Topografik tushunchalar va turistik texnika bo’yicha musobaqalar o’tkazish - Iqtisodiyot - Referatlar

Topografik tushunchalar va turistik texnika bo’yicha musobaqalar o’tkazish

Yuklangan vaqt:

06.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

12407.526367188 KB

Ko'chirib olish

Topografik tushunchalar va turistik texnika bo’yicha musobaqalar o’tkazish Reja: 1. Topografik bilimlar haqida tushunchalar 1.1. Topografiya va shartli belgilar 1.2. Joylarni chamalab topish usullari 1.3. Sayohatlarda o’lkashunoslik va qidiruv ishlari 2. Turistik texnika bo’yicha musobaqalarni tashkil qilish va o’tkazish

1. Topografik bilimlar haqida tushunchalar Sayohatlar jarayonida va umuman atrof-muhitni yaxshi bilish, tabiatni kuzatish hamda ular bilan bevosita bog’liq bo’lgan voqealar, hodisalar, faoliyatlarni anglash muhim ahamiyatga egadir. Bu sohada umumta’lim maktablari, o’rta maxsus ta’lim muassasalarida o’qitiladigan geografiya, tarix, adabiyot va boshqa fanlar aniq ma’lumotlar beradi. Mustaqillik yillari davrida “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlari talablari tarkibida sayr-sayohatlar aholining yoshiga qarab normativlar berilganligi hayotiy zaruriyatdir. Uning me’yoriy talablarini bajarishda barcha amaliy faoliyatlar bilan bir qatorda nazariy jihatdan tegishli bilim hamda malakaga ega bo’lish ham talab etiladi. Ya’ni, sayyohatchilar yo’lni (marshrut) tanlash, chizmalar (sxema) tayyorlash, xaritani o’qish, ulardagi shartli belgilar haqida tushunchalarga ega bo’lishi kerak. Shu sababdan sayohatlarga tayyorgarlik va ularni maqsaddagidek amalga oshirish uchun barcha ishtirokchilar topografik bilim va tushunchalarga ega bo’lishlari shart. Ular bevosita maxsus (seminar) mashg’ulotlar jarayonida va mustaqil ravishda o’rganiladi. Sayohatlar davomida topografik tushunchalar va bilimlar amaliy jihatdan mustahkamlab boriladi. 1.1. Topografiya va shartli belgilar Yer va uning tuzilishini qog’ozda rejali ravishda aks ettirish topografiya deyiladi. Bu geodeziyada ko’proq ishlatiladi. Kartada yer va undagi asosiy belgilar aniq va qisqartirilgan holda beriladi. (1–4- rasmlar). Sonli masshtab kartada tasvir etilgan to’g’ri chiziqlar oralig’ini 1 aniqlab beruvchi belgidir. U quyidagicha ko’rsatiladi: 1 : A yoki A

Bunda: A – chiziqlar kartada necha marta qisqartirilganini ko’rsatuvchi son. Masalan, 1:50000, 1:100000, 1:250000, 1:100000, 1:40000, . Chiziqli masshtabda joyning biror bo’lagi aniq sonlar asosida chiziq bilan belgilanadi va bu aniq belgi kartaning tagida to’g’ri chiziq bilan taqsimlab ko’rsatiladi. Chiziqli masshtab 23 = r sonli masshtabga nisbatan oraliqni hisoblashga birmuncha qulay. Chunki sonlarni ko’paytirib turmasdan aniq chiziq belgilari asosida ma’lum oraliqni o’lchab, masofani tez belgilash mumkin. Turistlar ko’proq 1:25 000 1-rasm. Magnit chizig’i va masshtabli kartadan foydalanadilar. azimutning og’ishi. Shartli belgilar kartani o’qish kalitidir, shartli belgilar asosida uch xil kartalar mavjud: masshtabli, masshtabsiz, izohli. Shuni hisobga olish kerakki, kartadagi ayrim shartli belgilar faqat yoz mavsumiga moslab olinadi. Joylarning relyefi yirik masshtabli kartalarda ko’rsatiladi, bunda dengiz sathiga nisbatan balandliklar aniq o’lchov bilan belgilanadi. 2-rasm. Ufq tomonlarini soat va quyosh bo’yicha aniqlash usullari.

