – асосий фондларнинг балансли қиймати, сўм. Ушбу коэффициент бошқа усул билан ҳам ҳисобланиши мумкин: Кя=1 Кэ Бу ерда, Кэ – эскириш коэффициенти. Асосий фондлар нафақат жисмоний жиҳатдан, балки маънавий жиҳатдан ҳам эскириш мумкин. Маънавий эскириш – ишлаб чиқариш технолигияларини такомиллаштириш натижасида фондлар истеъмол қийматининг йўқотилишидир. Маънавий эскириш икки турда бўлади. Биринчи турдаги маънавий эскириш ( Фэ ) шундай ҳолатда вужудга келадики, бозорда арзонроқ бўлган худди шундай фондлар пайдо бўлади. Уларнинг миқдори қуйидаги формула бўйича ҳисобланади.

Aэ1 Бу ерда, Фдқ – асосий фондларнинг дастлабки қиймати, сўм. Фтқ – асосий фондларнинг тикланиш қиймати, сўм. Иккинчи турдаги маънавий эскириш (Фэ2) бозорда унумлироқ фондларнинг (транспорт, асбоб ускуна) вужудга келишида пайдо бўлади. У қуйидаги формула бўйича ҳисобланади. Aэ2 % Бу ерда, Фя.у – янги фондлар меҳнат унумдорлиги, сўм.Фэ.у – эскирган фондлар меҳнат унумдорлиги, сўм. Маънавий эскиришнинг мавжудлигини компьютер техникаси мисолида намойиш этиш мумкин. Охирги йигирма йил мабойнида асосий фондларнинг ушбу тури тез такомиллашиб борди, унумдорлиги ортиб, миниатура шаклига айланди, ҳамда арзонлашди. Маънавий эскириш жисмоний эскиришга қараганда тез рўй беради. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари асосий ишлаб чиқариш фондлари ишлаб чиқариш ва муомала соҳаси босқичларини ўта туриб, тўхтовсиз айланишда давом этадилар. Улар ўз шаклини ўзгартирадилар: пул шаклидан моддий шаклга, моддийдан яна пул шаклига. Асосий ишлаб чиқариш фондларининг айланиши қуйидаги тартибда амалга оширилади. Корхона пул маблағларининг бир қисмини асосий фондларни харид қилишга йўналтиради: бинолар, асбоб ускуналар,транспорт ва ҳоказоларга. Туристик ва меҳмонхона хўжалиги маҳсулот (хизмат)ларини ишлаб чиқиш ҳамда сотиш чоғида асосий фондлар эскиради ва ушбу эскириш амортизатция ажратмалар шаклида хизматлар таннархига қўшилади. Амортизация ажратмалари – бу асосий ишлаб чиқариш фондларининг жисмоний ва маънавий эскиришининг пул эквивалентидир. Маҳсулот таннархига киритилган амортизация ажратмалари жамғарилиб борилади.

5.1 чизма. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг асосий ишлаб чиқариш фондлари ва номодий активлари айланиши. Амортизация жамғармаси – асосий фондларни такрор ишлаб чиқариш учун мўлжалланган алоҳида пул захираси. Унинг тўлдириши амортизация ҳисобидан амалга оширилади. Туристик ва меҳмонхона хўжалиги маҳсулот (хизмат)лари таннархига эскирган асосий фондлар қисмининг қийматини ўтказиш жараёни Асосий ишлаб чиқариш фондлари ва номоддий активлари Асосий ишлаб чиқариш фондлари ва номоддий активлар амортизацияси Ремонт ва модеренизаци Реновация оддий ишлаб ( чиқариш) Кенгайтирилган ишлаб чиқариш Амортизация Амортизация фонди Фойда Фойдани турли мақсадларга тақсимланиши Амортизация ажратмалари Солиқ ва турли ҳаражатлар Туристик ва меҳмонхона хизматларидан олинган даромад Маҳсулот (хизмат)лар таннархи

