Tovar - moddiy zahiralar hisobi - Iqtisodiyot - Referatlar

Tovar - moddiy zahiralar hisobi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

152 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Т ovar-moddiy zahiralari haqida tushuncha 2. Т ovar-moddiy zahiralarni baholash tartibi 3. Т ovar-moddiy zahiralarni tannarxini aniqlash usullari 4. Т ovar-moddiy zahiralarni sof sotish qiymatida hisobdan chiqarishning usullari 5. Т ovar-moddiy zahiralarni uzluksiz va davriy hisobga olish tartibi 6. Т ovar-moddiy zahiralar bilan bog’liq muomalalarni yoritishlar

www.arxiv.uz Т ovar-moddiy zahiralar haqida tushuncha. Mehnat buyumlari yoki boshqacha qilib aytganda, moddiy resurslar asosiy vositalar bilan bir qatorda ishlab chiqarishning asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Ularning asosiy vositalardan farqi shundaki, materiallar har bir ishlab chiqarish tsiklida butunlay iste’mol qilinib, ishlab chiqarish jarayonida o’zining dastlabki jismoniy ko’rinishini yo’qotadi va ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga o’z qiymatini to’la ravishda o’tkazadi. 4-sonli “ Т ovar-moddiy zahiralari” deb nomlangan O’zbekiston Respub- likasi BHMSda tovar-moddiy zahiralari tarkibiga xo’jalik yurituvchi sub’ekt- larning quyidagi aktivlari kiritiladi: Ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonida ishlatilishi ko’zda tu-tilgan xomashyo, materiallar, sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi buyumlar, yoqilgi, idishlar, ehtiyot qismlari, boshqa material-lar hamda arzon baholi tez eskiruvchi buyumlar; Т ugallanmagan ishlab chiqarish; Х o’jalik yurituvchi sub’ektning oddiy faoliyatida sotish uchun mo’ljal-langan tayyor mahsulot va tovarlar. Moddiy-ishlab chiqarish zahiralari mahsulot ishlab chiqarish jarayonida tutgan o’rinlari va xususiyatlariga qarab quyidagi guruhlarga bo’linadi: xomashyo va asosiy materiallar; yordamchi materiallar; sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlar; chiqindilar; yoqilg’ilar; idish va idish materiallar; ehtiyot qismlar; inventar va xo’jalik jihozlari;

www.arxiv.uz Х omashyo deb,hali sanoat ishlovidan o’tmagan va mahsulotlarning asosiy mod-diy qismini tashkil qiladigan mehnat buyumlariga aytiladi masalan: paxta toza-lash korxonalari uchun tozalashga keltirilgan paxta tolasi, metallurgiya zavodi uchun temir ruda, ko’n zavodiga keltirilgan oshlanmagan teri, un zavodiga kelti- rilgan bug’doy va hokazo. Х om ashyolarga sanoat ishlovini bir marta bo’lsa ham o’tgan mehnat buyumlari kiradi. Qayta ishlash korxonalari xom ashyosini, ko’pchilik hol-larda, qishloq xo’jalik mahsulotlari va qazib oluvchi sanoatning mahsulotlari tashkil etadi. Asosiy materiallar deb, ishlab chiqarilayotgan mahsulot tarkibiga buyum sifatida kiradigan va shu mahsulotning asosini tashkil qiladigan mehnat buyum- lariga aytiladi. Masalan: mashinasozlik sanoatida asosiy materiallarga metall, prokat, tikuv fabrikalarida – gazlama kiradi. Yordamchi materiallar ishlab chiqarilayotgan mahsulot tarkibiga kirib, ularda sifat o’zgarishlar hosil kiladi, ya’ni mahsulotga chiroy beradi, mazasini o’zgartiradi, lekin uning asosini tashkil qilmaydi yoki ishlab chiqarish jara-yonida mehnat vositalarini ta’mirlash, sozlash uchun ishlatiladi yoki mehnat ja-rayoni uchun kerakli sharoit yaratib berish uchun xizmat qiladi. O’rni kelganda shuni eslatib qo’yish lozimki, materiallarni guruhlarga bo’lganda, aniq sharoitni hisobga olish lozim. Bir turdagi materiallar mahsu-lotni yaratishdagi roliga qarab birinchi sanoat korxonasida asosiy material bo’l-sa, ikkinchisida yordamchi material bo’lishi mumkin. Yarim tayyor mahsulotlar deb, ishlab chiqaruvchi bir tsexda to’la tugallanib boshqa tsexlarda qayta ishlash davom ettiriladigan mehnat buyumlariga aytiladi. Yarim tayyor mahsulotlar sotib olinishi yoki korxonaning o’zida ishlab chiqa-rilishi mumkin. Shuning uchun sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar shu korxo-naning o’zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlardan ajratilgan holda hi-sobga olinadi. Chiqindilar – korxonaning o’zida asosiy yoki yordamchi materiallar sifatida ishlatilishi mumkin, ayrim paytlarda esa boshqa korxonalarga sotiladi. Chiqin-dilar esa asosan boshqa korxonalarga sotiladi. Chiqindilar asosan xom