3-rasm. Chiziqli masshtab. Balandliklarning yo’nalishi, nishabligi uning tuzilishiga qarab aks ettiriladi. Ayrim hollarda, ayniqsa, sxemalarda joyning balandligi yoki pastligi oddiy chiziqchalar bilan ham ifodalanadi. Marshrutga tegishli bo’lgan joylarning sxemasini tuzish yoki uni aynan ko’chirishda kartaning masshtablarini o’zgartirmaslik zarur. Ayrim hollarda kartadan ko’chirishga fotosurat usulidan foydalanish mumkin. Kartadan foydalanishda uning chiqqan yiliga e’tibor berish, faqat yangisini ishlatish lozim. 4-rasm. Sirkul yordamida kartaga qarab masofani o’lchash. 1.2. Joylarni chamalab topish usullari Biror joyni chamalab topish uchun kartani gorizontal holatda saqlab, uning ustiga kompasni qo’yish lozim. Keyin karta kompasning ko’rsatkichi meridianga to’g’ri kelguncha aylantiriladi. Magnit ko’rsatkichi geografik qutbni to’la ko’rsatmaganligi tufayli shunday qilinadi. Umuman, ikki meridian, ya’ni geografik (haqiqiy) va magnit meridianlari mavjud (5-rasm). Haqiqiy va magnit meridianlarning oralig’i magnit og’ish burchagi deb ataladi. M

5-rasm. Tomonlarni qor erishiga qarab chamalash usullari. Bu og’ishning farqi 10–20° va undan ham ko’proq bo’lishi, shuningdek, turli belgilarga ega bo’lishi mumkin. Turgan joyni aniq belgilash uchun kartada belgilangan og’ish burchaklarini bilish zarur. Bundan tashqari turgan joyni Qutb yulduzi orqali ham aniqlash mumkin. Agar magnit og’ish burchagi sharqiy tomonda bo’lsa, unda kartada plus (masalan, +7°) bilan belgilanadi. Demak, haqiqiy Shimol yo’nalishning shimoliy chap tomonida ekanligi ma’lum bo’ladi. Shunda kompas ko’rsatkichini 7° ga to’g’rilash zarur va shimol-janub kesishmasi haqiqiy geografik meridiandan o’tadi. Agar og’ish burchagi g’arb tomonda bo’lsa, unda haqiqiy meridian chizig’ini topish uchun karta magnit og’ish burchagiga qarab o’ng tomonga buriladi. Shu tariqa shimolni aniq belgilab olishga erishiladi. Kompas orqali kartaning shimoli aniqlangach, turist o’zi turgan joyni belgilab, yo’nalish tomonini va aniq joyni belgilaydi. Shartli belgilar orqali u marshrutni o’rganadi va yo’lga tushadi. Turist kompassiz karta orqali chamalashda joylarning chizig’i yoki belgilar orqali amalga oshiradi. Joylarni chiziq orqali chamalashda yo’l, daryo yoki boshqa obyektlar belgilab olinadi. Bunday paytlarda qo’ldagi kartaga tez-tez qarash va belgilarni solishtirib borish kerak (6-rasm). Qumtepalar Tik qoyalar Qo’rg’onlarPiyoda yurish so‘qmoqlari Qishda yuriladi- gan yo‘llalar Ko‘priklar Daryoning sayoz joylari

Katta va eski chuqurliklar Birtekis qumliklar Balandlik, gorizontal va dovonlar belgisi Jarliklar Muzlik va tog’ jinsi tepaliklari Dala va o’rmon yo’llari O’tli to’siqlar Ikki tomonlama temir yo’llar Bir tomonlama temir yo’llar Tor izli temir yo’llar Balandlik Temir yo’llarning eski tasviri Shosse (katta yo’l) Tosh terilmagan yo’l Suv tegirmoni Trubali zavod, fabrikalar Meditsina punktlari Suv tegirmoni Shamol tegirmoni Trigonometrik punkt Telegraf idoralari O’rmon qorovulining yo’li Yo’l ko’rsatkichlari 6-rasm. Kartadagi shartli belgilar. Joylarni ayrim hollarda yulduz, quyosh hamda ayrim predmetlarga qarab ham chamalab topish mumkin. Soatga va quyoshga qarab yurish yo’nalishi va tomonlarni aniq belgilash mumkin. Buning uchun soatning ko’rsatuvchi strelkasini quyoshga qaratilib, 1 raqami bilan quyosh tomondagi son Kemalar to‘xtaydigan joy Odamlarni o‘tka- zuvchi yassi sol Tundralar O‘tish mumkin bo‘lgan botqoqlik Butazor Keng bargli o‘rmon Kesilgan o‘rmon Yongan o‘rmon Shamoldan yiqilgan daraxtlar Daraxtni kesib yasalgan yo‘l Trubasiz zavod, fabrikalar