амортизация деб номланади. Шундай, қилиб амортизация – асосий фондлар эскириш жараёнини иқтисодий акс эттиришидир. Амортизациянинг мавжудлиги хўжалик юритишнинг ―олтин қоидасини олдиндан аниқлаб берди. Унга кўра ишлаб чиқаришнинг барча харажатлари аниқ ҳисобга олиниши ва маҳсулот (хизмат)ни сотиш ёрдамида қайтарилиши лозим. Бу шуни англатадики, асосий фондлардан фойдаланиш вақтида ажратилган амортизация суммаси уларнинг дастлабки ёки тикланиш қийматига тенг бўлиши керак. Корхона хўжалик фаолият натижасида асосий ишлаб чиқариш фондларининг қолдиқ қиймати тобора камайиб боради, амортизация ажратма суммаси эса ортиб боради. Амортизация фондида жамғариб бориладиган пул маблағлари ҳаракатдагиларини таъмирлаш ва модернизация қилишга ёки янги ишлаб чиқариш фондлари ёки номодий активларни харид қилишга сарфланади. Асосий фондларни такрор ишлаб чиқаришни кенгайтириш учун туристик корхоналар ўз фойдасининг бир қисмини йўналтириши мумкин. Амортизация ажратмалари маҳсулот (хизмат)ларни ишлаб чиқариш харажатлариниинг таркибий қисми ҳисобланади ва маълум даражада корхона хизматлари таннархига таъсир кўрсатади. Бир йиллик эксплутацияга мос келадиган асосий фондларининг эскириш фоизи амортизация меъёри деб аталади. У қуйидаги формула бўйича ҳисобланади: Бу ерда, Ан Фд –асосий фондларнинг дастлабки қиймати, сўм. Фт –асосий фондларнинг тугатилиш қиймати, сўм. Эм –фондларни эксплутация қилишнинг техник муддати, йил. Амортизация меъёрини ҳисоблаш соддалаштирилган формула бўйича ҳам амалга ошириш мумкин. Ан =

Амортизация ажратмалариининг меъёри асосий фондларнинг жисмоний ва маънавий эскиришини қоплаш (компенсация қилиши) лозим. Ҳар қандай давлат иқтисодий соҳада маълум амортизация сиёсатини олиб боради. Амортизация меъёрини ўрната туриб, асосий фондларнинг айланиш тезлигини тартибга солади. Амортизация сиёсатининг асосий дастаги – амортизация усулларидир. Ишлаб чиқариш – хўжалик фаолиятининг шароит ларига боғлиқ ҳолда асосий ишлаб чиқариш фондларининг эскиришини қоплаш учун амортизацияни ажратишнинг қуйидаги усуллари қўлланилади: 11. Чизиқли усул. 12. Камаядиган қолдиқ усули (тезлаштирилган усул). 13. Фойдали ишлатилиш муддати йиллари сони суммаси бўйича қийматни ҳисобдан чиқариш усули. Чизиқли усул энг кенг тарқалган усул ҳисобланади. Ундан барча корхоналарнинг учдан икки қисми фойдаланади. Амортизация ажратмаларининг ҳар йиллик суммасини (Ач) қуйидагича ҳисоблаш мумкин: Ач = Бу ерда, Фб – асосий ишлаб чиқариш фондларининг балансли (дастлабки ёки тикланиш) қиймати, сўм; Ан – амортизация ажратмалари меъёри, фоизи. Амортизациялашда чизиқли усулнинг эътиборли томони бўлиб: ажратмаларнинг амортизация фондига тушиш маромийлиги, туристик хизматлар таннархига киритилишнинг барқарорлиги ва мутаносиблиги, ҳисоб китоблар оддийлиги ва юқори даражасида аниқлиги ҳисобланади. Мисол. Туристик корхона хизмат муддати 5 йил, нархи 50 млн. сўм бўлган туристик микроавтобус сотиб олди. Ҳар йили амортизацияга: 50 млн. сўм * 20 % / 100 = 10 млн. сўм ажратади, қопланиш муддати 5 йилга тенг. Агарда микроавтобуснинг қолдиқ қиймати нолга тенг бўлса, унинг нархи ноль деган маънони англатмайди. Ушбу автотранспорт иш ҳолатида,

