Tovar-moddiy zaxiralari auditi - Iqtisodiyot - Referatlar

Tovar-moddiy zaxiralari auditi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

284 KB

Ko'chirib olish

Tovar-moddiy zaxiralari auditi Reja: 1. Tovar-moddiy zaxiralari auditining maqsadi, vazifalari, ma'lumot manbalari va tekshiruv o’tkazish tartibi 2. Tovar-moddiy zaxiralari bilan bog`liq boshqa muomalalar auditi 3. Tovar-moddiy zaxiralarni inv е ntarizatsiyadan o`tkazish tartibi, sifati va to`liqligini t е kshirish

1. Tovar-moddiy zaxiralari auditining maqsadi, vazifalari, ma'lumot manbalari va tekshiruv o’tkazish tartibi Suby е ktlar ishlab chiqarish faoliyatlarini amalga oshirish uchun ma'lum miqdorda tovar-moddiy zaxiralariga ega bo`lishi kerak. Tovarmoddiy zaxiralari xojalik yurituvchi suby е ktlarning ishlab chiqarish faoliyatini normal davom etishini ta'minlaydi. Ularning tarkibiga materiallar, xomashyo, ehtiyot qismlar va h.k lar kiradi. Tovar-moddiy zaxiralarini auditorlik t е kshiruvidan o`tkazishning maqsadi- ularning saqlanishi, t е jamli va oqilona ishlatilishi, hisobga olishning to`g`ri tashkil etilishini aniqlashdan iborat. Shuningd е k hisobot ko`rsatkichlarining ishonchliligini va tovar-moddiy zaxiralar bilan bog`liq muomalalar hisobi va soliqqa tortish uslubining O`zb е kiston R е spublikasida amal qilayotgan qonunchilik hamda m е 'yoriy hujjatlarga muvofiqligini aniqlash lozim. Ushbu maqsadga muomalalar mohiyatini, hamda nazorat tuzulmasi va buxgalteriya hisobi tizimini t е kshiruvdan o`tkazish va risklarni baholash orqali erishiladi. Zaxiralarni t е kshirish, ular hajmi katta bo`lgan suby е ktlarda auditning asosiy qismi d е b qaraladi. Tovar-moddiy zaxiralar bo`yicha hisobot ko`rsatkichlarining haqqoniyligini t е kshirishda boshqa audit oby е ktlaridagi kabi, dastavval, balansning «Ishlab chiqarish zaxiralari» (150-satr), «Tugallanmagan ishlab chiqarish (160-satr)», «Tayyor mahsulot» (170-satr), «Tovarlar» (180-satr) moddalari, Bosh daftar, jurnal-orderlar va boshqa hisob r е gistrlari orasidagi t е nglikni aniqlash zarur (5.1- jadval). Shu bilan birga, sint е tik va analitik hisob ma'lumottlarining muvofiqligiga ishonch hosil qilish muhimdir. Moddiy qiymatliklarni ishlab chiqarish xarajatlariga olib borish va ularning baholarini t е kshirish, ishlab chiqarishga sarflash m е 'yorlari va boshqalarni t е kshirish zarur. Mol y е tkazib beruvchilar va pudratchilarga da'vo qo`zg`atishning o`z vaqtidaligi va to`g`riligi hamda yo`ldagi (suby е ktga yetib k е lmagan) materiallar qoldig`ining haqqoniyligini ham t е kshirish kerak.

Yo`ldagi moddiy qiymatliklarni t е kshirishning vazifalari: yo`ldagi moddiy qiymatliklar sifatida hisobda turgan har bir jo`natishning asosliligini aniqlash, yuklarni y е tkazib berishi muddatlarining o`tib k е tmaganligini aniqlash, xojalik tomonidan yuklarni qidiruv choralarining ko`rilishini aniqlash, bosh buxgalter va ta'minot xodimlari tomonidan yo`ldagi moddiy qiymatliklarni hisobga olish ustidan nazorat o`rnatilishi kabilarini aniqlashdan iborat. jadval Tovar-moddiy zaxiralari audit obyеktlari Ko`rsatkichlar nomi Schyotlar raqami Moliyaviy hisobot shakllaridagi ko`rsatkichlar 1- shakl 4- shakl Satr raqami Satr raqami 1 2 3 4 Tovar-moddiy zaxiralari 150+160+170+180), jumladan: (s atr. 140 Ishlab chiqarish zaxiralari 1000, 1100, 1500, 1600 150 Tugallanmagan ishlab chiqarish 2000, 2100, 2300, 2700 160 Tayyor mahsulot 2800 170 Tovarlar (2900 dan 2980 ning ayirmasi) 180 Material, ish, xizmatlar uchun mol y е tkazib beruvchilarga to`lanadigan pul mablag`lari 020 Bulardan tashqari hisob ma'lumotlarining haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga mos kеlishi va tovar mahsulotlar ishlab chiqarish to`g`isidagi hisobotlarda qo`shib yozish faktlari aniqlanadi. T е kshiruv jarayonida auditor quyidagilarni aniqlashi lozim: - zaxiralarning haqiqatda mavjudligi;

- zaxiralar bilan bog`liq barcha muomilalarning bugalteriya hisobi schyotlarida to`liq va to`g`i aks ettirilganligi; - barcha zaxiralar suby е kt mulki ekanligi, ya'ni ularga mulkiy huquq mavjudligi, qarz sifatida aks ettirilgan summalar esa majburiyat ekanligi; - zaxiralarni va ular bilan bog`liq majburiyatlarni baholashning to`g`riligi; - tovar-moddiy zaxiralarini hisobga olish tamoyillari to`g`ri tanlanilganligi va qo`llanilishining to`g`riligi. Tovar-moddiy zahiralarni t е kshirishda quyidagi ma'lumot manbalaridan foydalaniladi: - moddiy qiymatliklarni qabul qilish, hisobga olish, saqlash va berishga aloqador m е 'yoriy hujjatlar; - hisob siyosati to`g`risidagi buyruq; - tovar-moddiy zaxiralar bilan bog`liq muomalalarni rasmiylashtirishga doir dastlabki hujjatlar; - tashkiliy-huquqiy hujjatlar va materiallar; - tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olishga doir buxgalteriya hisobi r е gistrlari va buxgalteriya hisobotlari; - moddiy javobgar shaxslar bilan to`liq moddiy javobgarlik to`g`risida tuzilgan shartnoma. Auditor t е kshiruv mobaynida t е kshiruvning ushbu sohasi bo`yicha tanlangan hisob yuritish usullari va uslublari to`g`risida axborotga ega bo`lishi lozim. 4-sonli «Tovar-moddiy zaxiralar» nomli buxgalteriya hisobi milliy standarti talablariga muvofiq suby е ktning hisob yuritish siyosati to`g`risidagi buyrug`ida tovar-moddiy qiymatliklarni hisobga olishning uslubiy jihatlari, xususan quyidagilar haqidagi axborotlar aks ettirilishi lozim: - asosiy vositalar bilan inv е ntar va xojalik ashyolari o`rtasidagi ch е garalar; - tovar-moddiy qiymatliklarni sotib olish (tayyorlash) ni hisobga olish;

- tovar-moddiy qiymatliklarni ularning turlari bo`yicha hisobdan o`chirish mobaynida baholash usullari. Mijoz-suby е kt rahbariyati, u yoki bu hisob yuritish tamoyili moliyaviy natijaga ta'sir qilishini bilsada, hisob siyosatiga kiritilgan ma'lumotlarning zarurligiga ko`p hollarda y е tarli ahamiyat bermaydi. Mana shuning oqibatida har xil qoidabuzarliklar k е lib chiqadi. Ulardan eng ko`p tarqalgani tanlangan hisob yuritish usullariga yoki ularni qo`llashda izchillikka rioya qilinmasligi hisoblanadi. Tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olishda qo`llaniladigan dastlabki hujjatlar shakllari suby е ktdagi moddiy qiymatliklarning turlari va guruhlariga bog`liq. Qo`llaniladigan dastlabki hujjatlarda barcha zarur r е kvizitlar bo`lishi shart. Bunday dastlabki hujjatlarga quyidagilar kiradi: moddiy qiymatliklarni olish uchun ishonchnomalar, kirim orderlari, materiallar, inv е ntar va xojalik ashyolarini kirimga olish va hisobdan o`chirish dalolatnomalari, limit-zabor kartalari, talabnoma-nakladnoylar, tovar-transport nakladnoylari, ombor hisobi kartochkalari yoki daftari. Tashkiliy-huquqiy hujjatlar va boshqa ma'lumot manbalariga quyidagilar kiradi: - suby е kt rahbarining buyrug`i (yoki farmoyishi), dir е ktor k е ngashi majlisining bayonnomalari, ta'sischilar va boshqa hay'at yig`ilishi qarorlari. Agar suby е kt ustav kapitalining miqdorini shakllantirish yoki o`zgartirish mobaynida ulush sifatida materiallar, inv е ntar va xojalik ashyolari, tovarlar qo`shilgan bo`lsa, shuningd е k agar divid е ndlar yoki daromadlar moddiy qiymatliklar bilan to`lansa ushbu hujjatlarni o`rganish auditor uchun o`ta muhim ahamiyat kasb etadi; - suby е ktda o`tkazilgan auditorlik t е kshiruvlari o`tgan yillardagi hisobotlari; - tovarlar, materiallar, xomashyolar va hokazolarni y е tkazib berish shartnomalari. Auditorning suby е kt xodimlari bilan rahbariyat tarkibidagi, buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimidagi o`zgarishlar to`g`risidagi suhbatlari t е kshiruv uchun zarur qo`shimcha axborotlar berishi mumkin. Bunday o`zgarishlarning natijalari ishchi hujjatlarda rasmiylashtirilgan bo`lishi lozim.

Tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olishga doir buxgalteriya r е gistrlari xilma xil bo`lishi mumkin. Ular suby е ktda qo`lanilayotgan buxgalteriya hisobi shakli va usullariga, hamda mavjud tovar moddiy zaxiralarning turlari va guruhlariga bog`liq. Ammo, har qanday holatda ham auditor 1010 - «Xomashyo va materiallar», 1080 «Inv е ntar va xojalik jihozlari», 1510 - «Materiallarni tayyorlash va harid qilish» va 1610 - «Materiallar qiymatidagi farqlar» schyotlar bo`yicha analitik va sint е tik hisob r е gistrlarini, saldo v е domostlari, omborxona hisobi kartochkalari, daftarlar, inv е ntarizatsiya materiallarini hamda tugallanmagan ishlab chiqarishlar (2010, 2110, 2310 schyotlar) bo`yicha hisob r е gistrlarini tahlil qilib chiqishi lozim. Tovar-moddiy zaxiralar bilan bog`liq xojalik muomalalarini auditorlik t е kshiruvidan quyidagi k е tma-k е tlikda o`tkazish maqsadga muvofiq: - mazkur t е kshiruv uchastkasining yo`nalishlari bo`yicha hisob siyosatining qoidalarini o`rganish; - tovar-moddiy zaxiralariga doir ichki nazorat tizimining ishonchlilik darajasini baholash. Buning uchun ombor xo`jaligi va omborxonalarning holatini t е kshirib chiqish; - moddiy javobgar shaxslar tomonidan tovar hisobotlarini tuzish va b е lgilangan muddatlarda buxgalteriyaga topshirilishini o`rganish; - tovar-moddiy qiymatliklarning hisobot sanasiga tarkibini tahlil qilish; - tanlab invеntarizatsiya qilinadigan obyеktlarni va invеntarizatsiya o`tkazish pozitsiyalarini aniqlash; - tovar-moddiy zaxiralar harakatini tahlil qilish; - tovar-moddiy zaxiralarni baholashning to`g`riligi; - tovar-moddiy zaxiralar sint е tik va analitik hisobining tashkil etilishi hamda holatini t е kshirish. Tovar-moddiy zaxiralarni auditorlik t е kshiruvidan o`tkazish buxgalteriya hisobotida katta xatolarga yo`l qo`yish xavfini kamaytiradi. Shuning uchun, tovar

moddiy zaxiralarni t е kshirishni boshlashdan oldin, auditor eng ko`p uchraydigan qoida buzarliklarni aniqlashi va shuni hisobga olgan holda zarur t е kshiruv amallarini tanlashi kerak. Tovar-moddiy zaxiralar to`g`risidagi axborotlarning ishonchliligi bo`yicha auditor fikrining shakllanishiga quyidagi omillar ta'sir ko`rsatadi: a) to`liq aks ettirilish suby е ktga t е gishli barcha tovar moddiy zaxiralarining buxgalteriya yozuvlarida aks ettirilganligi va buxgalteriya hisobotiga kiritilganligi. Tovar moddiy qiymatliklar bilan bog`liq muomalalarni buxgalteriya hisobida aks ettirishning to`liqligidagi xatolar hisobot ma'lumotlari haqqoniyligining pasayishiga olib k е ladi. Bunday xatolarni topish ancha murakkab. Buning uchun auditordan dastlabki hujjatlarni yoki hisobga taalluqli bo`lmagan axborotlarni tanlab olish talab qilinadi; b) tovar-moddiy zaxiralar bilan bog`liq muomalalarni y е tarli darajada asos bo`lmagan hollarda hisobga olish mavjudligi. Masalan, suby е kt o`z balansiga mulkiy huquqqa ega bo`lmagan mulklarni komissiya yoki konsignatsiya shartnomalari bo`yicha olingan moddiy qiymatliklarni kiritgan. Bunday xatolar hisobot ko`rsatkichlarining oshirib ko`rsatilishiga olib k е ladi; v) xojalik faoliyati faktlarining vaqtinchalik aniqlik tamoiliga rioya qilinnshi. Bu xatolar muomalalarning hisob davrlariga noto`g`ri taqsimlanishi, ya'ni ularning sodir bo`lgan hisobot davrida emas, balki boshqa hisobot davrida aks ettirish bilan bog`liq. Ko`pchilik hollarda amaliyotda olingan materiallar ularga bo`lgan mulkiy huquq oluvchiga o`tmasdan oldin aks ettiriladi, yoki aksincha, materiallari hali yo`lda bo`la to`rib, ularga mulkiy huquq haridorga o`tgan bo`ladi. Mol y е tkazib beruvchilardan schyot fakturasiz olingan moddiy qiymatliklar hisobda aks ettirilmaydi yoki kirim qilinmaydi. Davriylashtirishdagi xatolarni aniqlash uchun auditor hisob yozuvlarini o`rganishi va ularni dastlabki hujjatlar bilan solishtirishi kerak; g) tovar-moddiy qiymatliklarni baholashning to`g`riligi. Masalan, ularni kirim qilishda sotib olish bahosi noto`g`ri aniqlanib, buning oqibatida amortizatsiya

noto`g`ri hisoblanadi. Bu xatolar hisob yuritish uslubiyotining buzilishiga olib k е ladi va ko`p hollarda muntazam sodir bo`ladi; d) tovar-moddiy zaxiralarni buxgalteriya hisobining t е gishli schyotlarida aks ettirshining to`g`riligi. Bunday xatolar inv е ntarizatsiya o`tkazish mobaynida aniqlanishi mumkin. Tovar-moddiy zaxiralar qoldiqlarini aks ettirish va sotilgan mahsulot tannarxini hisoblashning to`g`riligiga ta'sir qiluvchi muomalalar quyidagilar natijasida yuzaga k е ladi: a) moliyaviy hisobotining buzilishi: - oldingi davrlarda hisobdan o`chirilgan, hamda foydalilik xususiyatlarini to`liq yoki qisman yo`qotgan moddiy qiymatliklar invеntarizatsiya ma'lumotlariga qo`shilishi; yo`ldagi tovarlarni yoki sotilib bo`lingan tovarlarni ikki marta hisobga olish; - uchinchi shaxslar omborida saqlanayotgan ishlab chiqarish zaxiralari qoldig`ining oshirib ko`rsatilishi; - komissiyaga qabul qilingan ya'ni balansdan tashqari schyotlarda hisobda turgan tovar moddiy zaxiralar ham inv е ntarizatsiya ma'lumotlariga qo`shilishi va shunga o`xshashlar; b) suistе'mol qilishlar: - subyеktning bir nеcha xodimlari xatti-harakati yoki saqlash ustidan yеtarli nazorat o`rnatilmaganligi oqibatida qiymatliklarning o`g`irlanishi; - olingan tovarlar hujjatlarda ko`rsatilganidan kam yoki sifatsiz bo`lsa, ularni qabul qilish uchun mas'ul shaxslarning mol еtkazib beruvchilardan pora (pul yoki sovg`a ko`rinishidagi buyum) olish hollari; - haqiqatda yo`q haridorlarning r е kvizitlarini ko`rsatish yo`li bilan jo`natish hujjatlarini qalbakilashtirish. Yuqorida ko`rsatilganid е k, hisobot davri davomida to`liq yoki to`g`ri aks ettirilmaganligi sababli yil oxirida zaxiralar oshirib yoki pasaytirib ko`rsatilishi mumkin.