o’rtasidagi farq aniqlanadi. Bunday hollarda soat mahalliy vaqtlarga to’g’rilanishi zarur. Bu usul bilan yozgi sharoitlarda tomonlarni belgilash uncha qiyin bo’lmaydi va unda ko’pi bilan 20–25° ga xato qilish mumkin. Qutb yulduzi bo’yicha chamalash usuli quyidagicha: kechalari havo ochiq bo’lganda samodagi yulduzlarni belgilash juda oson. Katta ayiq yulduzi oldidagi qator ikki yulduz ustidan to’g’ri chiziqni xayol Kichik ayiq yulduzining oldidan o’tgan cho’michsimon yulduzlarning eng chekkasidagi (dumli) yulduzini bildiradi va uning geografik meridiandan og’ish burchagi 2° dan oshmaydi. Qutb yulduzi topilganda tomonlarni aniq belgilash mumkin bo’ladi. Turistlarning oy harakatini bilishi ham tomonlarni belgilashga yordam beradi. Joylardagi predmetlar orqali chamalash usuli ham turistlar uchun qo’l keladi. Tabiatda uchraydigan turli predmetlar tomonlarni belgilashda foydalidir. Atrofni chamalab belgilab olgach, uzoq va yaqinda ko’ringan predmet yoki masofalarni aniqlash zarur bo’lib qoladi. Buning uchun quyidagicha ish tutish kerak: har bir kishi o’zining qadami va uning kengligini chamalay bilishi lozim. Odatda, bir juft qadamni 1,5 m bilan belgilashadi. Shunga asoslanib, ma’lum oraliqni qadamlar bilan o’lchash va masofani belgilash mumkin. Agar masofa uzoq bo’lsa, har yuz qadamda ma’lum sonlarni yozib borish kerak, yozish imkoni bo’lmaganda barmoqlarni bukish bilan hisob qilib boriladi (1-jadval). 1-jadval Uch qadamni metrga aylantirish (S.V. Obruchev usuli, kurs bo’yicha) Egilish burchagi , gradus Uch qadam sonlari 10 0 20 0 30 0 40 0 500 600 700 800 Metrlar Tushish 20 19 8 39 6 59 4 79 2 990 118 8 138 6 158 4 Tushish 10 21 4 42 8 64 2 85 6 107 0 128 4 149 8 171 2

Tushish 0 22 8 45 6 84 91 2 114 0 130 159 6 182 4 Chiqish 10 18 5 37 0 55 5 74 0 925 111 0 129 5 148 0 Chiqish 10 14 8 29 6 44 4 59 2 740 888 102 6 118 4 Chiqish 10 11 2 22 4 33 6 44 8 560 672 784 896 Oraliqni qadamlab o’lchashning aniq bo’lishiga yuqoridagi jadval yordam bersa, oraliqni ko’z bilan chamalash miqdorini navbatdagi 2-jadval orqali bilib olish mumkin. Masofalarni o’lchash va chamalashning turli usullari mavjud. Bulardan eng qulay usul uchburchak shaklida o’lchashdir. Buning uchun gugurt cho’pi o’lchov vositasi bo’lib xizmat qiladi (7-rasm). Gugurt cho’pi imkoni boricha millimetrlarga bo’lib chiqiladi. Shuningdek, o’lchanadigan joygacha bo’lgan masofada turgan narsaning (daraxt, tosh, uy va hokazo) taxminiy balandligini bilish zarur. Masalan, odamning uzunligi 1,7; velosiðed g’ildiragining balandligi 0,75; ot ustidagi kishi 2,2; telegraf ustuni – 6; shifr yoki tunukalanmagan oddiy uylarning balandligi 2,5– 4 metr bilan belgilanadi. 2-jadval Oraliqni ko’z bilan chamalash miqdorlari Predmetlarning nomi Oraliq 1 2 Katta minora, g’alla ombori, machitlar 19–21 km Shamol tegirmonlari 11 km Qishloq va katta imoratlar 9 km Fabrika trubalari 6 km Alohida uylar 5 km Uy derazalari 1 4 2km Tom ustidagi trubalar 3 km Alohida daraxt, odamlar 2 km Kilometr, ko’rsatkich va yo’l ustunlari 2 km Otlarning oyog’ini ko’rish 700 m Oynalardagi turli bezaklar, belgilar 530 m

Odam boshi 400 m Kiyim va uning rangi 270 m Tom ustidagi taxtalar, tuynuklar 210 m Tugmalar 160 m Odam yuzi 160 m Chehraning o’zgarishi (kulishi, qovoq solish) 110 m Ko’zlar 60 m Ko’zning oqi 20 m Aytaylik, telegraf ustunigacha bo’lgan oraliqni o’lchash kerak. Buning uchun qo’limizdagi gugurt cho’pini barmoqlarda ushlab, qo’lni to’la oldinga uzatamiz va uning uchini ustun bilan baravarlashtiramiz (bir ko’z bilan qarash kerak). Katta yoshdagi kishining qo’li taxminan 60 sm uzunlikka ega. Gugurt cho’pi bilan ustun ufqda tenglashtirilganda ustun gugurt cho’pining ikki chizig’iga (4 mm) teng keldi, deylik. Oraliqni belgilash va hisoblash uchun quyidagi proporsiyadan foydalaniladi: qo’l uzunligi = gugurt cho’pi chizig’i = 0,60 0,04 X= 0,60x6,0 = 900 Bunda: qo’l oralig’i ustun balandligi X 6,0 0,04 Shunday qilib, ustungacha bo’lgan masofa 900 metrni tashkil qiladi. Sayohat jarayonida masofalarni o’lchashning turistik o’lchov, ya’ni andozalarini bilib qo’yish kerak. Turistik andozalar quyidagi belgilar bilan aniqlanadi: – qarich (bosh va kichik barmoqlar oralig’i) 18–22 sm; – bosh barmoqning asosidan ikkinchi barmoq uchigacha11-13 sm; – uchinchi barmoqning asosidan ikkinchi barmoq uchigacha7–8 sm; – bosh barmoq bilan ikkinchi barmoq uchlari yozilganda uningoralig’i 16–18 sm bo’ladi; ikkinchi va uchinchi barmoqlar yozilganda ularning oralig’i 8–10 sm ni tashkil qilishi mumkin.