бозор қийматига эга бўлиши мумкин ва яна бир неча йил хизмат қилиши мумкин. Камаядиган қолдиқ ёки тезлаштирилган усулда амортизация ажратмаларнинг йиллик сўммаси, ушбу объектнинг фойдали ишлатилиши асосида ҳисобланган асосий фондлар объектининг қолдиқ қиймати ва амортизация меъёрлари асосида аниқланади. Аммо бундай ҳолатда амортизация меъёри давлат томонидан тармоқлар ва асосий фондлар турлари бўйича ўрнатилган коэффициентига кўпаяди. Ушбу усул ёрдамида амортизация ажратмаларининг йиллик сўммасини ( Атез ) қуйидагича ҳисоблаш мумкин. Бу ерда, Фқ – асосий фондларнинг қолдиқ қиймати, сўм; Ан – амортизация ажратмалари меъёри, фоизда; Ктез – тезлаштирилган амортизация коэффициенти. Корхоналар амортизацияни аниқлашнинг тезлаштирилган усулини ҳисоблаш техникаси воситалари, материалларнинг янги прогрессив турлари, юқори технологик асбоб ускуналар ишлаб чиқаришни кўпайтириш мақсадида фойдаланиладиган асосий фондларга нисбатан қўллашлари мумкин. Фойдали ишлатиш муддати йиллари сони суммаси бўйича қийматни ҳисобдан чиқариш усулида (кумулятив усул) амортизациянинг йиллик суммаси (Акум) асосий фондларнинг дастлабки қиймати ва уларнинг эксплуатация муддати охиригача қоладиган йиллар сони йиллик нисбати (Фқ) ва объектининг фойдали ишлатиш муддати йиллар сони суммаси орқали аниқланади. Ушбу усул камаядиган қолдиқ усулига эквивалент ҳисобланади, чунки у асосий фондлар ишининг дастлабки йиллариданоқ максимал амортизация қийматини ҳисобдан чиқариш имконини беради.

6.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида асосий фондлардан фойдаланиш кўрсаткичлари ва уларни яхшилаш йўллари Асосий ишлаб чиқариш фондларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш ҳар қандай корхонанинг асосий муаммоси бўлиб ҳисобланади. Унинг тўғри ҳал этилишидан кўпчилик ҳолатларда корхонанинг молиявий ҳолати, меҳнат унумдорлигининг ўсиши, маҳсулот (хизмат)лар таннархининг камайиши, умумий ҳолда хизматлар бозорида корхонанинг рақобатбардошлилиги каби масалаларга боғлиқ бўлади. Корхона асосий ишлаб чиқариш фондларидан фойдаланиш самарадорлигининг тавсифи учун иқтисодий кўрсаткичларнинг маълум тизимидан фойдаланилади. Кўрсаткичларнинг жами йиғиндисини умумлаштирилган ва хусусий кўрсаткичларга бўлиш мумкин. Умумлаштирилган кўрсаткичлар . Уларга фондлар қайтими, фондлар сиғими, асосий фондлар рентабеллиги ва фондлар билан қуроллантириш каби кўрсаткичлар киради. Фондлар қайтими туристик корхона асосий ишлаб чиқариш фондларининг бир сўмига тўғри келадиган маҳсулот (хизмат)лар қийматини кўрсатади. Фондлар қайтими қанчалик юқори бўлса, шунчалик асосий ишлаб чиқариш фондларидан самарали фойдаланилади. Асосий ишлаб чиқариш фондларининг қиймати ўртача йиллик тарзида ҳисобланади. Фондлар қайтими (Фқ) кўрсаткичи қуйидаги формула бўйича аниқланади. Бу ерда, Тх – транспорт хизматларининг йиллик ҳажми қиймати, сўм; – асосий ишлаб чиқариш фондларининг ўрта йиллик қиймати, сўм. Фондлар сиғими – бу фондлар қайтимининг тескари кўрсаткичи. У бир сўмлик туристик хизматларга тўғри келадиган асосий ишлаб чиқариш фондлари қийматини тавсифлайди. Фондлар сиғими (Фс) қуйидаги формула бўйича ҳисобланади.