www.arxiv.uz ashyo va materiallarni qayta ishlash, mahsulot ishlab chiqarish natijasida paydo bo’ladi. Chiqindilarni to’g’ri hisobga olish va ulardan maqsadga muvofiq ravishda foy-dalanishni nazorat qilish muhim ahamiyatga ega. Yoqilg’i ishlab chiqarishdagi roliga ko’ra yordamchi materiallarga o’xshab ketadi. Yoqilgilar korxonalarda texnologik maqsadlarga yoqilg’i sifatida va isi-tish yoqilg’isi sifatida ishlatiladi. Idish va idish materiallari sotilayotgan mahsulotlarni o’rash, joylashtirish uchun xizmat qilib, mahsulot bilan birgalikda sotiladi. Ehtiyot qismlar mashina, asbob-uskuna va boshqa mehnat vositalarini ta’mirlash maqsadida ishlatiladi. Korxonaning tovar-moddiy zahiralari tarkibiga quyidagilar kiri-tilmaydi: Inventarizatsiya natijasida aniqlangan egalik qilish huquqi bo’lmagan tovarlar; Konsignatsiyada bo’lgan tovarlar. Darhaqiqat, inventarizatsiya (yo’qlama) o’tkazish davrida korxonada uning egalik qilish huquqi bo’lmagan tovarlar aniqlanishi mumkin. Bu mijozning buyurtmasiga asosan tayyorlangan (ya’ni oldi-sotdi bitimi bajarilgan) unga qarashli va jo’natishni kutayotgan tovardir. Aniqlangan bunday tovarlar korxo-naning tovar-moddiy zahiralari tarkibiga kiritilmaydi. Ular sotish jarayonida qayd qilinishi lozim. Т ovar-moddiy zahiralari tarkibiga kirmaydigan tovarlarning yana bir turi - bu konsignatsiyadagi tovarlardir. Konsignatsiya komitent yoki konsignant deb ataladigan mulkdorni o’z tovarlarini boshqa kompaniya omborlarida sotish uchun joylashtirishdir. Konsignator bunday tovarlarni o’zining moddiy zahiralari tarkibiga kiritmasligi kerak, chunki realizatsiya davrigacha bu tovarlar jo’natuvchi – kon- signantning mulki hisoblanadi. Omborda turgan tovarlarning bir kismini konsignatsiyaga berilishi muo- malasini buxgalteriya hisobida quyidagi yozuv bilan rasmiylashtirish mumkin Dt Konsignatsiyaga berilgan tovarlar Kt Ombordagi tovarlar

www.arxiv.uz 2. Т ovar-moddiy zahiralarni baholash tartibi. Т ovar-moddiy zahiralarini baholashda ularni tannarxi yoki sof sotish qiymatlari bo’yicha hisobga olish mumkin. Т MZ larini hisobga olishda shu ikkala qiymatidan qaysi biri kichik bo’lsa o’sha qiymat bo’yicha hisobga olinadi. Т MZlarini tannarxi yoki sof sotish qiymatlari bo’yicha hisobga olishda turli usullardan foydalanish mumkin. Ularni asosiylari quyidagi chizmada keltirilgan (7.1): Т MZ larni baholash Т annarxi bo’yicha Sof sotish qiymati bo’yicha Yalpi identifikatsiya usuli; Alohida moddalar bo’yicha hisobga olish usuli; O’rtacha hisoblangan qiymat usuli (AVECO); Asosiy tovar guruhlari bo’yicha hisobga olish usuli; Birinchi xarid narxlari bo’yicha Umumiy hajmi bo’yicha hisobga

www.arxiv.uz baholash usuli (FIFO); olish usuli. Oxirgi xarid narxlari bo’yicha baholash usuli (LIFO). 7.1-chizma. Т MZlarini baholash usullari Т MZ tannarxi bo’yicha hisobga olinganda uning tarkibiga Т MZlarini sotib olish (xarid qilish), olib kelish va joylashtirish bilan bog’liq barcha xarajatlar, ularni qayta ishlash xarajatlari va boshqa xarajatlar kiritiladi. Demak, Т MZ sotib olish bilan bog’lik xarajatlarga quyidagilar kiradi: tovar-moddiy zahiralarini harid qiymati; import zahiralar uchun bojxona bojlari va to’lovlari, mahsulotni sertifikatsiyalash xarajatlari; tayyorlov vositachilik tashkilotlariga to’langan komission to’lovlar; soliqlar (korxona keyinchalik qaytarib olishi mumkin bo’lganlardan tashqari, masalan, QQS); zahiralarini sotib olish bilan bog’lik transport-tayyorlov xarajatlari, xizmat ko’rsatish xarajatlari va zahiralarni sotib olish bilan bog’liq boshqa xarajatlar. Korxonalarning tovar-moddiy zahiralari tarkibi xilma-xil bo’lganligi uchun ham ular turlicha tayyorgarlik holatida bo’li-shi mumkin. Shuning uchun ham ularning ba’zilari, ya’ni hech qanday ishlov berilmaganlari xarid narxlari bo’yicha hisobga olinsa, boshqa-lari, ya’ni ma’lum qayta ishlovlardan o’tganlari, ushbu holatga kelguncha ketgan barcha xarajatlarini o’z ichiga olgan holdagi qiymatida aks et- tiriladi. Qayta ishlash xarajatlari tayyor mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita (to’g’ri) yoki bilvosita (egri) xarajatlarga, shuningdek, o’zgaruvchi va o’zgarmas xara- jatlarga ajratilishi mumkin. Bevosita xarajatlar - bu tayyor mahsulotning birligini ishlab chiqarish bilan bevosita bog’lik xarajatlardir. Ular jumlasiga: ishlab chiqarishga taalluqli moddiy xarajatlari;