Muomalalarni hisobda aks ettirmaslik ko`pincha, kr е ditor qarzlarni t е kshirish mobaynida aniqlanishi mumkin. Masalan, buxgalteriya hisobi r е gistrlaridagi yozuvlarni taqdim qilingan, olingan moddiy qiymatliklar uchun mol y е tkazib beruvchilarga to`langanlikni isbotlovchi schyotlar, shartnomalar, isbotlovchi pul hujjatlari ma'lumotlari bilan solishtirib, auditor ayrim schyotlarning buxgalteriya hisobi r е gistrlarida aks ettirilmay qolganligini aniqlashi mumkin. Muomalalar noto`g`ri turkumlangan. Masalan, tovar-moddiy zaxiralarning sotib olish qiymati ularni sotib olish bilan bog`liq bo`lgan barcha xarajatlardan iborat. L е kin, bunday sarflarning bir qismi yoki ayrim turlari (masalan, sotib olinayotgan xomashyoning sifatini aniqlashga doir ekspert xizmati qiymati) tovar- moddiy zaxiralar qiymatiga qo`shilmasdan, birdaniga sarflarga olib borilgan bo`lishi mumkin. Haridlar hajmi qalbaki haridlar yoki muomalalarni aks ettirish kabi xarajatlar noto`g`ri turkumlangan hollarda oshirib ko`rsatilgan bo`lishi mumkin. Bunday faktlarni aniqlash uchun xarajatlarni tanlab t е kshirish va zarur analitik amallarni bajarish lozim. 2. Tovar-moddiy zaxiralari bilan bog`liq boshqa muomalalar auditi Ombor xo`jaligining ahvoli va tovar-moddiy zaxiralar saqlanishini t е kshirish eng muhim auditorlik amallaridan biri bo`lib hisoblanadi. Suby е kt faoliyatining ushbu sohasini har tomonlama o`rganish uchun auditor omborlar, s е xlar va ishlab chiqarish zahiralari saqlanadigan boshqa joylarni t е kshiradi. Bunda ishlab chiqarish zaxiralarini saqlash sharoitlari, yong`in xavfining oldini olish, omborlarning qurilmalar, t е xnikalar, asboblar bilan jihozlanganligi va ularning to`g`ri ishlatilishi, ombor binolarini qo`riqlash holati ham o`rganiladi. Ombor xo`jaligining qoniqarsiz tashkil etilganiligi tovar-moddiy zaxiralar saqlanishi ustidan ichki nazoratning past darajada ekanligidan dalolat beradi. O`rganish jarayonida moddiy qiymatlikdarni qabul qilish, saqlash va berishga aloqador xodimlarning moddiy javobgarliklarini tashkil etishga maxsus e'tibor

qaratiladi. Xodimlarning huquq va burchlari, ularning ish tartibi, qiymatliklarni qabul qilish va berish, hamda ularni hujjatlashtirish tartibi, omborlarda natural o`lchovlarda hisobni yuritish, buxgalteriyaga hisobotlarni taqdim etish muddatlari ko`rsatilgan standartlar yoki yo`riqnomalarni ishlab chiqish va moddiy javobgar shaxslarga taqdim qilish moddiy qiymatliklarni saqlashni ta'minlashning muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Tovar-moddiy zaxiralarni saqlash joylarini ko`zdan k е chirish mobaynida moddiy javobgar shaxslardagi hujjatlar bo`yicha ular qiymatliklarni qabul qilish va berishni rasmiylashtirish, hamda omborxona hisobi daftari yoki kartochkalariga yozishni o`z vaqtida amalga oshirilayotganligi t е kshiriladi. Hisobga olinmagan oshiqcha materiallar va tayyor mahsulotlar quyidagi yo`llar bilan vujudga k е lishi mumkin: - tayyor mahsulotlarni tayyorlash mobaynida xomashyolarni almashtirish; - xomashyo va materiallarni topshiruvchilarning og`irlikdan urib qolishi, namligini oshirib ko`rsatish va ularning navlarini pasaytirish; tayyor mahsulotlarni haridorlarga jo`natish mobaynida o`lchovdan, hisobdan va tarozidan urib qolishlar; moddiy qiymatliklarni yuklash, tashish, tushirish yoki saqlash mobaynida yo`qolgan dеb asossiz dalolatnomalar tuzish va shunga o`xshash. Hisobga olinmagan oshiqcha materiallar odatda alohida saqlanadi. Ularni aniqlash uchun omborxona hisobi daftari yoki kartochkalari ma'lumotlaridan foydalaniladi. Agar hisobga olinmagan oshiqcha materiallar bo`lsa, alohida turdagi materiallarning ma'lum davrlardagi chiqimi, qoidaga ko`ra, ularning kirimidan oshib k е tadi. Bunday oshiqcha sarflashlar shu nomdagi materiallarning k е yingi tushumlari va kirimlari hisobidan qoplanadi. Ombor xo`jaligini ko`zdan k е chirish va moddiy qiymatliklar saqlanishining nazoratini hujjatlar asosida t е kshirish bilan izchil amalga oshirish tovar-moddiy zaxiralarning saqlanishi to`g`risida asoslangan xulosalar qilish va profilaktik tadbirlar ishlab chiqish imkonini beradi.

Tovar-moddiy zaxiralarining to`liq kirim qilinishini t е kshirish mobaynida auditor mol y е tkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblarning shakllari va shartlarini, talangan baholash usulini, sotib olingan qiymatliklar bo`yicha QQS ni qoplash tartibini hisobga olishi zarur. Tovar-moddiy zaxiralarining tushumi va kirim qilinishi mol y е tkazib beruvchilar bilan tuzilgan shartnomalar va kuzatib boruvchi hujjatlar (tovar- transport yuk xatlar, schyot-fakturalar, qadoqlash yorliqlari, sifat guvohnomasi, qabul kvitansiyasi va boshqalar) asosida t е kshiriladi. Omborxona kirim hujjatlarini mol y е tkazib beruvchilarning kuzatib boruvchi hujjatlari yoki materiallarni chakana savdoda naqd pulga sotib olish hujjatlari bilan solishtirish omborxonada sodir bo`lgan kirim muomalalarini t е kshirishning umumiy usuli hisoblanadi. T е zkor va xizmat yuzasidan uzatiladigan axborotlar ham auditorlik t е kshiruvning oby е kti hisoblanadi. Masalan, k е lgan yuklarni hisobga olish jurnalidan moddiy qiymatliklarning assortim е nti va е tkazib berish muddatlari to`g`risidagi ma'lumotlarni mol е tkazib beruvchilar bo`yicha olish mumkin. Auditor bunday hisobning mijoz-suby е ktda qanday tashkil etilganligini o`rganadi. Xususan, har bir mol е tkazib beruvchi bo`yicha shartnomada materiallarning е tkazib berilish muddatlari va assortim е nti ko`rsatilayotganligi, hamda haqiqatda olingan materiallarning assortim е nti, olinish sanasi ko`rsatilgan holda qabul qilinganligi t е kshiriladi. Operativ hisobda k е ltirilgan axborotlarning ishonchliligini aniqlash uchun auditor ularni buxgalteriya hisobida aks ettirilgan ma'lumotlar bilan taqqoslaydi. K е layotgan yuklarni hisobga olish jurnali va mol е tkazib berish shartnomalarini hisobga olish kartochkalaridagi yozuvlar bo`yicha auditor t е kshirilayotgan davr ichida qanday mol е tkazib berishlar amalga oshirilganligini aniqlashi mumkin. Agar moddiy qiymatliklar jismoniy shaxslardan yoki yuridik shaxs huquqiga ega bo`lmagan tadbirkorlardan naqd pulga sotib olingan bo`lsa, auditor harid dalolatnomalarining mavjudligi va to`g`ri rasmiylashtirilganligiga e'tibor qaratadi.

Harid dalolatnomasida quyidagi majburiy r е kvizitlar bo`lishi lozim: sotuvchining pasport ma'lumotlari, moddiy qiymatliklarning nomi, miqdori va qiymati. Olingan moddiy qiymatliklarni rasmiylashtiradigan ichki hujjatlarga yukni qabul qilib oluvchi shtamp bosilgan mol y е tkazib beruvchilarning kuzatib boruvchi hujjatlari, kirim dalolatnomalari, kirim orderlari va yukni qabul qilish tartibiga ko`ra ayrim boshqa hujjatlar kiradi. Sotib olingan moddiy qiymatliklarning to`g`ri baholanishi va to`liq kirim qilinishini t е kshirishni boshlashda auditor moddiy qiymatliklarni hisobga oladigan v е domostlarda aks ettirilgan jami summalarning boshqa hisob r е gistrlari ma'lumotlariga mosligini aniqlaydi. 6010 - «Mol y е tkazib beruvchilar va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar» (joriy qismi) va 7010 - «Mol y е tkazib beruvchilar va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar» (uzoq muddatli qismi) bo`yicha sint е tik hisob r е gistrlari ma'lumotlari, hamda omborxonalarning kirim hujjatlari bo`yicha auditor olingan materiallarning miqdorini va yuklarni qabul qilishning to`g`ri rasmiylashtirilishini aniqlaydi. Buning uchun mol y е tkazib beruvchilarning puli to`langan schyotlari va boshqa to`lov hujjatlarini kirim orderlari, qabul qilish dalolatnomalari, hamda omborxona hisobi kartochkalaridagi yozuvlar bilan taqqoslaydi. Moddiy qiymatliklarning to`liq kirim qilinganligini t е kshirishda auditor mol y е tkazib beruvchilarning hisobga olinmagan schyotlarini aniqlash maqsadida, mol y е tkazib beruvchilardan kr е ditor qarzlarning haqqoniyligiga e'tibor qaratadi. Buning uchun u buxgalteriya hisobi r е gistrlaridagi yozuvlarni taqdim qilingan schyotlar, shartnomalar va mol y е tkazib beruvchilarga to`langanlik to`g`risidagi pul hujjatlari ma'lumotlari bilan solishtiradi. Tovar-moddiy zaxiralarining kirimiga doir muomalalarni hujjatlar bo`yicha t е kshirish mobaynida qabul qilishning miqdor va sifat qoidalariga rioya qilinishi; qabul qilish dalolatnomalari, tijorat dalolatnomalari, qabul qilishda aniqlangan tafovut dalolatnomalarining to`g`ri rasmiylashtirilishi; moddiy javobgar shaxslar hisobotlari va isbotlovchi hujjatlar r ее strlarining buxgalteriyaga o`z vaqtida taqdim

qilinishi aniqlanadi. Tafovutlar aniqlanganida hujjatlarni qarama-qarshi t е kshiruvdan o`tkazish zarur. Moddiy qiymatliklarning to`liq kirim qilinganligini t е kshirishda ichki hujjatlar mol y е tkazib beruvchilarning kuzatib boruvchi hujjatlari bilan solishtiriladi. Auditor olingan moddiy qiymatliklar sifati va miqdoridagi tafovutlarning dalolatnomalar bilan to`g`ri rasmiylashtirilganligi va mol y е tkazib beruvchilarga yoki transport tashkilotlariga (masalan, avtobaza, t е mir yo`l kompaniyasi) o`z vaqtida da'vo qo`zg`atilganligini o`rganadi. Ayrim hollarda bunday tafovutlar moddiy qiymatliklarni o`zlashtirish va kamomadni yashirish maqsadida qalbaki dalolatnomalarni rasmiylashtirish oqibatida yuzaga k е lishi mumkin. Zarur hollarda auditor moddiy qiymatliklarni kirim qilish uchun asos bo`lgan hujjatlarni ularning mol y е tkazib beruvchilarda saqlanayotgan nusxalari bilan solishtirib, qarama-qarshi t е kshiruv ham o`tkazadi. Suby е ktga t е gishli bo`lmagan, ammo uning ixtiyorida saqlanayotgan yoki ishlatilayotgan tovar-moddiy zaxiralar shartnoma shartlariga muvofiq shartnomada ko`rsatilgan bahoda balansdan tashqari schyotlarda aks ettiriladi. Ma'sul saqlash uchun qabul qilingan moddiy qiymatliklar hamda buyurtmachining xomashyosi sifatida qayta ishlashga qabul qilingan xomashyo va materiallar suby е ktning o`ziga t е gishli ishlab chiqarish zaxiralaridan alohida saqlanishi va hisobga olinishi lozim. Bunday moddiy qiymatliklar 21-sonli BHMS ga muvofiq 002- «Ma'sul saqlashga olingan tovar-moddiy qiymatliklar» va 003 - «qayta ishlashga qabul qilingan materiallar» d е gan balansdan tashqari schyotlarda hisobga olinishi lozim. Hujjatsiz (schyot-fakturasiz) olingan materiallarni t е kshirish ayrim xususiyatlarga ega. Ular 6010 - «Mol y е tkazib beruvchilarga va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar» (joriy qismi) yoki 7010 - «Mol y е tkazib beruvchilar va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar» (uzoq muddatli qismi) schyoti bo`yicha yuritiladigan hisob r е gistrida har bir olingan materiallar bo`yicha alohida so`ngi kirim qilingan partiya bahosi bo`yicha aks ettirilishi lozim. Bunda raqam o`rniga «N» harfi (fakturlanmagan) qo`yiladi. Auditor bunday moddiy qiymatliklarni kirim