Асосий фондлар рентабеллиги (Р аф ) – бу йиллик балансли фойда кўрсаткичининг асосий фондларнинг ўрта йиллик қийматига нисбати: Бу ерда, Фб– туристик корхона йиллик фойдасининг ҳажми, сўмда. Фондлар билан қуролланиш – бу асосий ишлаб чиқариш фондлари ўртача йиллик қийматининг туристик корхона ходимларининг ўртача рўйхатдаги таркибига нисбатидир. Фондлар билан қуролланиш (Фқ) қуйидаги формула бўйича ҳисобланади. Бу ерда, – ходимларнинг ўрта йиллик сони, киши. Фондлар билан қуролланиш кўрсаткичи бир ишловчининг асосий ишлаб чиқариш фондлари билан таъминланганлигини тавсифлайди ва билвосита корхонани замонавий асбоб ускуна билан таъминланганлик даражасидан далолат беради. Умумлаштирилган кўрсаткичлардан ташқари корхоналар иш амалиётида якка кўрсаткичлардан фойдаланади: харакат кўрсаткич лари ва асосий ишлаб чиқариш фондларидан фойдаланиш самара дорлиги кўрсаткичлари. Асосий ишлаб чиқариш фондлари ҳаракати кўрсаткичларига зарурият шу билан боғлиқки, уларнинг миқдорлари доимий равишда ўзгариб тўради. Вақти келганда асосий ишлаб чиқариш фондларининг бир қисми балансдан ҳисобдан чиқарилади ёки, тескариси, янгидан харид қилинган асосий воситалар корхона балансига киритилади. Фондлар янги объектларни жорий этиш ҳисобига кўпаяди, жисмоний ва маънавий эскириш сабабига кўра кетиш ҳисобига камаяди. Асосий фондлар ҳаракати кўрсаткичларига келиш (жорий этиш), янгиланиш, қўшимча ўсиш, кетиш, тугатилиш коэффицент лари киради. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида ушбу кўрсаткичлар барча

асосий ишлаб чиқариш фондлари бўйича умумий ҳолда ва фондларнинг алоҳида гуруҳлари бўйича ўзгаришларни аниқлаш учун фойдаланилади, масалан, транспорт бўйича. Келиб тушуш коэффициенти ( Ккт ) – ҳисобот даврида жорий қилинган асосий ишлаб чиқариш фондлари ҳиссасини уларнинг умумий ҳажмига нисбатидир. Бу ерда, Фжқ – йил давомида ҳаракатга жорий қилинган асосий ишлаб чиқариш фондлари қиймати, сўм. Фйо – йил охиридаги барча асосий ишлаб чиқариш фондларининг балансли қиймати, сўм. Янгиланиш коэффициенти ( К я) ҳисобот даврида асосий ишлаб чиқариш фондларининг янгиланиш даражасини кўрсатади. У фондларнинг умумий ҳажмидаги ҳисобот даврида ҳаракатга жорий қилинган янги асосий ишлаб чиқариш фондларининг ҳиссасини тавсифлайди. Бу ерда, Фя – йил давомида ҳаракатга жорий қилинган янги ишлаб чиқариш фондларининг қиймати, сўмда. Фйо – йил охиридаги барча асосий ишлаб чиқариш фондларининг балансли қиймати, сўмда. Чиқиб кетиш коэффициенти ( К кет) корхона балансидан чиқарилмаган асосий ишлаб чиқариш фондлари чиқиб кетишининг (фойдаланилмайдиганларини) ҳиссасини тавсифлайди. ; Бу ерда, Ф кет – ҳисобот йилида кетаётган асосий ишлаб чиқариш фондлари қиймати, сўмда. Ф йб – барча асосий ишлаб чиқариш фондларининг йил бошидаги қиймати, сўм.