www.arxiv.uz asosiy ishlab chiqarish ishchilarining ish xaqi; ishlab chiqarishga taalluqli ijtimoiy sug’urtaga ajratmalari. Yuqorida keltirilgan xarajatlar o’zgaruvchi xarajatlar bo’lib hisoblanadi. Chunki, ularning hajmi bevosita mahsulot ishlab chiqarilishi bilan bog’liq – mahsulot ishlab chiqarish hajmi oshsa, uning miqdori ham oshib boradi. Bilvosita xarajatlar - bular ishlab chiqarish jarayonida xizmat ko’rsatish bilan bog’liq ishlab chiqarish xarajatlaridir. Masalan: yordamchi ishchilarning vaqtbay ish haqi, ishlab chiqarish asosiy vositalarining amortizatsiyasi, ishlab chiqarish asosiy vositalarining joriy va kapital ta’mirlash xarajatlari va mahsulot hajmining usishi doimiy xarajatlari. Boshqa xarajatlar - tovar-moddiy zahiralarini kerakli joyga keltirish bilan bog’lik bo’lgan trasport va ularni tegishli holatda ushlab turish bilan bog’-lik bo’lgan boshqa xarajatlar (tayyor mahsulotni omborga tashib keltirish yakka tartibdagi buyurtmalar bo’yicha tovarlarni konstruktsiya qilish xarajatlari va boshqalar). Ma’lumki, mahsulotlarning ishlab chiqarish tovar-moddiy zahiralari tannarxiga qo’shilmagan xarajatlari davr sarflari sifatida tan olinadi. Ular jumlasiga: Sotish bo’yicha sarflar; Boshqarish bo’yicha sarflar (ma’muriy sarflar); Boshqa operatsion sarflar va zararlar. Т ovar-moddiy zahiralari tannarxi bo’yicha hisobga olishda faoliyat turlari xususiyatlarini hisobga olish lozim. Jumladan, mahsulot ishlab chiqarish bilan shug’ullanuvchi va xizmat ko’rsatish bilan shug’ullanuvchi korxonalarda Т MZni hisobga olishda ma’lum tafovutlar mavjud. Х izmat ko’rsatish korxonalarida tovar-moddiy zahiralari tannarxiga quyidagilar kiritiladi: Х izmat ko’rsatish bilan bevosita bog’liq bo’lgan xodimlarning ish haqlari; Boshqaruv va nazorat qilish bilan bog’liq xodimlarning ish haqlari;

www.arxiv.uz Х izmat sohasida, boshqaruv va nazorat sohalarida ishlayotgan xodimlar-ning ish haqlariga hisoblangan ijtimoiy sug’urta xarajatlari; Х izmat ko’rsatish jarayonida yuzaga kelgan boshqa ustama xarajatlar. Bu erda ham, sotish va ma’muriy boshqarish bilan bog’liq bo’lgan ish haqi va boshqa xarajatlari, shuningdek, agar texnik jarayonda ko’rib o’tilmagan bo’lsa, ish-lab chiqarish tsiklining alohida bosqichlari o’rtasida tovar-moddiy zahiralarni saqlash xarajatlari tovar-moddiy zahiralari tannarxi tarkibiga kiritilmaydi va ular yuzaga kelgan davr sarflari sifatida tan olinadi. Ma’lumki mahsulotlar (bajarilgan ish va xizmatlar) tannarxini hisobga olish usuli ishlab chiqarish turi, mahsulot turi va uning murakkabligiga bog’liq holda tanlanadi. Amaliyotda qo’llanayotgan hisobga olishning asosiy usullariga me’yoriy, buyurtmali, “jarayonli” va xarajatlarni inventar baholash (chakana savdoda) usullari kirib, ularning mohiyati boshqaruv hisobi fani da batafsil ko’rib chikiladi. 3. Т ovar-moddiy zahiralarni tannarxini aniqlash usullari Т ovar-moddiy zahiralarini turlicha bo’lishi ularni turlicha baholash tartibini qo’llash imkonini berganidek, ularni tannarxini aniqlashni har xil usullaridan foydalanish zaruratini ham tug’diradi. Т MZni tannarxi bo’yicha hisobga olishda quyidagi usullardan foydalanish mumkin: yalpi identifikatsiyalash usuli; o’rtacha tortilgan qiymat usuli; birinchi xarid narxlari bo’yicha baholash usuli; oxirgi xarid narxlari bo’yicha baholash usuli. Т MZni tannarxini hisoblashni ushbu usullari mohiyatiga qisqacha to’xtalib o’tamiz.