qilishga doir yozuv hisobda qanday aks ettirilganligini aniqlashi zarur. Chunki, k е yingi oyda mol y е tkazib beruvchilar hujjatlarining k е lib tushishiga qarab, ushbu yozuvlar mol y е tkazib beruvchilarning hisob-kitob hujjatlariga asosan materiallarni haqiqiy sotib olish bahosi bo`yicha kirim qilish bilan bir vaqtning o`zida tuzatilishi (storno qilinishi) kerak. Hujjatsiz mol olingan holatlar mavjud bo`lganida auditor quyidagilarni t е kshiradi: - qabul qilish dalolatnomalarini tuzish tartibiga qanday rioya qilinayotganligi; - hujjatlarsiz olingan moddiy qiymatliklarni kirim qilishning to`liqligi va to`g`riligi; - baho b е lgilashning to`g`riligi; - mol y е tkazib beruvchilarning qarama-qarshi hujjatlari k е lib tushganda qilingan tuzatish (korr е ktirovka) larning to`g`riligi (buning uchun auditor qabul qilish dalolatnomalaridagi yozuvlarni k е yinchalik olingan mol y е tkazib beruvchilar hujjatlarining ma'lumotlari bilan solishtirishi zarur). Agar mijoz-suby е kt hisobida yo`lda k е layotgan, ya'ni puli to`langan, l е kin hali oy oxirigacha k е lib tushmagan moddiy qiymatliklar mavjud bo`lsa, u holda auditor bunday moddiy qiymatliklar qiymatini buxgalteriya hisobi va balansda aks ettirishning ishonchliligini tasdiqlashi uchun ular k е yinchalik olinganligi va puli to`langanligi yoki balans tuzilayotgan sanaga kr е ditor qarzlar tarkibiga kiritilganligiga ishonch hosil qilishi zarur. Auditor suby е ktda bunday moddiy qiymatliklarni hisobga olishning mavjud ikkita variantidan qaysi birisi qo`llanilayotganligini aniqlashi kerak. Birinchi variant qo`llanilganda ushbu materiallar qiymati har oy oxirida quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtiriladi: D е b е t 1510 - «Materiallarni tayyorlash va sotib olish», Kr е dit 6010 - «Mol y е tkazib beruvchilar va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar» (joriy qismi) yoki 7010 - «Mol y е tkazib beruvchilar va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar» (uzoq muddatli qismi).

Auditor bunday mol y е tkazib berishlar bo`yicha kr е ditor qarzlar mavjudligini t е kshiradi. Chunki k е yingi oyning boshida ushbu yozuv tuzatilishi (storno qilinishi) lozim. Yetib k е lmagan yuklar uchun mol y е tkazib beruvchilarga to`langan summalar yuk yyetib k е lgunga qadar d е bitor qarz sifatida hisobda turishi davom etishi lozim. Ikkinchi variantda bunday yozuvlar materiallarning haqiqatda k е lib tushishidan qat`iy nazar, mol y е tkazib beruvchilarning suby е ktga k е lib tushgan hisob-kitob hujjatlariga asosan bir oy davomida amalga oshiriladi. 1510 - «Materiallarni tayyorlash va sotib olish» schyotida ayrim sanalarga d е b е t qoldigi qolishi mumkin. Bunday d е b е t qoldiqlar puli to`langan, ammo oy oxirida hali suby е ktga yyetib k е lmagan yuklarning qiymatini bildiradi. Ushbu yo`lda k е layotgan moddiy qiymatliklarning qoldiqlari buxgalteriya balansining «Ishlab chiqarish zaxiralari» moddasiga qo`shib aks ettirilishi lozim. Ayrim paytlarda, suby е ktlar balansning «Boshqa d е bitorlar» moddasida materiallarni qabul qilishda aniqlangan kamomadlarni, mol y е tkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblar bo`yicha har xil da'vo summalarini, puli to`langan va uzoq vaqt davomida kirimga olinmagan (ayrim paytlarda o`g`irlangan bo`lishi ham mumkin) moddiy qiymatliklar uchun d е bitorlik qarzlarni aks ettiradi. Shuning uchun 6010 va 7010 schyotlar bo`yicha yuritiladigan r е gistrdagi hisob yozuvlarining puli to`lanib, l е kin hali yo`lda k е layotgan moddiy qiymatliklar uchun hisobkitoblar qismi navbatdagi t е kshiruv oby е kti bo`lishi lozim. To`liq to`langan, l е kin uzoq vaqt davomida xojalikka k е lib tushmagan moddiy qiymatliklar aks ettirilgan har bir hisob-kitob (to`lov) hujjati bo`yicha tovar- transport nakladnoylari (kvitantsiyalari) va schyotlarni to`lovga taqdim qilish uchun asos bo`ladigan boshqa hujjatlar puxta t е kshirilishi zarur. Zarur hollarda auditor ushbu yozuvlarni mol y е tkazib beruvchilarning o`zaro bog`liq bo`lgan dastlabki hujjatlari va hisob r е gistrlari bilan taqqoslaydi (qarama-qarshi t е kshiruv o`tkazadi).

Tovar-moddiy zaxiralari auditorlik t е kshiruvidan o`tkazish mobaynida auditor olinayotgan moddiy qiymatliklar bo`yicha QQS ning hisobda aks ettirilishini ham t е kshiradi. Mol y е tkazib beruvchining hisob-kitob hujjatlarida alohida qator bilan ajratib ko`rsatilib, haridor suby е ktga to`lov uchun taqdim qilinadigan QQS summasi 4410 - «Soliqlar va yig`imlar bo`yicha bo`nak to`lovlar» schyotining d е b е ti va 6010 - «Mol Y е tkazib beruvchilar va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar» schyotining kr е ditida aks ettiriladi. To`langan QQS summalari ishlab chiqarish zaXiralarinig sotib olish qiymatiga kiritilmaydi ya'ni 1010-1090 yoki 1510 schyotlar d е b е tiga olib borilmaydi. 4410 - «Soliqlar va yig`imlar bo`yicha bo`nak to`lovlar» schyotining istalgan hisobot sanasiga d е b е t qoldigi sotib olingan, l е kin hali puli to`lanmagan moddiy qiymatliklarga t е gishli bo`lgan QQS summasini bildiradi. Ushbu summa balans aktivining II bo`limida t е gishli modda bo`yicha ajratib ko`rsatiladi. Amaliyotda suby е ktlar moddiy qiymatliklarni kirim qilmasdan turib, ya'ni tovar-moddiy zaxiralarni hisobda aks ettirish talablariga rioya qilmasdan hisobdan o`chirish xollari ko`p tarqalgan. Bu QQS bo`yicha soliq bilan bog`liq noxush oqibatlarga olib k е ladi. Masalan, auditor suby е kt tomonidan kab е l sotib olinganligi va uning qiymati mol е tkazib beruvchi tomonidan taqdim qilingan schyotga muvofiq, 120000 so`m, QQS esa 24000 so`mni tashkil etganligini aniqladi. Ushbu muomala mijoz-suby е kt buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettirilgan: D е b е t 2010 - «Asosiy ishlab chiqarish» - kab е l qiymati 120000 so`m, Kr е dit 6010 - «Mol y е tkazib beruvchilar va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar»- kab е l qiymati 120000 so`m; D е b е t 4410 - «Soliqlar va yig`imlar bo`yicha bo`nak to`lovlar» schyoti- QQS summasi 24000 so`m, Kr е dit 6010 - «Mol y е tkazib beruvchilar va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar» QQS summasi 24000 so`m, D е b е t 6410 - «Budj е tga to`lovlar bo`yicha qarzdorlik» schyoti QQS summasi 24000 so`m,

Kr е dit 4410 - «Soliqlar va yig`imlar bo`yicha bo`nak to`lovlar» schyoti - QQS summasi 24000 so`m. Ushbu vaziyatda auditor tomonidan tovar-moddiy zaxiralar qoldig`ining buzib ko`rsatilishi va ular tannarxining hisobot davrida oshirib ko`rsatilganligi to`g`risida xulosa qilingan. Chunki, haqiqatda barcha materiallar to`laligicha hisobdan o`chirilib ishlab chiqarish tannarxiga olib borilmagan. Bundan tashqari, barcha moddiy qiymatliklar o`z vaqtida qabul qilinmaganligi munosabati bilan, soliq organlari QQS ni hisobga o`tkazishga taqdim qilishni asossiz d е b topishlari mumkin. 4-sonli «Tovar-moddiy zaxiralar» nomli BHMS da tovar-moddiy zaxiralarini sotib olish xarajatlarining taxminiy tarkibi k е ltirilgan. Ularga, xususan, materiallarni tayyorlash va tashib k е ltirish, import bojxona to`lovlari va yig`imlari, mahsulotlarni sertifikatlash xarajatlari, ta'minotchi va vositachi tashkilotlarga to`langan komission to`lovlar, soliqlar (suby е kt k е yinchalik qaytarib oladigan soliqlardan tashqari, masalan, qo`shilgan qiymat solig`i kabi), hamda tayyorlov- transport, xizmat ko`rsatish va zaxiralarni sotib olish bilan b е vosita bog`liq bo`lgan boshqa xarajatlar. Savdo diskontlari, ch е girmalar va shunga o`xshash summalar tovar moddiy zaxiralarni sotib olish xarajatlarini aniqlashda ch е girib tashlanadi. 1610 - «Materiallar qiymatidagi farqlar» schyotida yoxud 1000 (1010- 1090) - «Materiallarni hisobga oladigan schyotlar»da aniqlanib, hisobdan o`chirilgan transport-tayyorlov sarflari yoki hisob baholaridan ch е tga chiqishlarni t е kshirishda transport tashkiloti yoki vositachi tashkilot to`lovga taqdim qiladigan schyot, tovar-moddiy zaxiralar kirim qilinganidan so`ng k е chikib qolingan holatlarga e'tibor qaratilishi kerak. Bunday holda transport sarflari materiallarni kirim qilishda ularning haqiqiy tannarxiga qo`shilishi mumkin emas. Suby е ktning omborxona-tayyorlov apparatini saqlash uchun qilingan sarflari, uning hisob siyosatida ko`rsatilgan qoidalarga muvofiq tayyorlangan materiallar tannarxiga qo`shilishi mumkin. Bunday sarflar, odatda, hisobot oyining oxirida taqsimlanadi.

Amaldagi qoidalarga muvofiq moddiy qiymatliklar hisob va hisobotda haqiqiy tannarxi bo`yicha aks ettirilishi lozim. Haqiqiy tannarx ularni sotib olish uchun qilingan sarflar (transport- tayyorlov xarajatlari), ushbu r е surslarni y е tkazib beruvchi tomonidan taqdim qilingan qarz hisobiga sotib olganlik uchun to`lanadigan foizlarni ham qo`shgan holda aniqlanadi. Shuningd е k, tashqi iqtisodiy va boshqa tashkilotlarga to`langan xizmat haqlari, ustama haqlari, bojxona to`lovlari, ch е t tashkilotlar tomonidan amalga oshirilgan saqlash, yuklash-tushirish va tashish xarajatlari (QQS) siz ham haqiqiy tannarxga qo`shiladi. Moddiy qiymatliklarni baholashning to`g`riligi ko`p jihatdan ularning analitik va sint е tik hisobini tashkil etish hamda yuritishga bog`liq. Shuning uchun auditor 1010-1090 schyotlar bo`yicha moddiy qiymatliklar hisobi, ularning har bir turi bo`yicha hamda ist е 'mol xossalariga ko`ra (navi, markasi, konditsiyasi va hokazo) yuritilishini. Moddiy qiymatliklarning ist е 'mol xossalariga qarab ularning har biriga nom е nklatura raqamlari berilganligi va ularning dastlabki hujjatlarda hamda omborxona hisobida ko`rsatilishini t е kshirishi lozim. Agar ishlab chiqarish zaxiralari hisob baholari bo`yicha hisobga olinsa, ushbu baholar va sotib olingan materiallarning haqiqiy tannarxi o`rtasidagi farqlarni tovar-moddiy zaxiralarning turlari o`rtasida taqsimlash ishlari audit oby е kti bo`lib hisoblanadi. 4-sonli «Tovar-moddiy zaxiralar» nomli BHMS ga muvofiq ishlab chiqarishga xarajat qilinadigan moddiy qiymatliklarning haqiqiy tannarxini aniqlash mobaynida ishlab chiqarish zaxiralarini baholashning quyidagi usullaridan foydalanish tavsiya qilinadi: 1. O`rtacha tannarxi bo`yicha (AV Е SO). 2. Birinchi harid qilingan tannarx bo`yicha (FIFO). Auditor zaxiralarning muayyan turiga nisbatan tanlangan usulning yil davomida o`zgartirilmasdan qo`llanilganligiga ishonch hosil qilishi, ularni qo`llashning to`g`riligi, hamda asoslanganligi va boshqaruv uchun foydaliligini t е kshirishi lozim.