Қўшимча ўсиш коэффиценти ( Қ ў) асосий фондларнинг қисман янгиланиши ва кетиши натижасида маълум вақт мобайнида асосий фондларнинг қўшимча ўсиш даражасини тавсифлайди: К қў =К я К кет. Эскириш ва балансдан чиқариш сабаби бўйича асосий ишлаб чиқариш фондларининг кетиш интенсивлигининг тавсифи учун ликвидлик коэффициенти ( К лик) ишлатилади: ; Бу ерда, Ф лик – ҳисобот йилида эскириш туфайли тугатилаётган асосий ишлаб чиқариш фондлари қиймати, сўм. Ф йб – барча асосий ишлаб чиқариш фондларининг йил бошидаги қиймати, сўм. Асосий ишлаб чиқариш фондларидан фойдаланиш самарадор лигини ошириш корхона фаолиятининг қуйидаги йўналишлари бўйича амалга ошириш мумкин: • корхонани жойлаштиришнинг қулай жойини қидириш; • ҳаракат қилмайдиган асосий фондларни (майдонлар, транспорт, асбоб ускуна, анжом) тугатиш ёки ижарага бериш; • маҳсулот (хизмат) сифатини ошириш, истеъмолчиларга хизмат кўрсатишнинг прогрессив усулларини жорий қилиш; • маҳсулот (хизмат)нинг самарали рекламасини ташкил этиш. Асосий фондлардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш корхона ходимларини моддий ва маънавий рағбатлантириш, уларнинг малакасини ошириш, уларнинг ишга ижодий ёндашиш лари, меҳнат унумдорлигини ошиши, шунингдек корхонани моҳирлик билан бошқариш кабиларга бевосита боғлиқ бўлади. Таянч иборалар: ҳис қилинмайдиган асосий капитал, гудвилл, интеллектуал мулк, лицензиялаштириш, франчайзинг, инжениринг, эккаунтинг, натурал кўрсатгичлар, қиймат кўрсатгичлари, эскириш қиймати,

қолдиқ қиймат, тугатилиш қиймати, асосий фондларнинг эскириши, жисмоний эскириш, амортизация ажратмалари, амортизация фонди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Хусусий корхоналар тўғрисида, 2003 йил 11 декабрь.  Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси, 2007 йил 25 декабрь.  Болтабаев М.Р., Тухлиев И.С., Сафаров Б.Ш., Абдухамидов С.А.  Turizm: nazariya va amaliyot. Darslik. O‗zbekiston Respublikasi Oliy va O‗rta Maxsus Ta‘lim Vazirligi.–Toshkent: Fan va texnologiya, 2018.  Budgets of National Tourism Organizations, 2008 – 2009. World Tourism Organization, Madrid, Spain, 2010.  Здоров А. Б. Экономика туризма. М., Финансы и статистика. 2007.  Макконнелл К.Р, БРЮ С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. В 2 Т.: Пер. С анг. Т. 2. − Таллин, 1993.  Moliya: Korxonalar moliyasi. Darslik / J.R.Zaynalov, S.S.Aliyeva, Z.O.Axrorov va boshqalar. ‒T.: Iqtisod moliya‖, 2018.  Морозов М. А. Экономика и предпринимательство в социально культурном сервисе и туризме. – М.: Академия, 5 е изд., 2009.

O'xshashlar

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг айланма маблағлари

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг иқтисодий самарадорлиги

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги маркетинги

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарини бошқариш

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари фаолиятининг харажатлари