www.arxiv.uz Yalpi identifikatsiyalash usuli ning mohiyati shundaki, bunda o’zaro almash-tirilmaydigan zahiralarning alohida moddalarining tannarxi, shuningdek, max-sus buyurtmalar bo’yicha ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar tannarxi hamda aniq xarajatlarni identifikatsiyalash yo’li bilan aniqlashdir. xarajatlarni max-sus idenfikatsiya qilishning ma’nosi maxsus xarajatlar zahiralarining alohida moddasiga olib boriladi. Yalpi identifikatsiyalash usuli alohida buyurtma bo’yicha mahsulotlar ishlab chiqaradigan yoki asssortimenti ko’p bo’lmagan mahsulotlar ishlab chiqaradigan korxonalarda qo’llaniladi. Ushbu usul mohiyatini tushuntirish uchun korxonaning noyabr oyi uchun kel-tirilgan tovarlar qoldig’i va sotib olingan tovarlari haqidagi quyidagi ma’- lumotlaridan foydalanaylik. Sana Mazmuni Miqdori, dona Bir birligining bahosi, so’m Umumiy summasi, so’m 01.11. zahira qoldig’i 50 10 500 10.11 xarid qilindi 120 12 1440 20.11 xarid qilindi 150 15 2250 30.11 xarid qilindi 180 14 2520 Jami: 500 x 6710 Ko’rinib turibdiki, korxonaning sotish uchun mo’ljallangan tovarlari miq- dori 500 donani yoki 6710 so’mni tashkil qilgan. Shu davr mobaynida olingan to- varlardan 400 donasi sotilgan va 1 may holatiga 100 donasi qolgan. Qoldiq tovarlar tarkibini o’rganish shuni ko’rsatdiki, 1 may kuniga 50 dona 15 so’mlik, 50 dona 14 so’mlik tovarlardan qolgan. Demak, yalpi identifikatsiya usuliga muvofiq, tovarlar qoldig’i 1450 so’m (50*15+50*14)ni tashkil qilgan bo’lsa, sotilgan tovarlar tannarxi 5260 so’m (6710- 1450)ni tashkil qiladi. Ma’lumki, Т MZni hisobga olishning to’g’ridan-to’g’ri hisobdan chiqarish (yalpi identifikatsiyalash) usulidan foydalanish maqsadga muvofiq bo’lib Т MZ turlari ko’p bo’lmagan (masalan to’qimachilik sanoatida) yoki chiqarilayotgan

www.arxiv.uz mahsu-lotlar turlari ko’p bo’lmagan hollarda (masalan, avtomobilsozlikda) qo’llash mum-kin. O’rtacha tortilgan qiymat (AVECO) usuli ning mohiyati shundaki, bunda tovar-moddiy zahiralari har bir birligining qiymati hisobot davri boshida bir turli tovar-moddiy zahiralari birliklar va hisobot davri davomida sotib olingan yoki ishlab chiqarilgan bir turli birliklarning o’rtacha tortilgan qiymati bo’yicha aniqlanadi. Т ovar-moddiy zahiralari birliklarining o’rtacha tortilgan qiymati (t) quyidagicha aniqlanadi: T t = ---; Q T - Т ovar-moddiy zahiralari umumiy qiymati; Q - Т ovar moddiy zahiralarining birliklari soni. Ushbu formula yordamida hisoblangan Т MZ birligining o’rtacha qiymati ular tannarxini hisoblash uchun qo’llanadi, ya’ni sotilgan birliklar miqdoriga ushbu qiymatni ko’paytirib sotilgan birliklar tannarxini aniqlansa, sotilmay qolgan (ombordagi) birliklarga ko’paytirib esa qoldiq birliklar tannarxi aniqlanadi. Yuqorida keltirilgan misol va formuladan foydalananib tovarlarning o’rtacha tortilgan qiymatini hisoblaymiz: 6710 t = ------ = 13,42 so’m, 500 Demak, o’rtacha tortilgan qiymat usuliga muvofiq 1 may holatiga Т MZ qiymati 1342 so’m (100 dona x 13,42 so’m) ni tashkil qilgan. Shu davrda sotilgan tovarlar tannarxi esa 5368 so’m (400 dona x 13,42 so’m) ni tashkil qilgan.

www.arxiv.uz Birinchi xarid narxlari bo’yicha baholash (FIFO - birinchi kirim, birinchi chiqim) usuli ning mohiyatiga ko’ra, birinchi navbatda sotib olingan tovarlarning tannarxi birinchi navbatda sotib yuborilgan tovarlarga olib borilishi kerak degan fikrga asoslanadi. Demak, bu usulda sotilgan tovarlar (chiqarilgan mah-sulotlar) tannarxini dastavval birinchi sotib olingan tovarlar tannarxi hi-sobiga, keyin esa navbatdagi sotib olingan tovarlar hisobiga shakillanib boradi va xokozo. Bunda sotilmay qolgan tovarlar qiymatini oxirgi harid narxlari tash-kil qiladi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan foydalanib FIFO yordamida qoldiq va sotilgan tovarlarning tannarxini aniqlaymiz. Sotilgan (400 dona) tovarlar qiymati 5310 so’mni tashkil qiladi, ya’ni: Qoldiq tovarlar qiymati 50 dona x 10 so’m = 500 so’m Birinchi xarid 120 dona x 12 so’m = 1440 so’m Ikkinchi xarid 150 dona x 15 so’m = 2250 so’m Uchinchi xariddan 80 dona x 14 so’m = 1120 so’m _________________________________________________________ Jami: 400 dona 5310 so’m Demak, mavjud Т MZlardan 400 donasi sotilgan bo’lsa sotilmay qolganlari 100 dona bo’lib, ularning qiymati oxirgi harid narxlari bo’yicha hisoblanadi va uning h ajmi 1400 so’m (100 dona x 14 so’m)ni tashkil qiladi. Oxirgi xarid narxlari bo’yicha baholash (LIFO - oxirgi kirim, birinchi chiqim) usuli ning mohiyatiga ko’ra oxirgi xarid qilingan tovarlarning bahosi bi- rinchi navbatda sotilgan tovarlarning qiymatini aniqlash uchun, hisobot dav-rining oxiriga bo’lgan zahiralar qoldig’ining tannarxi esa birinchi navbatda xarid qilingan tovarlar tannarxi asosida hisob qilinadi. Т ovar-moddiy zaxi-ralarini baholashning ushbu usuli O’zbekiston Respublikasi BHMSda qo’llashga tavsiya qilinmagan. Yuqorida keltirilgan misolimiz ma’lumotlaridan foydalanib LIFO usuli yordamida sotilgan va davr oxiriga Т MZ qoldig’ini aniqlaymiz. Dastavval sotilgan (400 dona) tovarlar qiymatini aniqlab olamiz:

www.arxiv.uz Uchinchi xarid 180 dona x 14 so’m = 2520 so’m Ikkinchi xarid 150 dona x 15 so’m = 2250 so’m Birinchi xarid 70 dona x 12 so’m = 840 so’m _____________________________________________________________ Jami 400 dona 5610 so’m Demak, sotilgan 400 dona Т MZni umumiy tannarxi 6210 so’mni tashkil qilgan bo’lsa, sotilmay qolgan (qoldiq) tovarlar qiymati 1100 so’mni tashkil qiladi, ya’ni 6710 – 5610 = 1100 so’m yoki Qoldiq tovarlar qiymati 50 dona x 10 so’m = 500 so’m Birinchi xarid 50 dona x 12 so’m = 600 so’m Jami: 100 dona 1100 so’m Keltirilgan hisoblardan ko’rinib turibdiki, sotilgan tovarlar qiymatini oxirgi xarid narxlari asosida, qoldiq tovarlar qiymati (tannarxi)ni esa, dast-labki xarid narxlari bo’yicha aniqlandi. Hisoblarni bunday amalga oshirilishi, yuqorida aytib o’tganimizdek, LIFO usuli mohiyatidan kelib chiqadi. Endi yuqorida keltirilgan usullarni qo’llab sotilgan va qoldiq tovarlar qiymatini aniqlaganimizda, ular hajmi orasida qanday farq bo’lishini olingan ma’lumotlar asosida qiyosiy tahlilini o’tkazaylik. Qo’llanilgan usullarda so-tilgan tovarlar tannarxini aniqlash moliyaviy natijalarga qanday darajada ta’sir ko’rsatishini tasavvur qilish uchun, faraz qilayliq har dona tovarni so-tish bahosi 18 so’m tashkil qilsin Ko’rsatkichlar Qo’llanilgan usullar

www.arxiv.uz O’lcho v birli- gi Yalpi identifika- tsiyalash usuli AVEC O usuli FIFO usuli LIFO usuli Mavjud zahira Hajmi Q iymati dona so’m 500 6710 500 6710 500 6710 500 6710 Sotilgan zahiralar : H ajmi Q iymati dona so’m 400 5260 400 5368 400 5310 400 5610 Zahiralar qoldig’i: H ajmi Q iymati dona so’m 100 1450 100 1342 100 1400 100 1100 Sotishdan tushum so’m 7200 7200 7200 7200 Sotishdan olin- gan foyda so’m 1940 1832 1890 1590 Ko’rinib turibdiki, garchand, barcha hollarda ham bir xil zahira sotilgan va bir xil zahira qoldig’i bo’lsada, sotilgan va qoldiq zahiralarning qiymatlari har xilso’mmani tashkil qilmoqda. Demak, sotilgan zahiralar qiymatini turlicha bo’lishi sotishdan olingan foydani ham turlicha bo’lishiga sabab bo’lmoqda. Mantiqan olib qaraganda, qaysi usulni qo’llashimizdan qat’iy nazar zahiralar sekin-asta sotiladi va ular qiymati keyingi davrda to’la sotilgan mahsulot qiymatiga o’tadi. Bu erda gap faqat zahiralar qiymatini qanchasi hisobot davrida mahsulot qiymatiga olib borilayotganligi va ular orasida vaqtinchalik farqlar yuzaga kelayotganligi haqida bormoqda xolos. Shunday qilib, mahsulot tannarxini aniqlashning turli usullarini qo’llashning qiyosiy tahlili shuni ko’rsatdiki, FIFO usulini qo’llaganda eng ko’p foyda ko’rsatkichiga erishish mumkin ekan (yalpi identifikatsiya usuli keng qo’llanmaganligi uchun bundan mustasno), bu ma’lum ma’noda bozor sharoitida baholarni tinmay o’zgarib (ko’pincha ortib) turishi bilan bog’lik. Chunki tovar moddiy qiymatliklar qoldig’i qiymati nisbatan yuqori darajada hisoblanadi,