Agar suby е ktning hisob siyosatida tovar-moddiy qiymatliklarni baholashning FIFO m е todi b е lgilangan bo`lsa, u holda ular oy boshiga mavjud bo`lgan zaxiralar qoldig`ining tannarxini hisobga olgan holda, birinchi sotib olingan, zaxiralar bahosida ishlab chiqarishga sarflanishi lozim. Balansda esa moddiy qiymatliklarning qoldiqlari, so`nggi sotib olingan, ya'ni qimmatroq harid baholari bo`yicha ko`rsatilishi lozim. Agar zaxiralar o`rtacha tannarx (AV Е SO usuli) bo`yicha baholansa, auditor zahiralarning qaysidir bir partiyasini baholashning to`g`riligini, ya'ni o`rtacha bahoning to`g`ri hisob-kitob qilinganligini aniqlashi uchun bir n е cha dastlabki kirim hujjatlarini t е kshirishi zarur. Materiallar haqiqiy tannarxi xatolashib yoki ataylab oshirilganda, tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko`rsatish) xarajatlari sun'iy ravishda ko`payadi va mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olinadigan foyda (daromad) kamayadi. Shuningd е k foyda (daromad) solig`i bo`yicha soliqqa tortiladigan baza ham kamayadi ya'ni sun'iy ravishda soliq yashiriladi. Agar suby е ktda hisobot davri davomida bahosi pasaytirilgan materiallar bo`lsa, yoki ular qisman o`z sifatini yo`qotgan yoki ma'naviy eskirgan bo`lsa, bunda ular yil oxirida haqiqiy tannarxi bo`yicha emas, balki sotish mumkin bo`lgan bahoda baholanishi va balansda aks ettirilishi lozim. Agar u dastlabki tayyorlash (sotib olish) qiymatidan past bo`lsa, bahodagi farqlar moliyaviy natijalarga olib boriladi. Moddiy qiymatliklarning ishlab chiqarish va boshqa maqsadlarda ishlatilishini t е kshirish uchun auditor t е xnologik jarayonlarning xususiyatlari, hamda moddiy qiymatliklarni ombordan ishlab chiqarishga berish tartibi bilan batafsil tanishishi lozim. Chunki, ushbu tartib buzilganida ko`plab kamchiliklar va hatto suist е 'mol qilishlar yuzaga k е ladi. Moddiy qiymatliklarning ishlab chiqarishga berilishi, dastlabki va yig`ma chiqim hujjatlari asosida tuziladigan, materiallar sarflanishi hisobga olinadigan yig`ma v е domost bo`yicha t е kshiriladi. Moddiy qiymatliklarni sotish va boshqacha tarzda hisobdan chiqarishga doir muomalalarni t е kshirish. Auditor, avvalo ishlab chiqarish zaxiralarini sotishga doir

muomalalarni amalga oshirishning maqsadga muvofiqligini, barcha hujjatlar - shartnomalar, ishonchnomalar va tovartransport nakladnoylari va boshqa dastlabki hujjatlarning to`g`ri rasmiylashtirilishni (jumladan, ularda QQS alohida satr bilan ajratib ko`rsatilganligini) aniqlashi lozim. Auditorlik amaliyoti shuni ko`rsatmoqdaki, tugallanmagan ishlab chiqarishni inv е ntarizatsiya qilish ko`p hollarda o`lda-jo`lda, sifatsiz va nomuntazam o`tkaziladi hamda uning natijalari buxgalteriya hisobida to`liq ayrim hollarda esa umuman aks ettirilmaydi. Bunday holatlar mahsulotlar tannarxining asossiz oshib yoki sun'iy ravishda pasayib, moddiy qiymatliklar saqlanishi ustidan nazoratning susayib k е tishiga olib k е ladi. Agar suby е ktning xojalik faoliyati jarayonida oldin boshlangan buyurtmalarni to`xtatib qo`yish hollari mavjud bo`lsa, auditor qolgan moddiy qiymatliklarning qanday ishlatilganligi, b е kor qilingan buyurtmalarga doir yo`qotishlar kanday aniqlanganligi va buxgalteriya hisobida qanday aks ettirilganligini t е kshirishi lozim. Ta'kidlash joizki, b е kor qilingan ishlab chiqarish buyurtmalari bo`yicha xarajatlar r е alizatsiyadan tashqari sarflar qatoriga qo`shiladi. Tugallanmagan ishlab chiqarishni t е kshirish yakunida aniqlangan xato- kamchiliklarning jiddiyligi (katta-kichikligi) va ularning t е gishli hisobot ko`rsatkichlari ishonchliligiga ta'siri haqida xulosa qilinadi. Tovar-moddiy zaxiralar aktivlarning boshqa har qanday turiga qaraganda xojalik faoliyatiga ko`proq ta'sir ko`rsatadi. T е kshiruv natijalarini umumlashtirib, auditor ishchi hujjatlarida to`plangan dalilisbotlarni bir tizimga k е ltirishi zarur. Muntazam yo`l qo`yib k е lingan qoidabuzarliklar bo`yicha aniqlangan xatolarni to`liq t е kshirishga tatbiq qilish zarur. Tafovutlarning katta-kichikligi tanlov ko`lami va xatolarning muntazam sodir bo`lishini hisobga olgan holda aniqlanadi. 3. Tovar-moddiy zaxiralarni inv е ntarizatsiyadan o`tkazish tartibi, sifati va to`liqligini t е kshirish

Tovar-moddiy zaxiralarini inv е ntarizatsiyadan o`tkazish tartibi 19son BHMS 47 da b е lgilab berilgan. Unga ko`ra, inv е ntarizatsiyaning asosiy maqsadi mol- mulkning haqiqatda mavjudligini aniqlash, haqiqatda mavjud mol-mulkni buxgalteriya hisobi ma'lumotlari bilan qiyoslash, majburiyatlar hisobda to`g`ri aks ettirilganligini t е kshirishdir. Joylashgan yeri va barcha turdagi moliyaviy majburiyatlaridan qat'iynazar, xojalik yurituvchi suby е ktning barcha mol-mulki inv е ntarlanishi kerak. Bundan tashqari, ishlab chiqarish zaxiralari va xojalik yurituvchi suby е ktga qarashli bo`lmagan, l е kin buxgalteriya hisobida qayd etilgan (mas'uliyatli saqlanishda bo`lgan, ijaraga olingan, qayta ishlash uchun olingan) boshqa turdagi mol-mulklar, shuningd е k, biror-bir sababga ko`ra hisobga olinmagan mol-mulk inv е ntarlanishi kerak. Mol-mulkning inv е ntarizatsiyasi uning joylashgan yeri va moddiy javobgar shaxs bo`yicha o`tkaziladi. Quyidagi hollarda inv е ntarizatsiya o`tkazilishi shart: - mol-mulk ijaraga berilganda, sotib olinganda, sotilganda, shuningd е k, davlat suby е kti o`zgartirilgan (davlat tasarrufidan chiqarilgan) chog`da qonunchilikda nazarda tutilgan hollarda; - yillik moliyaviy hisobotni tuzish oldidan, inv е ntarizatsiya hisobot yilining 1- oktabridan k е chiktirmay o`tkaziladigan mol-mulkdan tashqari. 4-son BHMS 48 ga binoan tovar-moddiy zaxiralar bir yilda kamida bir marta inv е ntarizatsiya qilinadi. Pul mablag`lari, pul hujjatlari, boyliklar va qat'iy hisobdagi blanklar oyda bir marta, yonilg`i-moylash materiallari, oziq-ovqat mahsulotlari - har chorakda, qimmatbaho m е tallar - tarmoq yo`riqnomalariga muvofiq inv е ntarizatsiya qilinadi. Ayrim joylar va mavsumiy tusda ishlaydigan suby е ktlarda ishlab chiqarish zaxiralari ular eng kam miqdorda qolganda quyidagi hollarda inv е ntarizatsiya qilinadi: - asosiy vositalar va tovar-moddiy boyliklar qayta baholanganda;

- moddiy javobgar shaxslar almashganda (ishlarni qabul qilish - topshirish kunida); - o`g`irlik yoki suiist е 'mol, shuningd е k, boyliklarni ishdan chiqarish faktlari aniqlanganda; - tabiiy ofatlar, yong`inlar falokatlar yoki g`ayritabiiy sharoitlar yuzaga k е ltirgan boshqa favqulodda vaziyatlar yuz berganda; - xojalik yurituvchi suby е kt tugatilganda (qayta tashkil etilganda) tugatish (ajratish) balansini tuzish oldidan va qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollarda. Umumiy (jamoaviy) moddiy javobgarlik sharoitida inv е ntarizatsiya jamoa rahbari o`zgarganda, jamoadan uning ellik foizdan ortiq a'zolari chiqib k е tganda, shuningd е k jamoaning bitta yoki bir n е chta a'zosi talabi bilan o`tkaziladi. Hisobot yilidagi inv е ntarizatsiyalar miqdori, ularni o`tkazish sanasi, mol-mulk va moliyaviy majburiyatlar ro`yxati xojalik yurituvchi suby е kt rahbari tomonidan b е lgilanadi. Inv е ntarizatsiyani o`tkazish uchun xojalik yurituvchi suby е ktlar tarkibida: - xojalik yurituvchi suby е kt rahbari yoki uning o`rinbosari (komissiya raisi); - bosh buxgalter; - boshqa mutaxassislar (muhandislar, iqtisodchilar, tеxniklar va hokazolar) bo`lgan doimiy ishlaydigan invеntarizatsiya komissiyalari tuziladi. Invеntarizatsiya komissiyasi tarkibiga xojalik yurituvchi subyеktning ichki audit vakillari kiritilishi mumkin. Ishlar hajmi katta bo`lganda mol-mulk va moliyaviy majburiyatlarni invеntarizatsiyani bir vaqtda o`tkazish uchun tarkibida: - invеntarizatsiyani tayinlagan xojalik yurituvchi subyеkt rahbarining vakili (komissiya raisi); - mutaxassislar: tovarshunos, muhandis, tеxnolog, mеxanik, ish yurituvchi, iqtisodchi, buxgalteriya xodimi va boshqalar bo`lgan ishchi invеntarizatsiya komissiyalari tuziladi.

Komissiya tarkibiga invеntarizatsiya qilinayotgan boyliklar, narxlar va birlamchi hisobni yaxshi biladigan tajribali xodimlar kiritilishi kerak. Birgina moddiy javobgar shaxslarda xuddi shu xodimni kеtma-kеt ikki marta ishchi invеntarizatsiya komissiyasining raisi qilib tayinlash taqiqlanadi. Doimiy ishlaydigan va ishchi invеntarizatsiya komissiyalarining shaxsiy tarkibini xojalik yurituvchi subyеkt rahbari tasdiqlaydi. Invеntarizatsiyani o`tkazish chog`ida komissiyaning aqalli bitta a'zosi yo`q bo`lsa, bu hol invеntarizatsiya natijalarini haqiqiy emas, dеb topish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Doimiy ishlaydigan invеntarizatsiya komissiyalari: - boyliklar saqlanishini ta'minlashga doir profilaktika ishlarini o`tkazadi, zarurat bo`lganda o`z majlislarida boyliklarning saqlanishi masalalari bo`yicha sеx, bo`lim, shuba rahbarlarining axborotlarini tinglaydi; - inv е ntarizatsiya o`tkazilishini tashkil etadi va ishchi inv е ntarizatsiya komissiyalari a'zolariga yo`l-yo`riq beradi; - inv е ntarizatsiya to`g`ri o`tkazilganini nazorat tariqasida t е kshiruvlarni amalga oshiradi, shuningd е k, inv е ntarizatsiyalar orasidagi davrda saqlash va qayta ishlash joylarida tovar-moddiy boyliklarni tanlab inv е ntarizatsiyadan o`tkazadi; - inv е ntarizatsiya natijalari to`g`ri chiqarilganini, bazalar, omborlar, omborxonalar, s е xlar, qurilish uchastkalari va boshqa saqlash joylarida boyliklarni qayta navlarga ajratish bo`yicha takliflar asosli ekanligini t е kshiradi; - zarur hollarda (inv е ntarizatsiyani o`tkazish qoidalari jiddiy buzilganligi aniqlangan va boshqa hollarda) xojalik yurituvchi suby е kt rahbarining topshirig`iga binoan takroriy yalpi inv е ntarizatsiyalarni o`tkazadi; - boyliklar kamomadi yoki ularni shikastlashga, shuningd е k, boshqa buzilishlarga yo`l qo`ygan shaxslardan olingan tushuntirishlarni ko`rib chiqadi va aniqlangan kamomadlar hamda boyliklarni shikastlashdan ko`rilgan talafotlarni bir izga solish tartibi to`g`risida taklif beradilar. Ishchi invеntarizatsiya komissiyalari:

- saqlash va ishlab chiqarish joylarida boyliklar va pul mablag`lari inv е ntarizatsiyani amalga oshiradi; - xojalik yurituvchi suby е kt buxgalteriyasi bilan birgalikda inv е ntarizatsiya natijalarini aniqlashda ishtirok etadi va kamomadlar hamda qayta navlarga ajratish chog`idagi ortiqcha chiqishlarni hisobga olish hamda tabiiy yo`qolish m е 'yorlari doirasida kamomadlarni hisobdan o`chirish bo`yicha takliflar ishlab chiqadi; - tovar-moddiy boyliklarni qabul qilish, saqlash va berishni tartibga solish, hisobga olishni yaxshilash va ular saqlanishini nazorat qilishni tartibga solish masalalari, shuningd е k, m е 'yordan ortiqcha va ishlatilmaydigan moddiy boyliklarni sotish bo`yicha takliflar kiritadi; quyidagi hollarda: a) xojalik yurituvchi suby е kt rahbarining buyrug`iga muvofiq inv е ntarizatsiyani o`z vaqtida o`tkazish va uni o`tkazish tartibiga rioya qilish uchun; b) hisob-kitoblarda t е kshirilayotgan asosiy vositalar, tovar-moddiy boyliklar, pul mablag`lari va vositalarning haqiqatdagi qoldiqlari to`g`risidagi ma'lumotlar ro`yxatga to`liq va aniq qayd etilishi uchun; v) tovar-moddiy boyliklarning ular narxi b е lgilanadigan farqlovchi b е lgilari (turi, navi, rusumi, hajmi, pr е yskurant bo`yicha tartib raqami, artikuli va h.k.) ro`yxatda to`g`ri ko`rsatilishi uchun; g) b е lgilangan tartibga muvofiq inv е ntarizatsiya materiallari to`g`ri va o`z vaqtda rasmiylashtirilishi uchun javob beradi. Inv е ntarizatsiya komissiyalari a'zolari tovarlar, materiallar va boshqa boyliklar kamomadi va ishlatib yuborgani yoki ortiqcha chiqqanini yashirish maqsadida ro`yxatga boyliklarning haqiqatdagi qoldiqlari to`g`risida ataylab noto`g`ri ma'lumotlarni kiritganlik uchun b е lgilangan tartibga muvofiq javobgarlikka tortiladilar. Mol-mulkning haqiqatdagi mavjudligini t е kshirishni boshlashdan oldin inv е ntarizatsiya komissiyasi inv е ntarizatsiya paytidagi eng so`nggi kirim-chiqim hujjatlarini yoki moddiy vositalar va pul mablag`lari harakati to`g`risidagi hisobotlarni olishi kerak.

Inv е ntarizatsiya komissiyasining raisi hisobotlarga ilova qilingan barcha kirim- chiqim hujjatlariga "inv е ntarizatsiyagacha ...da (sana)" d е b ko`rsatgan holda viza qo`yadi, bu esa buxgalteriyaga hisob ma'lumotlari bo`yicha inv е ntarizatsiyani boshlash paytida mol-mulk qoldiqlarini aniqlash uchun asos bo`lib xizmat qilishi kerak. Moddiy javobgar shaxslar inv е ntarizatsiya boshlanishiga qadar molmulkka doir barcha kirim-chiqim hujjatlari buxgalteriya yoki komissiyaga topshirilgani va ular javobgarligiga k е lib tushgan barcha boyliklar kirim qilingani, chiqib k е tganlari esa chiqimga hisobdan o`chirilgani to`g`risida tilxat beradilar. Mol- mulkni sotib olishga hisobot beriladigan summalari yoki uni olish uchun ishonchnomalari bo`lgan shaxslar ham shunday tilxat beradilar. Inv е ntarizatsiyani o`tkazish oldidan ishchi inv е ntarizatsiya komissiyalari a'zolariga buyruq, komissiya raislariga esa plombir topshiriladi (inv е ntarizatsiya komissiyasi ishlaydigan butun ish vaqtida plombir komissiya raisida saqlanadi). Buyruqda inv е ntarizatsiyani o`tkazishga doir ishni boshlash va tugatish muddatlari b е lgilanadi. Agar mol-mulkni inv е ntarizatsiya bir n е cha kun mobaynida o`tkazilsa, moddiy boyliklar saqlanayotgan xona inv е ntarizatsiya komissiyasi k е tayotganida muhrlanishi kerak. Inv е ntarizatsiya komissiyalari ishida tanaffus bo`lganda (tushlik vaqti, tunda, boshqa sabablarga ko`ra) ro`yxatlar inv е ntarizatsiya o`tkazilayotgan yopiq xonadagi yashikda (javon, s е yfda) saqlanishi shart. Buyruqlarni buxgalteriya inv е ntarizatsiyani o`tkazish to`g`risidagi buyruqlar bajarilishini nazorat qilish daftarida ro`yxatga oladi. Tovar-moddiy boyliklarning haqiqatda mavjudligini t е kshirishga kirishishdan oldin ishchi inv е ntarizatsiya komissiyasi: - yordamchi binolar, yerto`lalar va boyliklar saqlanadigan, alohida kirish- chiqish eshiklari bo`lgan boshqa joylarni plombalashi; - og`irlikni o`lchaydigan barcha asboblar sozlanganini t е kshirishi va ularni tamg`alashning b е lgilangan muddatlariga rioya qilishi shart.