7-rasm. Oraliqni gugurt cho’pi bilan o’lchash. Ikki qo’lni yozganda (quloch), uning uzunligi odatda, bo’y bilan baravar bo’ladi. Ikkinchi barmoqning eni 2 sm va tirnoq eni 1 sm, to’rtta barmoqning juft holdagi eni 7–8 sm ni tashkil qiladi. Ma’lumki, havo ochiq paytda yuqorida ko’rsatilgan predmet va narsalarni belgilangan km yoki m hisobida har bir sog’lom kishi bemalol ko’ra oladi va shu sababli marshrutdagi masofalarni ko’z bilan chamalash mumkin bo’ladi. Joylarning tuzilishiga qarab predmetlar turli xilda ko’rinishi ham mumkin. Masalan, cho’l sharoitida kichik predmetlar (daraxt, uy va boshqalar) juda uzoqda bo’lib ko’rinadi. Tog’ sharoitlarida toshlar, tepaliklar, cho’qqilar juda yaqin bo’lib ko’rinadi. Bu narsa pastdan ham, yuqoridan ham qaraganda shunday seziladi. Kanal, daryo juda uzunga o’xshab ko’rinadi. 1.3. Sayohatlarda o ’ lkashunoslik va qidiruv ishlari Sayohatlar jarayonida turli xil o’lkashunoslik va qidiruv ishlari olib boriladi. Buning uchun maktab kollektivi, asosan, sayohat rahbari o’quvchilarning ko’p kunlik turistik sayohati davomida qanday qidiruv yoki o’lkashunoslik ishlari olib borish kerakligini avvaldan rejalashtirishi va tegishli mutaxassislardan maslahat olish kerak bo’ladi. Bu sohada esa mutaxassislar ilmiy tekshirish institutlari, oliy va o’rta maxsus ta’lim muassasalaridagi kafedralar, kabinetlar, muzeylar va muassasalar tegishli yordam ko’rsatishi yoki bevosita topshiriqlar berishi mumkin.

Meteorologik kuzatishlar Tabiatda uchraydigan turli hodisalar, jumladan, meteorologik o’zgarishlar sayohatchilar, umuman sayyohlarning hayotida muhim o’rin tutadi. Ob-havoning o’zgarishini bilish uchun birnecha kun davomida aniq bir vaqtda (soat 1, 7, 13 va 19 da) kuzatishlar olib borish lozim. Bulutlarni balandroq va ochiq joyda kuzatish kerak bo’ladi. Ko’z bilan bulutlarni kuzatish ballar bilan o’lchanadi. Bulutsiz osmonni, no’l ball bilan, osmon bulut bilan to’la qoplangan bo’lsa – 10 ball bilan belgilanadi. Agar bulutlar osmonni 1/10, 2/10, 3/10, 4/10 miqdorda qoplagan bo’lsa, unda 1, 2, 3, 4 ball deb hisoblanadi. Bulutlar past, o’rta va baland qatlamlardan iborat. Yuqori qatlamdagi bulutlar yupqa, oq bo’ladi va soya tashlamaydi. Bunday bulutlar ob-havoning o’zgarishiga ta’sir ko’rsatadi. O’rta qatlamdagi bulutlar zangori-sarg’ish tusda bo’lib, tuman va to’lqinni eslatadi. O’rta qatlamdagi bulutlar quyosh nurini o’tkazmaydi. Bulutning pastki qatlami quyuq sarg’ish tusdadir. Bunday bulutlar osmonni to’la qoplab oladi. 1. Bulutlar ko’pincha shimoli-g’arb tomondan sharqqa qarab ko’chib yuradi. Bu osmondagi shamollarning yo’nalishini bildiradi. Odatda quyoshning chiqish va botishida osmon qizaradi. Bunday hollarda havo o’zgarishi mumkin. Osmon zangori, ko’kroq bo’lganda esa ob-havoning uzoq muddatlargacha o’zgarmasligini bildiradi. Ob-havoda bo’ladigan o’zgarishlarni oldindan bilishning ayrim belgilari: 1. Yoz paytlarida osmon bulutli bo’lib, shamol pasaysa, kechasisalqin bo’lishidan darak beradi. 2. Quyosh chiqishi bilan bulutlar paydo bo’la boshlaydi va kunning yarmiga borib ko’payadi. Kech kirishi bilan bulutlar yana yo’qoladi. Havo yaxshi bo’lishning belgilari: – qaldirg’ochlar balandlab uchadi; – chumolilar juda tez harakat qiladi; – kechqurun chigirtka va boshqa hasharotlar uzoq chirillashadi;