www.arxiv.uz sotilgan tovarlar qiymati esa pasaytiribroq ko’rsatiladi. Shunga mos ravishda foyda summasi ko’proq chiqadi, bu o’z navbatidagi byudjet hamda aktsionerlar (paychilar) ko’proq soliq va dividendlar olishiga sabab bo’ladi. Agar LIFO usulidan foydalanilsa, tovar-moddiy qiymatliklar qoldig’i tannarxi pastroq darajada hisoblanib, sotilgan tovarlar tannarxi so’nggi holda yuqori darajada ko’rsatiladi, natijada foyda ozroq summani tashkil qiladi va unga mos holda byudjet hamda aktsionerlar soliq va dividentlarini kamroq summada olishadi. 4. Т ovar-moddiy zahiralarni sof sotish qiymatida hisobdan chiqarishning usullari Ba’zi hollarda tovar–moddiy zahiralarni sotish qiymatlari ularni tan- narxidan arzonroq bo’lishi mumkin. Bunday hollar Т MZlarni shikastlanishi, ma’naviy eskirishi (sotilmay qolish natijasida) yoki boshqa sabablari bo’lishi mumkin. Ana shunday vaziyatlarda Т MZ sof sotish qiymati bo’yicha hisobga oli- nishi mumkin. Т ovar-moddiy zahiralari shikastlanganda qisman yoki butunlay eskirganda to’plamlash yoki sotuvni tashkil qilish xarajatlari oshganda, sotuv narxi pasaygan hollarda tovar-moddiy zahiralari o’z tannarxidan past bahoda sotish qiymatida baholashi mumkin. Sof sotish qiymati — tovar sotilishining taxminiy qiy-matidan tovarlarning sotuv oldi tayyorgarliklari va uning sotilishi xara-jatlarning ayirmasidir. Sof sotish qiymati bo’yicha Т MZlarni hisobga olishda jahon amaliyotida quyidagi usullardan foydalaniladi: moddalar bo’yicha; asosiy tovarlar guruxlari bo’yicha; zahiralarning umumiy hajmi bo’yicha.

www.arxiv.uz O’zbekiston Respublikasi BHMSda tovar-moddiy zahiralarining umumiy hajmi bo’yicha hisobga olish usuli tavsiya qilinmagan. Birinchi – «moddalar bo’yicha» usulda Т MZlarini har bir turi qiymati alo- hida baholanadi, ikkinchi usulda esa, Т MZlarini guruhi baholanadi va uchinchi usulda ularning umumiy hajmi bo’yicha baholanadi. Т MZlarini baholashda ularning tannarxi va sof sotish qiymatlaridan qaysi biri kichik bo’lsa, o’sha qiymat hisobga olinadi , ya’ni ularni hisobga olishda «kichik miqdorlar» usulidan foydalanadi. Bu buxgalteriya hisobining asosiy tamoyillaridan biri bo’lgan ehtiyotkorlik (konservatizm) tamoyiliga mos holda amalga oshiriladi. Ushbu usulni qo’llash tartibi quyidagi misolda ko’rsatilgan: Т.r Typi Тannarxi (so’m) Sof sotish qiymati (so’m) Kichik miqdor 1 A 6000 5000 5000 2 A 5500 5000 5000 Jami 11500 10000 10000 4 B 7500 9000 7500 5 B 9500 9000 9000 Jami 17000 18000 17000 6 S 7000 10000 7000 7 S 8000 10000 8000 8 S 11000 10000 10000 Jami 26000 30000 26000 hammasi 53500 58000 51500 Keltirilgan misoldan ko’rinib turibdiki, zahiralarning ko’pchiligida tannarx va sof sotish qiymatlari orasida sezilarli tafovut mavjud bo’lib, bunda ayrim hol-larda zahiralar tannarxi sof sotish qiymatidan yuqori. Bunday hollarni yuz berish sabablarini biz yuq orida ko’rsatib o’tdik. Jadvalda keltirilgan ma’-lumotlardan foydalanib yuqorida nomlari qayd qilingan usullar yordamida za-xiralarimizni sof sotish qiymatini hisoblab chiqayliq:

www.arxiv.uz Moddalar bo’yicha – bunda keltirilgan 8 ta zahirani ikkala (tannarxi va sof sotish) qiymatini solishtirib, ulardan eng kichik miqdori olinadi (jadvalda oxirgi qatorda berilgan) - uning umumiy summasi 51500 so’m ni tashkil qiladi; Asosiy tovarlar guruhlari bo’yicha – bunda keltirilgan 3 ta (A,V,S) turdagi zahirani (guruhlari bo’yicha) ikkala (tannarxi va sof sotish) qiymatni solishtirib, ulardan eng kichik miqdori olinadi - uning umumiy summasi – 53000 so’m ni tashkil qiladi (A turdagi tovarlar guruh ida –10000 so’m; B turdagi tovarlar guruhida- 17000 so’m; S turdagi tovar-lar guruhida – 26000 so’m); Zahiralarning umumiy hajmi bo’yicha – bunda keltirilgan barcha tovarlarni umumiy summasi jamlanib, ularni ikkala (tannarxi va sof sotish) qiymatini solishtirib, ulardan eng kichik miqdori olinadi – uning umumiy summasi 53500 so’m ni tashkil qiladi (ТMZning tannarxi va sof sotish qiymatlari ustunlarining jami qatoridagi summalar taq-qoslanadi). Ko’rinib turibdiki, ТMZ sof sotish qiymati bo’yicha hisobga olishda turli usullarni qo’llash ular hajmini turlicha bo’lishiga olib kelmoqda. Bunday farq-lar odatda korxona ТMZlarini hajmini hisobotlarda aks ettirish maqsadida aniqlash uchun qo’llanadi. Haqiqatda esa, umumiy natijada farq kelib chiqmaydi. Chunki, ushbu usullar yordamida aniqlangan qiymatlarni zahiralar sotilgandan keyingi foyda yoki zarar (aniqlangan qiymatga nisbatan) ular orasidagi farqni tekislaydi. 5. Т ovar-moddiy zahiralarni hisobga olishning uzluksiz va davriy tizimi Т ovar-moddiy zahiralarini hisobga olishning ikki xil tizimi mavjud bo’lib, ular quyidagilardir: uzluksiz (doimiy) hisobga olish; davriy hisobga olish Т ovar-moddiy zahiralarini uzluksiz (doimiy) hisobga olish tizimi ni mohiyati shundaki, bunda tovar-moddiy zahiralarining kelishi (sotib olinishi) va chiqib ketishi balans hisobvaraqlarida muntazam va batafsil ravishda aks ettirib boriladi. Bu usulning afzalligi shundaki, zahiralar harakati ustidan doimo nazorat

www.arxiv.uz qilish, ularni turlari bo’yicha hajmi va sarflangan qismi haqidagi axboratlarni muntazam olib borish hamda sotilgan mahsulotlarni tan-narxini aniqlab borish imkoniyatlariga ega bo’linadi. Demak, bu tizimni qo’l-laganda Т MZlarni boshqarish va zahiralarni optimal hajmini ta’minlash mum-kin. Т MZlarni uzluksiz hisobga olib borish tizimini batafsilroq tushunib olish uchun ularni balans hisobvaraqalarida aks ettirib borilishini misol yor-damida ifodalashga harakat qildik Mol etkazib beruvchilardan xomashyo va materiallar olingan vaqtda Dt Materiallar Kt Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan hisobvaraqlar 2. Moddiy zahiralar ishlab chiqarishga berilgan vaqtda: Dt Asosiy ishlab chiqarish Kt Materiallar 3.Asosiy faoliyatda band bo’lgan (mahsulot ishlab chiqarishdagi) ishchilarga mexnat xaqi hisoblandi: Dt Asosiy ishlab chiqarish Kt Mehnat haqi bo’yicha hisoblashishlar 4.Umumishlab chiqarish sarflari (ustama xarajatlar sifatida) mahsulot tannarxiga olib borilganda: Dt Asosiy ishlab chiqarish Kt Umumishlab chiqarish sarflari 5.Ishlab chiqarilgan mahsulot tayyor mahsulotlar omboriga topshirilganda:

www.arxiv.uz Dt Ombordagi tayyor mahsulotlar Kt Asosiy ishlab chiqarish 6. Sotilgan mahsulotlar tannarxi hisobdan chiqarilganda Dt Sotilgan tayyor mahsulotlar tannarxi Kt Ombordagi tayyor mahsulotlar Ko’rinib turibdiki, Т MZlarining har bir harakati taalluqli balans hisobvaraqlarda aks ettirilib bormokda. Т ovar-moddiy zahiralarini davriy hisobga olish tizimini mohiyati shundaki, bunda Т MZlarini har biri bo’yicha batafsil hisob yuritilmaydi, balki xarajat-larning vaqtinchalik hisobvaraqlar yordamida hisobga olib boriladi va inven-tarizatsiya natijasi bo’yicha zahiralar qoldig’i ma’lum bo’lgandan keyingina ular tannarxi aniqlanadi. Т MZlarini davriy hisobga olishning (ko’pincha savdo tashkilotlarida sama- rali foydalanib,) asosiy xususiyatlariga quyidagilar kiradi: Т MZlarini har biri bo’yicha batafsil hisob yuritilmaydi; sotib olingan Т MZni hisobga olish uchun maxsus vaqtinchalik hisobvraq-dan foydalaniladi; Т MZlar hisobvarag’ida yil boshidagi qoldiq inventarizatsiya o’tkazil-maguncha o’zgarmay turadi; Т MZlarining haqiqiy qoldig’i (mavjudligi)ni aniqlash uchun inventarizatsiya o’tkazish lozim; Sotilgan tovarlar tannarxi faqat inventarizatsiya natijasi bo’yicha aniqlanadi.