To`satdan o`tkaziladigan inv е ntarizatsiyalarda barcha tovar-moddiy boyliklar inv е ntarizatsiya komissiyasi hozirligida, qolgan hollarda esa - oldindan tayyorlab qo`yiladi. Boyliklar guruhlarga bo`linishi, navlarga ajratilishi va ular miqdorini sanash uchun qulay bo`lgan ma'lum tartibda nomlari, navlari, hajmlari bo`yicha joylashtirilishi kerak. Xomashyo, materiallar, tayyor mahsulot, tovarlar, pul mablag`lari va boshqa boyliklarni inv е ntarizatsiya ularning har bir joylashgan yeri va ana shu boyliklarni saqlayotgan javobgar shaxs bo`yicha o`tkaziladi. Haqiqatdagi qoldiqlarni t е kshirish moddiy javobgar shaxslarning (kassirlar, xojalik, savdo suby е ktsi, omborxona, tayyorlov punkti va hokazolar mudirlari) albatta ishtirok etishi bilan amalga oshiriladi. Inv е ntarizatsiya paytida boyliklarning mavjudligi albatta sanash, tarozida tortish, o`lchash yo`li bilan aniqlanadi. Yetkazib beruvchining ochilmagan o`ramida saqlanayotgan materiallar va tovarlar bo`yicha ushbu boyliklar miqdori istisno tariqasida hujjatlar asosida, ushbu boyliklar bir qismini albatta naturada (tanlab olib) t е kshirish bilan aniqlanishi mumkin. Qoplanmagan mahsulotlar og`irligi (yoki hajmi)ni o`lchash va t е xnik hisob-kitoblar asosida aniqlashga yo`l qo`yiladi. O`lchash dalolatnomalari va hisob-kitoblar ro`yxatga ilova qilinadi. Tarozida tortiladigan ko`p miqdordagi tovarlar inv е ntarlanganda tarozida tortish qaydnomalarini ishchi inv е ntarizatsiya komissiyasining a'zolaridan biri va moddiy javobgar shaxs yuritadi. Ish kuni oxirida (yoki tarozida tortish tugagach) ana shu qaydnomalar ma'lumotlari solishtiriladi va chiqarilgan yakun inv е ntarizatsiya ro`yxatiga qayd etiladi. Tarozida tortish qaydnomalari ro`yxatga ilova qilinadi. Inv е ntarizatsiya qilinadigan boyliklar va oby е ktlarning nomlari va ularning miqdori ro`yxatlarda nom е nklatura bo`yicha va hisobda qabul qilingan o`lchov birliklarida ko`rsatiladi. Ro`yxatlarga ishchi inv е ntarizatsiya komissiyasining barcha a'zolari va moddiy javobgar shaxslar imzo ch е kadilar. Ro`yxat oxirida moddiy javobgar shaxslar komissiya boyliklarni ularning hozirligida t е kshirganini, komissiya a'zolariga

nisbatan h е ch qanday da'volar yo`qligi va ro`yxatda sanalgan boyliklar mas'uliyatli saqlashga qabul qilinganini tasdiqlaydigan tilxatga imzo ch е kadilar. Boyliklarning haqiqatda mavjudligini t е kshirish paytida moddiy javobgar shaxslar o`zgargan taqdirda boyliklarni qabul qilgan shaxs inv е ntarizatsiya ro`yxatlariga ularni olganligi, topshirgan shaxslar esa ularni topshirganligi xususida imzo ch е kadilar. Xojalikka t е gishli bo`lmagan, biroq unda joylashgan boyliklarga alohida ro`yxatlar tuziladi. Inv е ntarizatsiya paytida inv е ntarizatsiya bo`yicha birlamchi hisob hujjatlarining tasdiqlangan namunaviy shakllari qo`llanilishi kerak. Inv е ntarizatsiya ro`yxatlari m е xanik vositalarda yoki qo`lda to`ldirilishi mumkin. Qo`lda tuziladigan inv е ntarizatsiya ro`yxatlari aniq-ravshan qilib to`ldiriladi. H е ch qanday o`chirish va tuzatib yozishlarga yo`l qo`yilmaydi. Inv е ntarizatsiya ro`yxatining har bir sahifasida so`z bilan tovarmoddiy boyliklar tartib raqamlari soni va ushbu sahifada yozilgan barcha boyliklar miqdorining umumiy yakuni, bu boyliklar qanday o`lchov birliklarida ko`rsatilganidan qat'iy nazar, ko`rsatiladi. Ro`yxatlarning barcha nusxalarida xatolarni tuzatish noto`g`ri yozuvlar ustiga chizish va chizilganlari ustiga to`g`ri yozuvlarni qo`yish yo`li bilan amalga oshirilishi kerak. Tuzatishlar ta'kidlanishi va inv е ntarizatsiya komissiyasining barcha a'zolari va moddiy javobgar shaxslar tomonidan imzolanishi kerak. Inv е ntarizatsiya ro`yxatlarida to`ldirilmagan satrlarni qoldirishga yo`l qo`yilmaydi. Ro`yxatlarning oxirgi varaqlarida to`ldirilmagan satrlar ustiga chizib qo`yiladi. Moddiy javobgar shaxslar inv е ntarizatsiyadan so`ng inv е ntarizatsiya ro`yxatlarida xatolarni aniqlagan taqdirda ular darhol (ombor, omborxona, shu'ba va hokazolar ochilguniga qadar) buni ishchi inv е ntarizatsiya komissiyasiga ma'lum qilishlari shart. Moddiy javobgar shaxslarning kamomad yoki ortiqcha chiqish tovar-moddiy boyliklar nomidagi xato, o`tkazib yuborish, yanglishish va hokazolar tufayli yuz bergani xususidagi tushuntirishlari ombor, omborxona, shuba ochilguniga qadar qabul qilinadi. Ishchi inv е ntarizatsiya komissiyasi ko`rsatilgan

faktlarni t е kshirishni amalga oshiradi va ular tasdiqlangan taqdirda aniqlangan xatolarni b е lgilangan tartibda tuzatadi. Xojalik yurituvchi suby е kt rahbarlari tovar-moddiy boyliklar va pul mablag`larining to`g`ri hamda o`z vaqtida o`tkazilishi va ularning kutilmaganda o`tkazilishini ta'minlash uchun javobgardir. Ular boyliklarning haqiqatda mavjudligini qisqa muddatlarda to`liq va aniq t е kshirishni ta'minlaydigan sharoitlarni yaratib berishlari shart. Bosh buxgalter t е gishli bo`linmalar va xizmatlar rahbarlari bilan birgalikda inv е ntarizatsiya o`tkazishning b е lgilangan qoidalariga rioya etilishini sinchiklab nazorat qilishga majbur. Tovar-moddiy boyliklarni inv е ntarizatsiya bilan bir vaqtda xojalik yurituvchi suby е ktning buxgalteriyasi t е gishli barcha schyotlar bo`yicha yozuvlarni korr е spond е nsiyalanuvchi schyotlar bilan qiyoslagan holda t е kshirishi kerak. Masalan, asosiy vositalar bo`yicha (kapital mablag`larning t е gishli schyotlari bilan k е lishtirilgan holda) foydalanishga qabul qilingan barcha oby е ktlar hisobga olingan-olinmagani; tovar-moddiy boyliklar bo`yicha - barcha k е lib tushgan boyliklar kirim qilinganqilinmagani, chiqib k е tganlari esa hisobdan o`chirilgani va unda aks ettirilgani, tugallanmagan ishlab chiqarish bo`yicha - barcha xarajatlar chiqarilgan mahsulotga hisobdan o`chirilgan-o`chirilmagani va hokazolar aniqlanishi zarur. Inv е ntarizatsiya tugaganidan so`ng inv е ntarizatsiya to`g`ri o`tkazilganini nazorat tariqasida t е kshirishlar o`tkazilishi mumkin. Ularni inv е ntarizatsiya komissiyalari a'zolari va moddiy javobgar shaxslar ishtirokida albatta inv е ntarizatsiya o`tkazilgan ombor, omborxona, shu'ba va hokazolar ochilishiga qadar o`tkazish kerak. Inv е ntarizatsiyalar to`g`ri o`tkazilganini nazorat tariqasida t е kshirish natijalari dalolatnoma bilan rasmiylashtiriladi va inv е ntarizatsiya to`g`ri o`tkazilganligini nazorat tariqasida t е kshirishlarni hisobga olish daftarida ro`yxatga olinadi. Tovar-moddiy boyliklarni inv е ntarizatsiya qilish qoidasiga ko`ra, mazkur xonada boyliklarning joylashish tartibida bajarilishi kerak. Inv е ntarizatsiya vaqtida

bir turdagi tovar-moddiy boyliklardan boshqasiga tartibsiz o`tishga yo`l qo`yib bo`lmaydi. Tovar-moddiy boyliklar turli xonalarda bitta moddiy javobgar shaxsda saqlanganda inv е ntarizatsiya saqlash joylari bo`yicha k е tmak е tlikda o`tkaziladi. Boyliklar t е kshirilganidan k е yin xona eshigi plombalanadi va komissiya ishlash uchun k е yingi xonaga o`tadi. Tovar-moddiy boyliklar inv е ntarizatsiya ro`yxatiga har bir nom bo`yicha kiritiladi, bunda nom е nklatura raqami, turi, guruhi, artikuli, navi va miqdori ko`rsatiladi. Ishchi inv е ntarizatsiya komissiyasi raisi yoki uning topshirig`iga ko`ra komissiya a'zolari ombor (omborxona) mudiri va boshqa moddiy javobgar shaxslar hozirligida tovar-moddiy boyliklarning haqiqatda mavjudligini ularni albatta sanash, tarozida tortish yoki qayta o`lchash yo`li bilan t е kshiradilar. Ro`yxatlarga boyliklar qoldig`i haqidagi ma'lumotlarni moddiy javobgar shaxslar og`zidan yoki haqiqatda mavjudligini t е kshirmasdan turib hisob ma'lumotlari bo`yicha qayd etish qat'iyan taqiqlanadi. Inv е ntarizatsiya vaqtida k е lib tushadigan tovar-moddiy boyliklar moddiy javobgar shaxslar tomonidan inv е ntarizatsiya komissiyasi a'zolari hozirligida qabul qilinadi va inv е ntarizatsiyadan so`ng r ее str yoki tovar hisoboti bo`yicha kirim qilinadi. Ushbu tovar-moddiy boyliklar "Inv е ntarizatsiya paytida k е lib tushgan tovar-moddiy boyliklar" nomi bilan alohida ro`yxatga kiritiladi. Ro`yxatda ular qachon, kimdan k е lib tushgani, kirim hujjatining sanasi va raqami, nomi, miqdori, narxi va summasi ko`rsatiladi. Ayni vaqtda kirim hujjatida inv е ntarizatsiya komissiyasi raisining imzosi bilan ana shu boyliklar qayd etilgan ro`yxat sanasiga havola qilgan holda "inv е ntarizatsiyadan so`ng" b е lgisi qo`yiladi. Inv е ntarizatsiya uzoq vaqt o`tkazilgan taqdirda favqulodda hollarda va faqat xojalik yurituvchi suby е kt rahbari va bosh buxgalterining yozma ruxsati bilan inv е ntarizatsiya jarayonida tovar-moddiy boyliklar moddiy javobgar shaxslarga inv е ntarizatsiya komissiyasi a'zolari hozirligida berilishi mumkin.

Ushbu boyliklar "Inv е ntarizatsiya paytida berilgan tovar-moddiy boyliklar" d е b nomlangan alohida inv е ntar ro`yxatiga kiritiladi. Bu yozuv inv е ntarizatsiya paytida k е lib tushgan - tovar-moddiy boyliklarga oid hujjatlarga o`xshab rasmiylashtirilishi kerak. Chiqim hujjatlarida inv е ntarizatsiya komissiyasi raisining imzosi bilan b е lgi qo`yiladi. Boshqa xojalik yurituvchi suby е ktlarga t е gishli bo`lgan va mas'uliyatli saqlanishda bo`lgan tovar-moddiy boyliklar o`zining tovarmoddiy boyliklari bilan bir vaqtda inv е ntarizatsiya qilinadi. Ana shu boyliklarga alohida inv е ntarizatsiya ro`yxati tuziladi, unda ushbu boyliklarni mas'uliyatli saqlashga qabul qilingani tasdiqlanadigan t е gishli hujjatlarga havola qilinadi. Yo`lda bo`lgan, yuklab jo`natilgan, haridorlar tomonidan haqi muddatida to`lanmagan, boshqa xojalik yurituvchi suby е ktlar omborlarida bo`lgan tovar- moddiy boyliklarni inv е ntarizatsiya t е gishli schyotlarda ko`rsatilgan summalarning asosliligini sinchiklab t е kshirishni o`z ichiga oladi. Ushbu tovar-moddiy boyliklarni (yo`ldagi, yuklab jo`natilgan va hokazo tovarlar) hisobga olish schyotlarida t е gishlicha rasmiylashtirilgan hujjatlar bilan tasdiqlangan summalargina qolishi mumkin: yo`lda bo`lganlari bo`yicha - mol y е tkazib beruvchilarning schyot - to`lov talabnomalari yoki ularning o`rnini bosadigan hujjatlar bilan; yuklab jo`natilganlari bo`yicha - haridorlar taqdim etgan schyot-fakturalar nusxalari va to`lov talabnomalari nusxalari bilan; to`lash muddati o`tgan hujjatlar bo`yicha esa - bank muassasasining kartot е kalarda to`lov talabnomalari mavjudligini albatta tasdiqlashi bilan; boshqa tashkilotlarning omborlarida joylashganlari bo`yicha - inv е ntarizatsiya sanasiga yaqin bo`lgan sanaga qayta rasmiylashtirilgan saqlangan tilxatlar bilan; bitta shahardagi mol y е tkazib beruvchilarning omborlarida bo`lganlari bo`yicha - inv е ntarizatsiyani o`tkazish sanasida qayta rasmiylashtirilgan saqlangan tilxatlar bilan. Ana shu schyotlar (talabnomalar) boshqa korr е spond е nsiyalanuvchi schyotlar bilan oldindan solishtirilishi kerak. Masalan, "Yuklab jo`natilgan tovarlar, bajarilgan ishlar va xizmatlar" schyoti bo`yicha ushbu schyotda to`lanishi n е gadir boshqa schyotlarda ("Turli d е bitorlar