– asalarilar dalalarga juda erta uchib ketadi; – burchaklar, o’t oralari, tosh kovaklari o’rgimchak uyasi bi-lan to’la qoplanadi; – qoqigullarning hamma gullari, suv hamda ko’lmak, havza-larida oq nilufarlar ochilgan bo’ladi; – shamol bo’lmaganda changlar tik yuqoriga ko’tariladi; – gulxan cho’g’larining usti oqarib, o’chganday bo’lib ko’rinadi. Ob-havo buzilishining belgilari: – yulduzlar qizg’ish yoki tiniq, zangori bo’lib yarqiraydi; – qaldirg’ochlar va boshqa qushlar past uchadi; – boyqushlar kunduzi sayray boshlaydi; – o’rdaklar, oqqushlar suvga ko’p sho’ng’iydi; – kaltakesaklar iniga yashirinadi; – baqalar suv, balchiqdan chiqib qurullay boshlaydi; – asalarilar kechgacha uchadi va kechqurun aktivlashadi; – itlar kam ovqat yeb, ko’p uxlaydi, bekorchi yugurishadi; – mushuklar yuz-qo’llarini “yuvadi”; – tovushlar tez eshitiladi va hidlar tez tarqaladi;– telegraf ustunlaridagi simlar guvillaydi; – gulxan ochiq va tiniq ko’rinadi. Topografik kuzatishlar Topografik kuzatishning eng qulay turi o’tgan marshrutni rasmga olish yoki sxemaga tushirishdir. Shuningdek, masofa yoki oraliqlar qadamlab o’lchash yo’li bilan, yo’nalish esa kompas bilan aniqlanadi. Agar arxelogik yoki foydali qazilma boylik va hokazolarni chizish kerak bo’lsa, unda uning aniq rejasini tuzish lozim. Bunday hollarda aniq o’lchov asboblarini (metr va boshqa asboblar) ishlatish kerak. Ko’p hollarda turistlar o’zlari turgan joyning balandligini o’lchashga urinib ko’radilar. Bunday paytlarda eklimetr (joylarning nishabligini o’lchaydigan asbob) yoki barometr (âûñîòîìåòð) kabi asboblardan foydalaniladi.

Joylarning sxemasini chizish va shartli belgilarni ko’chirish turistlarning topografiya sohasidagi malakalarini mustahkamlaydi. Geologik kuzatishlar Sayohatchilarning geologik kuzatishi marshrutning geologik suratga olinishini taqozo qiladi. Geologik kuzatishlarda turistlar yer tuzilishi, uning qatlamlari, foydali qazilmalar bilan tanishadilar. U yoki bu joyning sxemasini chizish, muhim topilmalar tavsifini yozish-da ularning hajmi, aniq joyi, uzunligi, kengligi aniq ko’rsatilishi kerak. Topilmalardan hajmi 3½3 sm qalinligi 2 sm dan kam va ortiq bo’lmagan hajmda na’muna olish lozim. Geologik kuzatishlarga chiqqanda geologik bolg’a, arra, o’lchov lentasi (bochevka), tog’ kompasi (eklimetrli), 10 protsentli tuz kislotasi solingan shisha (tog’ jinslarining qaynashini aniqlaydi), matodan qilingan xalta va boshqa kerakli asbob hamda jihozlarni olish lozim. Geomorfologik kuzatishlarda sayohatchilar yer tuzilishidagi o’zgarishlarni o’rganadilar. Buni quyidagi reja asosida olib borish mumkin: Obyektning nomi. Uning aniq yo’nalishlari. Dengiz sathiga nisbatan uzunligi va balandligi. Kesib o’tish chizig’i bo’yicha (eniga) uchraydigan turlar, bo’linmalar to’g’risida xarakteristika. Yo’nalish bo’yicha xarakteristika. Ayrim qismlarni qamrab olgan o’simliklar. Territoriyaning xalq xo’jaligi uchun ahamiyati. Gidrologik kuzatishlar Gidrologik kuzatishlarda hali to’la o’rganilmagan ko’l, daryolar tadqiq qilinadi. Bunda ko’l yoki daryoning boshlanishi, oqish tezligi, kengligi, atrofidagi sharoiti, tabiatning o’zgarishiga qarab uning ham o’zgarishi, qirg’oqlarning tuzilishi, daryo suvining oqish xususiyatlari to’g’risida materiallar yig’iladi. Ayrim hollarda mahalliy kishilar bilan ana shu mavzularda suhbat qilishga to’g’ri keladi.