www.arxiv.uz Т MZlari davriy hisobga olish tizimini qo’llaganda sotilgan tovarlar tannarxini aniqlash uchun ko’rsatkichlarni balans bog’lanish usulidan foy- dalaniladi, ya’ni Т = K b + S – K o bu yerda : Т - sotilgan tovarlar tannarxi K b - davr boshiga tovar moddiy zahiralari koldigi; S - sotib olingan tovar-moddiy zahiralar K o - davr oxiriga tovar-moddiy zahiralar qoldigi; Hisobot davrining oxirida tovar-moddiy zahiralari qoldiqlarining inventarizatsiyasi natijalari bo’yicha tovar-moddiy zahiralarini hisobga olish balans hisobvaraqlarining debetlanishi yoki kreditlanishi “ Т ovar-moddiy zaxi- ralari bo’yicha tuzatishlar” yoki “Materiallar harid qilish bo’yicha xarajatlar” hisobvaraqlar bilan bog’lanishda tuzatish yozuvlari qilinadi. Т MZlarini hisobga olishning davriy tizimi ularning harakatini muntazam nazorat qilib borishni imkoniyati bo’lmaydi, chunki Т MZ qanchasi sotilgan va qanchasi qolganligini muntazam aniqlab borishni imkoniyati bo’lmaydi. Т MZlarini hisobvaraqlarda aks ettirilishi quyidagicha amalga oshirilib boriladi: 1. Mol etkazib beruvchilardan Т MZlari harid qilib olinganda (davr mobaynida sotib olishlarga ushbu o’tkazma muntazam berib boriladi): Dt Davriy hisobda Т MZni sotib olish Kt Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan hisobvaraqlar 2. Davr oxirida inventarizatsiya o’tkazilgandan keyin, Т MZlari qoldig’i aniq- langan vaqtda: Dt Yakuniy moliyaviy natija Kt Davriy hisobda Т MZni sotib olish

www.arxiv.uz 3.Inventarizatsiya natijasida aniqlangan Т MZlari qoldig’idagi farqga (agar boshlang’ich qoldiq yakuniy qoldiqqa nisbatan kamroq bo’lsa): Dt Ombordagi tovarlar Kt Davriy hisobda Т MZ bo’yicha tuzatishlar 4. Inventarizatsiya natijasida aniqlangan Т MZlardagi farqqa qoldig’iga (agar boshlang’ich qoldiq yakuniy qoldiqqa nisbatan ko’proq bo’lsa): Dt Davriy hisobda Т MZ b o’ yicha tuzatishlar Kt Ombordagi tovarlar Butun hisobot davri davomida sotilgan tovar-moddiy zahiralarining tan- narxi tovar-moddiy zahiralari bo’yicha tuzatishlar hisobvaraqning qoldig’iga, ma- teriallar xarid qilish bo’yicha xarajatlar hisobvaraqning debeti bo’yicha yig’ilib boradi. Hisobvaraqlar rejasida davriy hisob tizimidan foydalanish maqsadida alohida “ Т MZ larni xarid qilish” hisobvarag’i ajratilgan. Davriy hisob ti-zimida yil davomida harid qilingan tovar moddiy zahiralar summasi ana shu hisobvaraqning debetiga yozib boriladi. Yil oxirida hisobot tuzish maqsadida o’t-kazilgan inventarizatsiya natijasida ombordagi Т MZ qoldig’i aniqlandi. Bu ma’lumotlarga asosan ikki muhim axborotni: sotilgan tovarlar tannarxini (agar ulgurji savdo bo’lsa) yoki sotilgan tovarlar tannarxiga kiritilishi lozim bo’lgan material xarajatlarni (agar ishlab chiqarish bo’lsa) va albatta, moliyaviy natija - foyda yoki zararni aniqlash mumkin. 6. Т ovar-moddiy zahiralar hisobi bilan bog’liq muomalalarni yoritishlar

www.arxiv.uz Ushbu yo’nalish bo’yicha hisob siyosatining ochib berilishi 4-sonli O’zbe-kiston Respublikasi BHMS asosida amalga oshiriladi. Moliyaviy hisobotga izohlar va tushuntirishlarda xo’jalik yurituvchi sub-’ektlar foydalangan usullar, jumladan, tovar-moddiy zahiralarning uzluksiz yoki davriy tizimi, sotilgan tovarlar tannarxini aniqlashda foydalanilgan usul (o’rtacha qiymat yoki FIFO), bundan tashqari tovarlarning sof sotish qiymatiga asosan amalga oshirilgan yozuvlar kabi holatlar yoritilishi kerak.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standartlari Т oshkent, O’zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsia-tsiasi, 2003 yil. 2. 21-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti. Т oshkent, O’zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsiyatsiyasi, 2004 yil. 3. Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida Nizom, Т oshkent, O’zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Asso-tsiatsiyasi 2002 yil. 4. Bakaev A.S. Uchetnaya politika predpriyatiya, Moskva, Izdatel ь stvo Bux.uchet, 1994 g. 5. Beloborodova V.A i dr. Kal ь kulyatsiya sebestoimosti produktsii v promo’sh-lennosti, Moskva, FiS,1989 g. 6. Blank I.A. Osnova finansovogo menedjmenta, v 2 tomax, Kiev, «Nika- TSentr» «El ь ga», 2002 g. 7. Druri K. «Vvedenie v upravlencheskiy i proizvodstvenno’y uchet», Moskva, Audit, 1998 g. 8. Medvedov A.N. «Kak izbejat ь buxgalterskix oshibok» Moskva, Infra-M 1997 g. 9. Mejdunarodno’e standarto’ finansovoy otchetnosti, Moskva, Askeri,1999 g

O'xshashlar

Budjet tashkilotlarida tovar-moddiy zaxiralar hisobi

Budjеt tashkilotlarida tovar-moddiy zaxiralar analitik va sintеtik hisobi

Tovar-moddiy zaxiralar auditi

Tovar-moddiy zaxiralari auditi

Tovar-moddiy zaxiralari harakati bilan