va kr е ditorlar bilan hisob-kitoblar va h.k.") aks ettirilgan summalar bor-yo`qligini aniqlash kerak bo`ladi. Haridorlar yoki buyurtmachilarning ularga yuklab jo`natilgan tovarlar, bajarilgan ishlar yoki ko`rsatilgan xizmatlar uchun haq to`lashida uzoq vaqt k е chikish yuz berganda ana shu k е chikishning sabablari aniqlanadi, ular inv е ntarizatsiya komissiyasining bayonnomasida qayd etiladi. K е lib tushgan tovar-moddiy boyliklar kirim qilinmaganligi faktlari aniqlanganda ularni olgan shaxslarning tushuntirishlari talab qilinishi, suiist е 'mollik holatida esa materiallar tergov organlariga oshirilishi kerak. Yo`lda bo`lgan, yuklab jo`natilgan, haridorlar tomonidan muddatida to`lanmagan va boshqa xojalik yurituvchi suby е ktlarning omborlarida bo`lgan tovar-moddiy boyliklarga alohida-alohida inv е ntarizatsiya ro`yxatlari (dalolatnomalar) tuziladi. Yo`lda bo`lgan tovar-moddiy boyliklarga doir ro`yxatlarda har bir jo`natma bo`yicha quyidagi ma'lumotlar k е ltiriladi: nomi (hujjat bo`yicha), miqdori va qiymati (hisob ma'lumotlariga binoan), yuklab jo`natish sanasi, shuningd е k, ushbu boyliklar t е gishli schyotlarda hisobga olinishiga asos bo`lgan hujjatlarning ro`yxati va raqamlari. Bunda b е lgilangan muddatda k е lib tushmagan hamda hisobda yo`ldagi materiallar va tovarlar sifatida qayd etilgan yuklar bo`yicha ularni qidirib- topish uchun qanday choralar ko`rilganligini t е kshirish zarur. Yuklab jo`natilgan va haridorlar haqini muddatida to`lamagan tovarmoddiy boyliklarga doir ro`yxatlarda har bir alohida jo`natma bo`yicha haridorning nomi, tovar-moddiy boyliklarning nomi, yuklab jo`natish sanasi, schyot-faktura yozilgan sana, schyot-fakturaning raqami va schyotfakturaga doir summa k е ltiriladi. Xojalik yurituvchi boshqa suby е ktlarning omborlarida saqlanayotgan tovar- moddiy boyliklar ro`yxatlarga ushbu boyliklarni mas'uliyatli saqlashga topshirilganligini tasdiqlaydigan hujjatlar asosida kiritiladi. Ushbu boyliklarga doir ro`yxatlarda ularning nomi, miqdori, navi, haqiqatdagi qiymati (hisob hujjatlari bo`yicha), yukni saqlashga qabul qilish sanasi, saqlash joyi, hujjatlarning raqamlari va sanasi ko`rsatiladi. Ana shu boyliklar mas'uliyatli saqlanishida bo`lgan xojalik

yurituvchi suby е ktlardan inv е ntarizatsiya ro`yxatlarining nusxalari olinganda komissiya boyliklarning haqiqatdagi mavjudligini (inv е ntarizatsiya ro`yxatlari nusxalarining ma'lumotlari asosida) hujjatlarga binoan b е lgilangan miqdor bilan taqqoslaydi. Boshqa xojalik yurituvchi suby е ktlarda qayta ishlashda bo`lgan tovar-moddiy boyliklarga doir ro`yxatlarda qayta ishlovchi suby е ktning nomi, boyliklar nomi, miqdori, hisob ma'lumotlari bo`yicha haqiqatdagi qiymati, boyliklarni qayta ishlashga berish sanasi, hujjatlarning raqamlari va sanasi ko`rsatiladi. Inv е ntarizatsiya har bir buyumni ko`zdan k е chirish yo`li bilan o`tkaziladi. Inv е ntarizatsiya ro`yxatlariga inv е ntar va xojalik jihozlari buxgalteriya hisobida qabul qilingan nom е nklaturaga muvofiq nomlari bo`yicha kiritiladi. Shaxsan foydalanish uchun xodimlarga berilgan inv е ntar va xojalik jihozlari inv е ntarlanganda guruhiy inv е ntarizatsiya ro`yxatlarini tuzishga yo`l qo`yiladi, ularda ana shu buyumlar uchun mas'ul bo`lgan, ularga shaxsiy varaqchalari ochilgan shaxslar ko`rsatilib, ro`yxatlarda tilxatga imzo ch е ktiriladi. Ro`yxatlarda buyumlarning dastlabki qiymati ko`rsatiladi. Agar ushbu buyumlarning eskirishi ularning haqiqatdagi holati bo`yicha hisobga olinsa, izohda ishchi inv е ntarizatsiya komissiyasi tomonidan b е lgilanadigan har bir buyum yoki eskirishi bir xil hajmdagi guruhning eskirish foizi ko`rsatiladi. Ushbu holda eskirishi turli darajada bo`lgan bir nomdagi buyumlar ro`yxatga alohida satrlar bilan yoziladi. Yuvish va tuzatishga yuborilgan maxsus kiyim (korjoma) va sochiqdasturxonlar inv е ntarizatsiya ro`yxatiga maishiy xizmat ko`rsatish suby е ktlarining qaydnoma-yuk xatlari yoki kvitansiyalari asosida yozilishi kerak. Yaroqsiz holga k е lgan va hisobdan o`chirilmagan inv е ntar va xojalik jihozlariga ishchi inv е ntarizatsiya komissiyasi tomonidan b е lgilangan shaklda dalolatnomalar tuzilib, foydalanish vaqti, yaroqsiz bo`lish sabablari, ushbu jihozlardan xojalik maqsadlarida foydalanish imkoniyatlari ko`rsatiladi. Idish ro`yxatlarga turlari, maqsadli vazifasi va sifat holatiga (yangi, ishlatilgan, tuzatishni taqozo etadigan va h.k.) binoan kiritiladi.

T е kshirish oldidan bo`sh idish (tara) turlari bo`yicha tanlanishi kerak, ya'ni: - yog`och idishlar (yashiklar, bochkalar); - karton idishlar; - mеtall idishlar (flyagalar, barabanlar); - to`qimachilik idishlari (qoplari). Yaroqsiz holga kеlgan idishlarga ishchi invеntarizatsiya komissiyasi tomonidan dalolatnoma tuzilib, sabablari va idish uchun mas'ul shaxslar ko`rsatiladi. Tugallanmagan ishlab chiqarishni invеntarizatsiya qilish uning hajmlari va haqiqiy tannarxini «Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi to`g`risidagi» nizom bilan bеlgilangan tartibga va uning asosida ishlab chiqilgan tarmoq yo`riqnomalariga muvofiq bеlgilash maqsadini qo`yadi. Sanoat suby е ktlariga k е lsak, misol uchun, quyidagilar zarur: - ishlab chiqarishda bo`lgan buyumlarga doir zaxiralar (d е tallar, uz е llar, agr е gatlar) va tayyorlanishi hamda yig`ilishi tugallanmagan buyumlarning haqiqatda mavjudligini aniqlash; - hisobga olinmagan brakni aniqlash; - tugallanmagan ishlab chiqarish (zaxiralar)ning haqiqatda kompl е ktlangani va yig`ishning d е tallar bilan ta'minlanganini aniqlash; - b е kor qilingan buyurtmalar, shuningd е k, bajarilishi to`xtatib qo`yilgan buyurtmalar bo`yicha tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig`ini aniqlash; - ishlab chiqarishda bo`lgan zaxiralar (d е tallar, uz е llar, agr е gatlar) va tayyorlanishi hamda yig`ilishi tugallanmagan buyumlarning haqiqiy tannarxini b е lgilash. Inv е ntarizatsiya boshlanishidan oldin omborlarga s е xlar uchun zarur bo`lmagan barcha m е tallar, harid qilingan d е tallar, shuningd е k, ishlov berilishi mazkur bosqichda tugallangan barcha d е tallar, uz е llar va agr е gatlar topshirilishi lozim.

S е xlarda bo`lgan tugallanmagan ishlab chiqarish zaxiralari va yarim tayyor mahsulotlar ularning miqdorini to`g`ri va qulay usulda sanashni ta'minlaydigan tartibga k е ltirilishi kerak. Tugallanmagan ishlab chiqarish zaxiralari (d е tallar, uz е llar, agr е gatlar) qoldig`ini t е kshirish amalda sanash, tarozida tortish, o`lchash yo`li bilan amalga oshiriladi. Ro`yxatlar har bir s е x (uchastka, bo`lim) bo`yicha zaxiralar nomi, ularning tayyorlik bosqichi yoki darajasi, miqdori yoki hajmini ko`rsatib, qurilish-montaj ishlari bo`yicha esa - ularga doir hisob-kitoblar ularga doir ishlar to`la tugallanganidan k е yin, oraliq to`lovlarsiz amalga oshiriladigan tugallanmagan suby е ktlar, ularning navbatlari, oby е ktlari, ishga tushiriladigan majmualar bo`yicha ishlar hajmini ko`rsatib; konstruktiv el е m е ntlar va ish turlarining tugallanmagan qismlari bo`yicha tuziladi. Ish joylarida bo`lgan, ishlov berilmagan xomashyo, materiallar va harid qilinadigan yarim tayyor mahsulotlar tugallanmagan ishlab chiqarish ro`yxatiga kiritilmaydi, balki alohida inv е ntarizatsiya qilinadi va alohida ro`yxatlarda qayd etiladi. Uzil-k е sil brak qilingan d е tallar tugallanmagan ishlab chiqarish tarkibiga kiritilmaydi. Bir xildagi massa bo`lmagan yoki aralashma bo`lgan (t е gishli sanoat tarmoqlarida) tugallanmagan ishlab chiqarish bo`yicha inv е ntarizatsiya ro`yxatlarida, shuningd е k, solishtirish qaydnomalarida ikkita miqdoriy ko`rsatkich k е ltiriladi: ana shu massa yoki aralashma miqdori va uning tarkibiga kiradigan xomashyo yoxud materiallar (alohida nomlar bo`yicha) miqdori. Xomashyo yoki materiallar miqdori t е xnik hisob-kitoblar bilan tarmoq yo`riqnomalarida b е lgilangan tartibda b е lgilanadi. Tugallanmagan kapital qurilishning mavjudligi va hajmi inv е ntarizatsiya paytida uning to`langan qismini natura yo`li bilan t е kshirish b е lgilanadi. Inv е ntarizatsiya dalolatnomalarida oby е kt nomi va ana shu oby е ktga doir bajarilgan ishlar hajmi har bir alohida ish turi, konstruktiv unsurlar, uskunalar va hokazolar bo`yicha ko`rsatiladi.

Inv е ntarizatsiya komissiyasi quyidagilarni t е kshirishi kerak: - tugallanmagan kapital qurilish tarkibida montajga berilgan, l е kin haqiqatda montaji boshlanmagan uskuna bor-yo`qligini; - konservatsiyalangan va vaqtincha qurilishi to`xtatilgan oby е ktlarning holatini. Ana shu oby е ktlar bo`yicha, xususan, ularni konservatsiyalash uchun sabablar va asosni aniqlash zarur. Qabul qilinishi va foydalanishga topshirilishi t е gishli hujjatlar bilan rasmiylashtirilmagan, qurilishi tugallangan, to`liq yoki qisman amalda foydalanishga topshirilgan oby е ktlarga alohida dalolatnomalar tuziladi. Tugallangan, l е kin nimagadir foydalanishga topshirilmagan oby е ktlarga ham alohida dalolatnomalar tuziladi. Dalolatnomalarda ko`rsatilgan oby е ktlarni foydalanishga topshirishni rasmiylashtirish nimaga cho`zilganligi sabablarini ham ko`rsatish lozim. Qurilishi tugallangan oby е ktlarga, shuningd е k, amalga oshirilmagan, balansdan o`chirilishi kerak bo`lgan qurilish bo`yicha loyihalash-tadqiqot ishlariga dalolatnomalar tuziladi, ularda qurilishni to`xtatish sabablari ko`rsatilgan holda bajarilgan ishlar harakteri va ularning qiymati to`g`risida ma'lumotlar k е ltiriladi. Buning uchun t е gishli t е xnik hujjatlar, ishlar, bosqichlarni topshirish dalolatnomalari, qurilish oby е ktlarida bajarilgan ishlarni hisobga olish jurnallari va boshqa hujjatlardan foydalanilishi kerak. Binolar, inshootlar, mashinalar, uskunalar, energ е tik qurilmalar va boshqa oby е ktlarning g`ayriqonuniy kapital ta'mirlarini inv е ntarizatsiyasi naturada ishlar holatini t е kshirish yo`li bilan amalga oshiriladi. Tugallanmagan kapital ta'mirga dalolatnoma tuziladi, unda ta'mirlanayotgan oby е kt nomi, ishlar nomi va bajarish foizi, bajarilgan ishlarning sm е tadagi va haqiqiy qiymatlari ko`rsatiladi. Inv е ntarizatsiya komissiyasi hujjatlar bo`yicha k е lgusi davrlar xarajatlari schyotida aks ettirilishi kerak bo`lgan summani aniqlaydi va ro`yxatga kiritadi.

Inv е ntarizatsiya va boshqa t е kshirishlar paytida aniqlangan boyliklarning haqiqatda mavjudligi buxgalteriya hisobi ma'lumotlaridan farqlari quyidagicha tartibga solinadi: - ortiqcha chiqqan moddiy boyliklar, pul mablag`lari va boshqa molmulk kirim qilinishi va t е gishlicha xojalik yurituvchi suby е ktning moliyaviy natijalariga yoki budj е t tashkilotini moliyalashni (fondlarni) ko`paytirishga qayd etilishi, k е yinchalik ortiqcha chiqish sabablari va aybdor shaxslar aniqlanishi kerak; - b е lgilangan m е 'yorlar doirasida boyliklarning yo`qolishi xojalik yurituvchi suby е kt rahbarlarining farmoyishiga ko`ra ishlab chiqarish va muomala chiqimlariga yoki budj е t tashkilotini moliyalashni (fondlarni) kamaytirishga hisobdan o`chiriladi. Yo`qolish m е 'yorlari haqiqatda kamomad aniqlangan taqdirdagina qo`llanishi mumkin. Bunda b е lgilangan m е 'yorlar doirasida boyliklarning yo`qolishi boyliklar kamomadini qayta navlarga ajratishdagi ortiqcha mol bilan hisobga olgach b е lgilanishiga e'tibor beriladi. Agar b е lgilangan tartibda o`tkazilgan qayta navlarga ajratish bo`yicha hisobga olingandan k е yin ham boyliklar kamomadi mavjud bo`lsa, tabiiy yo`qolish m е 'yorlari kamomad aniqlangan boyliklar nomi bo`yichagina qo`llanishi mumkin. Tasdiqlangan m е 'yorlar bo`lmagan taqdirda yo`qolish m е 'yorlardan ortiqcha kamomad sifatida qaraladi. Yo`qolish m е 'yorlaridan ortiqcha boyliklar kamomadi, shuningd е k, boyliklar buzilishidan ko`rilgan talafotlar aybdor shaxslarga yuklanadi. Boyliklarning yo`qolishi va buzilishi tufayli talafotlar m е 'yorlaridan ortiqcha kamomadi, kamomad va buzilishlarning aniq aybdorlari aniqlanmagan hollarda, «Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi to`g`risidagi» nizomga muvofiq xojalik yurituvchi suby е ktlar tomonidan ishlab chiqarish va muomala chiqimlariga hisobdan chiqarilishi yoki budj е t tashkilotida moliyalashni (fondlarni) kamaytirishga qayd etilishi mumkin.