Turistlar bunday kuzatishlar uchun 20–30 metr uzunlikdagi ið, reja-shetli kompas, belgili lineykalar, yengil langar cho’p, sekundomer, boshqa asboblar bilan ta’minlanishlari lozim. Botanik va zoologik kuzatishlar Sayohat jarayonida joylarning o’simlik dunyosini o’rganish yoki o’simlikni izlash uchun botanik kuzatishlar olib boriladi. Bunday paytlarda tegishli o’simliklardan gerbariy yasaladi, ular turlarga ajratilib, nomlari aniqlanadi. O’simliklarni terish oldidan mahalliy kishilar bilan maslhatlashish, uning rangi, bargi, bo’yi, tuzilishi va boshqa xususiyatlarini aniqlash, shuningdek, ularni quritish, joylashtirish qoidalarini ham bilish talab etiladi. Ayrim o’simlik va gullarni o’z holicha yig’ish florizm deyiladi. Rassomlar tasviriy san’at ishlarida bu gullarning tuzilishi, rangi umumiy formalaridan foydalanadilar. Sayohat paytida zoologik kuzatishlar asosan hasharotlarning turlarini belgilash va ularni yig’ishdan iborat. Hasharotlar zararli va foydalilarga ajratib o’rganiladi. Hasharotlarni yig’ib, uni saqlash juda oson. Buning uchun maxsus banka yoki shishalardan foydalaniladi. Hasharotni tergan joyning nomi, maydon kengligi va ularning miqdorini maxsus daftarchaga qayd etish lozim. Hasharotlarni izlash unchalik murakkab emas, oddiy durbinlarni ishlatish kifoya. Fenologik kuzatishlar Fenologiya biologiya fanining o’simliklar hamda hayvonlar hayotidagi o’zgarishlar qonuniyatini, ularning iqlim sharoitiga bo’lgan munosabatini o’rganuvchi sohasi hisoblanadi. Fenologik kuzatishlar uchun maxsus jihoz yoki asbob talab qilinmaydi. Lekin kuzatishlar uchun maxsus kundalik tutish lozim (3-jadval). 3-jadval Fenologik kuzatishlarda hisobga olinishi kerak bo’lgan ba’zi belgilar (A.Menchukovning “Â ìèðå îðèåíòîðîâ” kitobidan. –M.: 1960-y.). Oylar Tabiatdagi kuzatishlarning Mavsum

taxminiy muddati sharoitlarining nomi Eng erta Kechki O’rtacha 1 2 3 4 5 Mart 7 III 31 III 19 III Birinchi quzg’un kelishi 15 IV 30 III Chug’urchuq (mayna)ning kelishi Aprel 18 III 5 IV 1 IV To’rg’aylarning kelishi 24 III 18 IV 4 IV Qayin darxatida suvning harakat qilishi 25 III 17 IV 11 IV Turnalarning shimolga uchishi 17 III 10 V 17 IV Gullardagi changlanish 30 III 5 V 19 IV Tog’ teragining gullashi 5 IV 7 V 22 IV Olxaning (zirk daraxti) gullashi 4 IV 13 V 22 IV Baqalarning qurullay boshlashi 8 IV 12 V 24 IV Shumrutning kurtak otishi 1 2 3 4 5 6 IV 14 V 25 IV Yong’oqning gullashi 24 IV 9 V 30 IV Kakkuning birinchi sayrashi May 15 IV 24 V 7 V Navro’z gulining gullashi 22 IV 23 V 9 V Qayinlarning gullashi

1 V 18 V 10 V Bulbulning birinchi sayrashi 26 IV 24 V 11 V May qo’ng’izlarining uchishi 29 IV 1 V 12 V Qaldirg’ochning kelishi 2 V 27 V 13 V Qoqining gullashi 2 V 5 VI 24 V O’rmon yertutining gullashi 6 V 5 VI 22 V Olchalarning gullashi 6 V 6 VI 24 V Olmalarning gullashi 10 V 12 VI 26 V Marvaridgul (ландыш)ning gullashi 8 V 14 VI 27 V Sirenning gullashi 11 V 17 VI 29 V Сhetan (рябина)ning gullashi Iyun 17 V 28 VI 12 VI Itburunning gullashi 25 V 3 16 IV Javdar bug’doyning gullashi Iyul 24 VI 20 VII 5 VII Javdarning boshoqlanishi 28 VI 28 VIII 12 VII Javdarning sarg’ayishi 15 VI 30 VII 13 VII Lipa (arg’uvon)ning