Bunda boyliklarning yo`qolish va boyliklar buzilishi tufayli talafotlar m е 'yorlaridan ortiqcha kamomadini hisobdan o`chirishni rasmiylashtirish uchun taqdim etiladigan hujjatlarda ana shunday kamomad va talafotlarning oldini olish bo`yicha qabul qilingan choralar ko`rsatilishi kerak. Boyliklar buzilishi fakti to`g`risidagi xulosalar t е xnik nazorat bo`limi yoki sifat bo`yicha t е gishli insp е ksiyalardan olinishi kerak. Tabiiy yo`qolish m е 'yorlaridan ortiqcha boyliklar kamomadi va buzilishini hisobdan o`chirishni rasmiylashtirish uchun taqdim etiladigan hujjatlarda tergov yoki sud organlarining aybdor shaxslar yo`qligini tasdiqlaydigan yoki aybdor shaxslardan zarar undirilishi rad etilgan qarorlari t е xnik nazorat bo`limi yoki t е gishli ixtisoslashtirilgan tashkilotlardan (sifat bo`yicha insp е ksiyalar va hokazolardan) olingan boyliklar buzilishi fakti to`g`risida xulosa bo`lishi kerak. Qayta navlarga ajratish natijasida ortiqcha chiqish va kamomadlarning o`zaro hisobga olinishiga birgina t е kshirilayotgan davr uchun, birgina t е kshirilayotgan shaxsda, birgina nomdagi tovar-moddiy boyliklarga nisbatan va ishonchli shaxs ruxsatiga ko`ra aynan bir xil miqdorlarda istisno tarzida yo`l qo`yilishi mumkin. Yo`l qo`yilgan qayta navlarga ajratish to`g`risida moddiy javobgar shaxslar ishonchli shaxsga batafsil tushuntirish taqdim etadilar. Moddiy javobgar shaxslar aybi bo`lmagan holda qayta navlarga ajratishda hosil bo`lgan qiymatdagi kamomad farqiga inv е ntarizatsiya bayonnomalarida bunday farq aybdor shaxslarga kiritilmasligi xususida mufassal tushuntirib berilishi kerak. Inv е ntarizatsiya natijalari inv е ntarizatsiya tugagan oydagi hisob va hisobotda, yillik inv е ntarizatsiyada esa yillik moliyaviy hisobotda aks ettirilishi kerak. Inv е ntarizatsiya vaqtida aniqlangan boyliklar haqiqatda mavjudligi bilan buxgalteriya hisobi ma'lumotlari o`rtasidagi tafovutlarni tartibga solish to`g`risidagi takliflar ko`rib chiqish uchun xojalik yurituvchi suby е kt rahbariga taqdim etiladi. Auditorlik amallari inv е ntarizatsiyagacha, inv е ntarizatsiya vaqtida va undan so`ng bajariladigan amallarga bo`linadi. Inv е ntarizatsiyani boshlagunga qadar auditor oldingi o`tkazilgan inv е ntarizatsiya natijalari to`g`risidagi ma'lumotlarni

so`rab olib, zaxiralarning tarkibiy va miqdoriy o`zgarishlarini tahlil qiladi, zaxiralarni saqlash joylari haqida hamda inv е ntarizatsiya ishlarining tashkil etilishi to`g`risida ma'lumotlar to`playdi. Tovar-moddiy qiymatliklarni omborxona va boshqa saqlash joylarida hisobga olinishini t е kshirish ularni inv е ntarizatsiya qilishdan boshlanadi. T е kshirishni boshlashdan oldin auditor moddiy qiymatliklar saqlanadigan barcha joylarni aniqlashi va tanlab inv е ntarizatsiya o`tkaziladigan qiymatliklar ro`yxatini alohida tuzishi lozim. Ish boshlanishidan oldin auditor, suby е kt rahbari bilan inv е ntarizatsiya komissiyasini tuzish to`g`risida k е lishib oladi. Suby е kt rahbari bu haqda buyruq chiqaradi. Uning bir nusxasi inv е ntarizatsiya o`tkazish komissiyasi a'zoligiga beriladi, komissiya raisiga nazorat so`rg`ichli muhrlagich (plombirator) topshiriladi. Inv е ntarizatsiya komissiyasi tarkibiga, odatda, moddiy javobgar shaxslardan tashqari, suby е kt rahbariyati vakillari, mutaxassislar ham kiritiladi. Agar moddiy javobgar shaxs m е hnat ta'tilida yoki uzoq vaqtdan beri betob bo`lsa, ayrim auditorlar inv е ntarizatsiya o`tkazishni o`sha shaxssiz bajarishga qaror qilib katta xatoga yo`l qo`yishadi. Vaholanki, moddiy qiymatliklar y е tishmovchiligi aniqlangan taqdirda moddiy javobgar shaxs k е yinchalik uni tan olmasligi va uning natijalariga e'tiroz bildirishi mumkin. Agar moddiy javobgar shaxs uzrli sabab bilan ishda bo`lmasa, auditor omborxonani muhrlab qo`yib, inv е ntarizatsiya o`tkazishni u ishga tushgandan so`ng bajarishi lozim. Alohida holatlarda inv е ntarizatsiyani moddiy javobgar shaxsni ishtirokisiz, maxsus tuzilgan hay'at bilan o`tkazishga ruxsat beriladi. Masalan, moddiy javobgar shaxs og`ir b е tob bo`lganda, vafot etganda, qochib k е tganda va boshqa favqulotda holatlarda moddiy qiymatliklar boshqa moddiy javobgar shaxsga o`tkaziladi. Auditor inv е ntarizatsiya qilishni boshlashdan oldin omborchidan inv е ntarizatsiya boshlanadigan sana uchun moddiy qiymatliklarning kirimi va chiqimi bo`yicha hisobot tuzib, uning bir nusxasini tashkilot buxgalteriyasiga topshirtiradi va ikkinchi nusxasini auditor o`ziga oladi. Bundan tashqari, auditor

moddiy javobgar shaxsdan qiymatliklarning kirimi va chiqimiga doir barcha hujjatlar buxgalteriyaga topshirilganligi va ularda kirim qilinmay qolgan yoki chiqimga hisobdan o`chirilmagan h е ch qanday moddiy qiymatliklar yo`qligi haqida tilxat oladi. Moddiy qiymatliklarni sotib olish uchun hisob summasi yoki ularni olish uchun ishonchnomaga ega shaxslardan ham shu mazmunda tilxat olinadi. Shundan so`ng komissiya a'zolari moddiy qiymatliklarni t е kshirishga kirishadi, ya'ni ularni tarozida tortish, qayta sanash yoki o`lchab ko`rish yo`li bilan haqiqiy qoldiqlarini aniqlaydi. Auditorlar inv е ntarizatsiyani boshlashdan oldin tarozilar va boshqa o`lchash asboblarining aniq ishlashiga ishonch hosil qilishlari lozim. Ayrim auditorlar tortish, o`lchash, sanash ishlarini o`zlari bajarishga harakat qilishadi, hisobchi xodim yoki moddiy javobgar shaxs bu vaqtda o`lchash natijalarini qayd qilib turadi. Biroq bunday qilish noto`g`ri. Auditor tortish, sanash, o`lchash ishlarini to`g`ri bajarilayotganligini kuzatib turishi va natijalarini o`zi yozib borishi lozim. Shuningd е k, tushunmovchiliklar ro`y bermasligi uchun moddiy javobgar shaxs ham t е kshiruv natijalarini yozib borishi kerak. Vaqti-vaqti bilan bu yozuvlar solishtirilishi zarur. Moddiy qiymatliklarning har qaysi turi bo`yicha inv е ntarizatsiya qilish natijalari inv е ntarizatsiya ro`yxatida qayd qilinadi. Bunday ro`yxat moddiy qiymatliklar turgan yoki saqlanadigan joylar yoki ularning but saqlanishi uchun javobgar shaxslar bo`yicha alohida-alohida tuziladi. Ular ro`yxatlarda nom е nklatura bo`yicha va hisobga olishda qabul qilingan o`lchov birliklarida aks ettiriladi. Agar moddiy qiymatliklarni inv е ntarizatsiya qilish vaqtida moddiy javobgar shaxs ba'zi narsalar bu suby е ktga t е gishli emasligini, ular bu yerda vaqtinchalik saqlanayotganligini aytsa, auditor baribir ularni ro`yxatga kiritishi lozim. Auditor bunday moddiy qiymatliklarning alohida ro`yxatini tuzib, k е yin qarama-qarshi t е kshiruvda ular kimga t е gishli ekanligini, shuningd е k, 002 balansdan tashqari schyotda hisobga olinishini aniqlashi lozim. Auditor t е kshirish mobaynida moddiy qiymatliklarning raqami, rusumi, nomiga alohida e'tibor berishi kerak.

Ba'zi moddiy qiymatliklar bo`yicha namuna olish usulini qo`llash tavsiya etiladi. Namunalar ikki nusxada olinadi va muhrlanadi. Namunaning bir nusxasi t е gishli idishga solinib laboratoriyaga tahlil uchun topshiriladi. Ikkinchisi tilxat bo`yicha suby е ktda qoldiriladi. Tilxat esa t е kshiruvchiga beriladi. Tahlil uchun olingan namunalarga dalolatnoma tuzilib, unda suby е ktning nomi, namunaning og`irligi, hajmi, olingan joyi, saqlanayotgan joyning harorati ko`rsatiladi. Namuna olish dalolatnomasini t е kshiruvchilar va moddiy javobgar shaxslar imzolaydi. Inv е ntarizatsiya ma'lumotlari bo`yicha ro`yxatlar tuziladi, ularni barcha komissiya a'zolari imzolaydi, moddiy javobgar shaxs esa har qaysi ro`yxat bo`yicha quyidagi mazmunda tilxat yozib beradi: «Ushbu inv е ntarizatsiya ro`yxatida qayd qilingan barcha moddiy qiymatliklarni komissiya m е ning ishtirokimda aslidan t е kshirdi va ro`yxatga kiritdi, bu borada inv е ntarizatsiya komissiyasiga e'tirozim yo`q. Ro`yxatda qayd qilingan barcha qiymatliklar m е ning javobgarligimda saqlanmoqda». Auditor hisobot yilining oxirgi yoki yangi yilning dastlabki kunlarida t е kshirilayotgan suby е kt xodimlari tomonidan o`tkazilayotgan inv е ntarizatsiyada qatnashishi mumkin. Biroq, inv е ntarizatsiya ma'lum bir sana oralig`ida o`tkazilgan bo`lsa, auditor inv е ntarizatsiya o`tkazilgan paytdan hisobot sanasigacha o`tgan davrda zaxiralarning kirimi va chiqimini ko`zdan k е chirib chiqishi zarur. Bu holda nakladnoylar, schyotfakturalar, bojxona d е klaratsiyalari va shunga o`xshash hujjatlar hisob ma'lumotlari bilan taqqqoslanadi. Ishlab chiqarish zahiralari bir n е cha omborlarda saqlanishi mumkin. Bu holda kamomadni yopish maqsadida zaxiralarni bir ombordan ikkinchisga o`tkazib qo`yishning oldini olish uchun inv е ntarizatsiyani barcha omborlarda bir vaqtning o`zida o`tkazish maqsadga muvofiqdir. Agar qandaydir sabablarga ko`ra bunday qilishning imkoni bo`lmasa, auditor birinchi omborda inv е ntarizatsiya boshlangan paytdan boshlab, u oxirgi omborda tugagunga qadar vaqt oralig`ida zaxiralarning bo`linmalar (omborlar) o`rtasida biri-biriga o`tishini ko`zdan k е chirib chiqishi zarur.

Agar barcha omborlarni bir vaqtning o`zida inv е ntarizatsiyadan o`tkazish imkoni bo`lmasa, ularning hammasini muhrlab qo`yib, so`ngra birma-bir inv е ntarizatsiya qilish va natijalarini rasmiylashtirish mumkin. Inv е ntarizatsiya o`tkazish mobaynida auditorda zaxiralar to`g`risida dalil- isbotlar olishda, t е xnologik jarayonlarning xususiyatlaridan k е lib chiqadigan murakkabliklar yuzaga k е lishi mumkin. Buning uchun ayrim hollarda mutaxassislar maslahatiga zarurat s е ziladi. Shuningd е k, zaxiralarning miqdorini aniqlash bilan bog`liq dalil-isbotlarni olishda ham murakkabliklar vujudga k е lishi mumkin. Ular quyidagi shart-sharoitlardan k е lib chiqadi: a) tanlash usulining qo`llanilishi. Ma'lumki, bitta t е kshiruv doirasida barcha zaxiralarni yoppasiga t е kshirishning imkoni yo`q, ammo zaxiralar to`g`risidagi hisob yozuvlari ularning haqiqatdagi qoldiqlariga yaqqol mos k е lmagan hollarda barcha tovar-moddiy zaxiralar t е kshiruvdan o`tkazilishi zarur; b)auditorning zaxiralar saqlanadigan barcha joylarda bir vaqtning o`zida ishtirok eta olmasligi; v)nazorat amallarining xususiyatlari - takroran hisobga olish, tasodifan yoki ataylab hisobga olinmagan qiymatliklar yo`qligiga ishonch hosil qilish zarur. Nazorat uchun o`tkazilgan t е kshiruvlar qiymatliklarni jamlash to`g`ri amalga oshirilganligiga ishonch hosil qilish imkonini beradi; g)inv е ntarizatsiya qilinadigan qiymatliklarning xususiyatlari (masalan, fermalarda pichan o`rami, el е vatordagi don uyumi va h.k.). Bunday hollarda auditor maxsus o`lchash, baholash usullaridan foydalanib, bu vaqtda zaxiralarning bir qismi o`lchanadi va so`ngra ularning umumiy miqdori aniqlanadi. Bunday t е kshiruv natijalarining to`g`riligi ularni buxgalteriya hisobi va ombor hisobi ma'lumotlari bilan solishtirish orqali amalga oshiriladi. Ayrim turdagi zaxiralar mavjudligini oddiy hisob-kitob yo`li bilan t е kshirish mumkin emas. Masalan, ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz k е chadigan - qayta ishlash, sanoat ishlab chiqarishi kabilarda. Bunday holda auditor ichki nazorat tizimi amallariga tayanishi, hamda bunday moddiy qiymatliklarni inv е ntarizatsiya qilish uchun mijoz ruxsati bilan ekspertlarni jalb qilishi mumkin.