gullashi Avgus t 1 VIII 17 VIII 10 VIII Barglarning tusha boshlashi Sentab r 26 VIII 26 IX 3 IX Quzg’unlarning ketishga hozirlanishi 14 VIII 21 X 27 IX Turnalarning qaytishi Yuqoridagi tabiiy belgilar O’zbekiston sharoitida qariyb bir yoki bir yarim oy oldin paydo bo’ladi. Toponomik kuzatishlarda daryo, tog’, ko’llar, aholi yashaydigan punktlar va joylarning nomlari, ularning kelib chiqish tarixi o’rganiladi. Iqtisodiy-geografik kuzatishlarda esa xo’jaliklarning tuzilishi, tashkil qilinishi, ishlab chiqarish mahsulotlarining hajmi bilan tanishiladi. Qishloq va suv xo’jaligi, chorvachilik, ekologiya (o’rmon xo’jaligi, qo’riqxonalar), tibbiyot va boshqa sohalarda ta’lim olayotgan o’quvchi-yoshlar va shuningdek, mehnat jarayonlarida faoliyat ko’rsatayotgan yosh mutaxassislar yuqorida zikr etilgan kuzatish hamda izlanish ishlarini amalda sinab ko’rishlari lozim. Shular asosida o’z tajribalarini takomillashtirish maqsadga muvofiq bo’ladi. 2. Turistik texnika bo’yicha musobaqalarni tashkil qilish va o’tkazish Umumta’lim maktab o’quvchilari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylarning o’quvchi-yoshlari hamda oliy ta’lim tizimidagi talabalar, xizmatchilarning ommaviy piyoda yurish sayohatlarida turli xil musobaqalar o’tkazishning asosiy maqsadi quyidagidek bo’lishi mumkin. 1. Sayohat ishtirokchilarining jismoniy sifatlarini takomillashtirish, kasb- hunar bilan bog’liq amaliy faoliyatlarni mustahkamlash. 2. Piyoda yurishlarda jismoniy qobiliyatlarni sinovdan o’tkazish, “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlari talablarini bajarish. 3. Turizmga bo’lgan qiziqish va havaslarni yanada oshirish, ularnikeng targ’ibot qilish.

4. Ijtimoiy mehnat qilish (qishloq, o’rmon xo’jaligi, qo’riqxonalar va b.q.) yo’li bilan aholiga ko’mak berish, tabiatga tahdid soluvchilarga qarshi kurashish yoki uning oldini olish. 5. Vatan himoyasi uchun mudofaa ishlarida xizmat qilishga tayyorgarlik, maxsus jismoniy mashqlarni amalda bajarish bilan malaka hosil qilish. Turistik sayohatlar, yurishlarda xilma-xil musobaqalar, slyotlar tashkil qilinadi. Katta yoshdagi kishilarning sayohatlar jarayonida sportning voleybol, futbol, badminton, suvda suzish kabi turlaridan oddiy qoidalar bo’yicha musobaqalar, ko’ngil ochish tadbirlari tashkil qilinadi. Turli harakatli o’yinlar uyushtiriladi. Balandliklarga chiqish, tushish, chodirlarni tez o’rnatish, ovqat pishirish kabilar bo’yicha ham musobaqalar, estafetalar tashkil qilinadi. Turistik sayohatlar va yurishlar davomida tashkil etiladigan turli musobaqalar ham avvaldan tayyorlangan bo’lib, maxsus reja yoki nizom asosida o’tkaziladi. Maktab o’quvchilarining barcha sayohat va yurishlarida yo’lda yurish tartibi, atroflarni ko’zdan kechirish, joylarni o’rganish, muzey va diqqatga sazovor joylarni tomosha qilish, sxema tuzish kabi tadbirlar bilan birgalikda turistik musobaqalar ham tashkil qilinadi. Maktab o’quvchilarining turizm bo’yicha musobaqalari turistik texnika va slyot hisoblanadi. Turistik texnikani bilish uchun unda ishlatiladigan asboblardan va tog’li joylardan o’tishda arqonlardan foydalanish, suvdagi toshlardan o’tish, o’zidan oldinda ketayotgan kishining xavfsizligini ta’minlash qonun-qoidalarini mukammal bilishi kerak (8, 8a, 9, 10, 11, 12-rasmlar). Turistik texnikaning asosiy elementlari past-baland joylarda yurish, yugurish, to’siqlardan arqon va oddiy moslamalardan qilingan vositalar yordamida o’tish, shikastlangan paytda birinchi yordam berish, karta (sxema) bo’yicha joylarni belgilash, azimut bo’yicha yurish, chodirlarni vaqtida qurish, rukzakka kerakli buyum va jihozlarni joylashtirish, ovqat pishirish, choy qaynatish, devoriy gazeta tayyorlash, fotoalbomlarni namoyish qilish kabilardir. Ana shu elementlar turistik musobaqa yoki slyotlarda bajariladi.