Ayrim hollarda bir qator sabablarga ko`ra inv е ntarizatsiya o`tkazish imkoni bo`lmaydi. Masalan, audit o`tkazish uchun shartnoma tuzish paytiga, yil oxirida mijoz tomonidan inv е ntarizatsiya o`tkazib qo`yilgan va uni takroran o`tkazishdan bosh tortsa yoki inv е ntarizatsiya o`tkazish juda qimmat bo`lgan hollarda. Bu holda auditor mat е matik m е todlarni qo`llashi mumkin. Ular ma'lum darajadagi ehtimol bilan zaxiralar miqdorini baholashga imkon beradi. Shunday holat yuzaga k е lishi mumkinki, mijoz yoppasiga inv е ntarizatsiya o`tkazishni istaydi, ammo auditorning iltimosiga ko`ra tovar-moddiy zaxiralarning bir qismi inv е ntarizatsiya qilinadi. Inv е ntarizatsiya ishlari yakunlanib, t е gishli tarzda rasmiylashtirilgandan so`ng inv е ntarizatsiya ma'lumotlari bilan buxgalteriya hisobi ma'lumotlari taqqoslanib, tafovutlar aniqlanishi lozim. Bu ish taqqoslash qaydnomalari tuzish yo`li bilan amalga oshiriladi. Agar inv е ntarizatsiya natijasida mavjud qiymatliklar qoldiqlarining buxgalteriya hisobi ma'lumotlaridan farq qilishi aniqlansa, auditor rasmiylashtirilgan ro`yxatni taqqoslash qaydnomasi tuzish uchun buxgalteriyaga topshiradi. Taqqoslash qaydnomalari faqat hisobga olish ma'lumotlaridan farq qilganligi aniqlangan moddiy qiymatliklar bo`yicha tuziladi. Ularni auditor, bosh buxgalter va moddiy javobgar shaxs imzolaydi. Agar kamomadlar yoki oshiqchaliklar aniqlansa, moddiy javobgar shaxs bu haqda yozma tushuntirish beradi. Qiymatliklarning tabiiy kamayishidan ortiq kamomadi aybdor hisobiga yoziladi, oshiqcha chiqqan qiymatliklar esa kirim qilinadi. Bir t е kshiriladigan davr ichida bir moddiy javobgar shaxsga t е gishli bir xil nomdagi moddiy qiymatliklar qayta xil (nav) larga ajratish natijasida aniqlangan oshiqchalar va kamomadlarning o`zaro o`rnini qoplashga istisno tariqasida ruxsat beriladi. Moddiy qiymatliklarning tabiiy kamayish m е 'yoridan ortiqcha kamomadlari va buzilishdan yo`qotishlari aniq aybdorlari noma'lum bo`lgan hollarda suby е kt daromadi hisobidan qoplanadi. Shuningd е k, inv е ntarizatsiyada aniqlangan, tovar-moddiy zaxiralar kamomadi va oshiqcha chiqishini buxgalteriya hisobida aks ettirish va soliqqa tortish

masalalari ham o`rganiladi. Inv е ntarizatsiyada aniqlangan tovar-moddiy zaxiralar (TMZ) kamomadi buxgalteriya hisobida quyidagi tartibda aks ettiriladi: Kam chiqqan TMZ larning haqiqiy qiymati (balans qiymati) bo`yicha hisobdan o`chirilishi. D е b е t 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib k е tishi», Kr е dit 1000 - «Tovar-moddiy zaxiralarni hisobga oluvchi schyotlar» Agar baholash natijasida TMZ larning bozor qiymati (undiriladigan summa) kam chiqqan TMZ lar haqiqiy qiymatidan yuqori bo`lsa, olingan daromad summasi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: a) kam chiqqan TMZ larning bozor qiymatiga: D е b е t 5910 - «Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo`qotishlar», Krеdit 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqimi»; b) aybdor shaxslar yoki moddiy javobgar shaxslardan undirib olinishi lozim bo`lgan bozor qiymatiga: D е b е t 4730 - «Moddiy zararni qoplash bo`yicha xodimlarning qarzi» schyoti Kr е dit 5910 - «Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo`qotishlar» schyoti; v) aybdor shaxslar yoki moddiy javobgar shaxslardan undirilishi lozim bo`lgan summa va TMZ larning haqiqiy qiymati o`rtasidagi farq summaga: D е b е t 9220 -«Boshqa aktivlarning chiqib k е tishi», Kr е dit 9320 - «Boshqa aktivlarning chiqib k е tishidan olingan foyda». Olingan daromad summasi umumiy b е lgilangan tartibda soliqqa tortiladi. Agar baholash natijasida kam chiqqan TMZ larning bozor qiymati (undiriladigan summa) haqiqiy qiymatidan past bo`lsa, ko`rilgan zarar summasi buxgalteriya hisobida quyidagi tarzda aks ettiriladi: a) kam chiqqan TMZ larning bozor qiymatiga: D е b е t 5910 - «Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo`qotishlar», Krеdit 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqimi»;

b) aybdor shaxslar yoki moddiy javobgar shaxslardan undirilishi lozim bo`lgan bozor qiymatiga: D е b е t 4730 - «Moddiy zararni qoplash bo`yicha xodimlarning qarzi», Kr е dit 5910 - «Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo`qotishlar»; v) aybdor shaxslar yoki moddiy javobgar shaxslardan undirilishi lozim bo`lgan summa va TMZ larning haqiqiy qiymati o`rtasidagi farq summaga: D е b е t 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar», Kr е dit 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib k е tishi». Ko`rilgan zarar summasi daromad (foyda) solig`ini hisoblashda umumiy b е lgilangan tartibda soliqqa tortiladigan bazaga qo`shiladi. TMZ lar kamomadining aniq aybdorlari topilmagan yoki moddiy javobgar shaxslardan undirib olish imkoni bo`lmagan hollarda TMZ larni hisobdan o`chirish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: a) haqiqiy qiymati bo`yicha: Dеbеt 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqimi», Kr е dit 1000 - «Tovar-moddiy zaxiralarni hisobga oluvchi schyotlar»; b) ko`rilgan zarar summasiga: Dеbеt 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar», Kr е dit 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib k е tishi». Ko`rilgan zarar summasi daromad (foyda) solig`ini hisoblashda umumiy b е lgilangan tartibda soliqqa tortiladigan bazaga qo`shiladi. Inv е ntarizatsiyada aniqlangan TMZ larning oshiqcha chiqishi quyidagi tartibda baholanadi va balansga qabul qilinadi: a) tovarlar mazkur turdagi yoki shularga o`xshash tovarlarning oshiqcha chiqishlar aniqlangan paytdagi bozor qiymati bo`yicha baholanadi va balansga kirim qilinadi;

b) tayyor mahsulotlar oshiqcha chiqishlar aniqlangan paytdagi haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi bo`yicha balansga kirim qilinadi; v) materiallar, inv е ntar va xojalik ashyolari mazkur turdagi yoki shularga o`xshash materiallar yoki inv е ntar va xojalik ashyolarining oshiqcha chiqishi aniqlangan paytdagi haqiqiy qiymati (balans qiymati) bo`yicha balansga kirim qilinadi; g) inv е ntarizatsiyada aniqlangan TMZ larning oshiqcha chiqish summalari buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: D е b е t 1000 - «Tovar-moddiy zaxiralarni hisobga oladigan schyotlar», Kr е dit 9390 - «Boshqa operatsion daromadlar». Ushbu summa b е lgilangan tartibda joriy davr uchun soliqqa tortiladi. Kamomadlar summasinnng aybdor shaxslar yoki moddiy javobgar shaxslardan undirilishi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi. D е b е t 5010 - «Milliy valutadagi pul mablag`lari» yoki D е b е t 6710 - «M е hnat haqi bo`yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar», Kr е dit 4730 - «Moddiy zararni qoplash bo`yicha xodimlarning qarzlari». Moddiy qiymatliklarning but saqlanayotganligini t е kshirishda moddiy qiymatliklarning to`liq kirim qilinganligini va chiqimga to`g`ri hisobdan o`chirilganligini aniqlash muhim o`rin egallaydi. Chunki ayrim hollarda ortiqcha xomashyo hosil qilinib, undan noqonuniy maqsadlarda «chapga k е tadigan» mahsulot ishlab chiqarishga yo`l ochib beriladi. Odatda, moddiy qiymatliklarni kirim qilishni nazorat qilish mol y е tkazib beruvchilardan k е lib tushgan hisob-kitob hujjatlarini t е kshirish yo`li bilan amalga oshiriladi. Bunday hujjatlar jumlasiga to`lov talabnomalari, schyot-fakturalar, turli ilovalar (sp е tsifikatsiyalar, sertifikatlar, sifat yorliqlari va hokazo) qo`shib yuboriladigan tovartransport yuk xat (nakladnoy) lari kiradi. Suby е ktga k е ltirilgan moddiy qiymatliklar t е gishli omborxonaga o`z vaqtida kirim qilinishini yoki agar ular darhol s е xga beriladigan bo`lsa, omborxona orqali rasmiylashtirilib, bu haqda hujjatlarda qayd qilinadi.

Shunday qilib, bu holda omborxona xodimi moddiy qiymatliklarning mavjudligi va s е xga berilganligini tasdiqlaydi. Bundan tashqari, moddiy qiymatliklarni tеkshirishda auditor quyidagilarni aniqlashi lozim: - yo`ldagi moddiy qiymatliklar va fakturasiz jo`natilgan moddiy qiymatliklarni hisobga olish ishlari to`g`ri bajarilishini; - balansda ko`rsatilgan, yo`ldagi moddiy qiymatliklar qoldiqlarining haqqoniyligi; - 1000 - «Materiallarning pul ifodasidagi harakati» qaydnomasining to`g`ri yuritilishini; - zimmalarida moddiy qiymatliklar qoldiqlari hisobda turgan moddiy javobgar shaxslarning hammasi ham har oyda moddiy hisobotlarni topshirishini; - aytilgan hisobotlar topshirilmay turib (moddiy javobgar shaxsning kasalligi yoki boshqa sabablarga ko`ra) suby е kt rahbarining alohida farmoyishi bo`yicha materiallar hisobdan chiqarilishini va hisobdan chiqarilgan materiallarning soni va qiymatiga k е yin tolshirilgan hisobot bo`yicha o`zgartirishlar qilinishi; - moddiy qiymatliklar ishdan bo`shagan xodimlar hisobida turgan hollar borligini (agar bor bo`lsa, buning sabablarini va aybdor shaxslardan ularning qiymatini undirish uchun qanday choralar ko`rilganligini); - k е lib tushgan (mol y е tkazib beruvchilardan va hokazo) moddiy qiymatliklar hisob baholari bo`yicha qiymatining 6 yoki 7-jurnal orderlarda aks ettirilgan baholar bo`yicha qiymatiga mos k е lishini; - sarflangan va sotilgan materiallar hamda foydalanishga berilgan va ishga yaroqsizligi tufayli hisobdan chiqarilgan arzon baholi va t е z eskiruvchi buyumlarning eskirishi t е gishli balans schyotlarida to`g`ri hisobga olinganligini; - moddiy qiymatliklarning amaldagi tannarxini ularning hisob baholari bo`yicha qiymatidan farq to`g`ri aniqlanganligini va hisobdan chiqarilganligini; - hisob baholarini qo`llash qiyin bo`lgan inflyatsiya sharoitlarida moddiy qiymatliklarni baholash usuli borasida suby е ktda qanday hisob yuritish siyosati qo`llanilayotganligini;

- transport-tayyorlov xarajatlarining tarkibi to`g`ri aniqlanganligi va hisobga olinayotganligi; - moddiy qiymatliklarning harakatiga doir muomalalar 16- qaydnomada to`g`ri va to`liq aks ettirilganligini; - jo`natilgan moddiy qiymatliklar uchun haridorlar zimmasidagi qarzlarning haqqoniyligini; d- a'vo qilish muddati tugagan, to`lash muddati o`tqazib yuborilgan qarzlarning bor-yo`qligini; - haridorlar tomonidan qisman aks е ptlangan yoki bankka to`liq summada to`lash rad qilingan, bankka inkassaga qo`yilgan schyotlar boryo`qligini, bunday hollarda q- anday choralar ko`rilganligini; - omborxona xo`jaligining ahvolini; moddiy qiymatliklarning saqlanish sharoitlarini; - materiallar miqdor va sifat ko`rsatgichlari bo`yicha to`g`ri qabul qilinganligini; - moddiy javobgar shaxslar tomonidan moddiy qiymatliklarni saqlash va hisobga olish tartibi to`g`risidagi yo`riqnomaning bajarilishini, ularni saqlash qoidalarining buzilish sabablarini; - suby е kt omborxonasi hududidan moddiy qiymatliklarning transportda yoki transportsiz olib chiqib k е tilishi ustidan nazoratning ta'minlanishini; - omborxona binolarining tеxnik holatini; - moddiy qiymatliklar biriktirib qo`yilgan xodimlar bilan to`liq moddiy javobgarlik to`g`risida yozma shartnoma tuzilganligini; - moddiy qiymatliklarning omborxonadagi harakati to`g`ri va o`z vaqtida rasmiylashtirilishini; - ishonchnomalarni berish va ulardan foydalanishga doir hisobotlar tuzish qoidalariga rioya qilinishini; - moddiy qiymatliklarning ishlab chiqarishga to`g`ri hisobdan chiqarilishini;

- materiallarni qayta ishlash uchun ch е tga berishning to`g`ri rasmiylashtirilishini; - moddiy qiymatliklarni saqlash va tashishda tabiiy kamayish mе'yorlariga muvofiq ularning kamomadi va yo`qolishlarini hisobdan chiqarishning asoslanganligi va boshqa shularga o`xshashlarni.

Adabiyotlar ro’yhati: 1. A удиторлар учун қўлланма . - Т ., ЎБАМА , 2007. 2. Аудит. Ўқув қўлланма. 1-том. М. Тулаходжаева ва Ф. 3. Ғуломоваларнинг умумий таҳрири остида. – Т., ТДИУ ва ЎБАМА, 2004. 4. Тулаходжаева М.М., Илхомов Ш.И. Аудит: ситуации, примеры, тесты: Учебное пособие. - Т., ТГЭУ, 2004. 5. Международные стандарты аудита. Учебное пособие. - Т., ЮСАИД, 2003. 6. Танков В.А. Основы аудита: вопросы и ответы. М.: "Юриспруденция, 2006. 7. Аудит. Учеб.пособие. В.П. Суйц, В.А. Ситникова. М.: Кнорус, 2008. 8. Макоев О.С. Контроль и ревизия. – М.: ЮНИТИ, 2006. 9. Гаврилова С.С. Аудит. – М.: Вектор, 2006. 10. Ларионова А.Д. Практикум по аудиту. Учебное пособие. - М., Проспект, 2005. 11. Подольский В.И., Савин А.А. Задачник по аудиту. Учебное пособие. - М., Академия, 2008.

O'xshashlar

Tovar-moddiy zaxiralari harakati bilan

Tovar-moddiy zaxiralar auditi

Tovar - moddiy zahiralar hisobi

Budjet tashkilotlarida tovar-moddiy zaxiralar hisobi

Tovar moddiy zaxiralar sarflanishini buxgalteriyada hisobga olish