Turizmning elementlari bo’yicha musobaqani bir jamoaning o’zi ham tashkil qilishi mumkin. Bunda birnecha jamoa tashkil qilshiga to’g’ri keladi. Jamoalar tuzish imkoni bo’lmaganda namuna sifatida 10–15 turistning ishtirokida musobaqa tashkil qilinadi. Bunday musobaqalar o’quvchi va turistlarning jismoniy tayyorgarligini oshirish, turistik malaka hosil qilish, yirik musobaqa yoki slyotlarga tayyorlanish maqsadida maktab turizm seksiyalarida yil davomida muntazam o’tkaziladi. Bunday musobaqalar talabga javob beradigan tabiiy sharoitlarda tashkil qilinadi. Musobaqalarni yaqinroq daryo sohillari, jar, tepa yoki uncha baland bo’lmagan tog’ zonalarida o’tkazishni mo’ljallash lozim. Bunday sharoitlar bo’lmagan paytlarda, bahor, kuz hamda ta’til vaqtlarida 2–3 kunlik poxod tashkil qilish, asosiy manzilga yetgach, musobaqalarni uyushtirish kerak bo’ladi. Turistik texnika bo’yicha musobaqa tuman yoki shahar miqyosida tashkil qilinadi. Turistik musobaqalarning eng yirigi slyot hisoblanadi. Slyot turistlarning katta anjumani, yig’inidir. Slyot asosan tuman, shahar, viloyat, respublika miqyosida maxsus nizom asosida o’tkaziladi. Maktab o’quvchilarining turistik slyotlari, kasaba uyushma va xalq ta’limi organlari tomonidan tashkil qilinadi. Boshqa tashkilot, muassasa va ta’lim muassasalarida tashkil qilingan turistik slyotlarga ham tegishli sport jamiyatlari, turizm kengashlari rahbarlik qiladi. Slyot o’tkazishdan birnecha oy ilgari nizom ishlab chiqiladi va tegishli joylarga yuboriladi. Nizom asosida ta’lim muassasalari, tashkilotlari, muassasalar jamoa tayyorlaydi.

8-rasm. Arqonni qoyaga mustahkamlash usullari. a 8-a rasm. Arqonni tanaga bog’lash usullari.5 41 32

9-rasm. Tog’li joylarda arqonda osilib o’tish. Slyotni o’tkazish uchun tashkiliy qo’mita tuziladi. Qo’mita hakamlar va slyotda xizmat qiladigan mas’ul xodimlarni tayinlaydi, xavfsizlik va qutqarish bo’linmalarini avvaldan ogohlantiradi. Marshrut kvalifikatsion qo’mitasi (MKQ) musobaqa o’tkaziladigan joy chizmasi va rejasini ko’rib chiqib, uni tasdiqlaydi. Bu qo’mita hakamlarni belgilangan trassa va nazorat joylariga taqsimlaydi, musobaqa oldidan esa bevosita ko’rib chiqadi. Slyot kuni hakamlar o’z joylariga ertaroq borib joylashadilar. Oriyentirlash (chamalash) elementlari bo’yicha musobaqa bo’lganda bu jarayonlar asosan yashirin (sirli) ravishda amalga oshiriladi. Chunki, jamoa vakili yoki uning a’zolari noma’lum trassani avvaldan bilmasliklari kerak. Chizma yoki azimut belgilari faqat start oldidan qatnashchilar qo’liga beriladi. Slyot dasturida asosan quyidagi tadbirlar bo’ladi: 1. Umumiy saf, ma’lumot berish. 2. Turizm to’g’risida ma’ruza yoki biron jamoaning ish tajribasi joriy qilinadi (qisqacha mazmunda). 3. Musobaqa, estafetalar. 4. Chamalash elementlari bo’yicha musobaqa. 5. Mazali ovqat pishirish, choy qaynatish bo’yicha musobaqa. a b

6. Jamoa hayotini aks ettiruvchi ko’rgazma (fotoalbom, muzeymateriallari, devoriy gazetalar, tanlovi. 8. Gulxan tayyorlash va uni yoqish. 9. G’oliblarni mukofotlash. Slyotlar 2–3 kun va undan ortiq vaqtga mo’ljallanadi. Slyotlar davomida, ya’ni kechki paytlarda katta gulxanlar tashkil qilinadi. Gulxan atrofida turli suhbat, ma’ruza, konsertlar uyushtiriladi. Badiiy havaskorlar konkursi, turli raqslar, tajriba almashish, ilg’or tajribalarni joriy qilish to’g’risida ko’pgina ishlar qilinadi. Har bir o’qituvchi yoki turizm seksiyasining rahbari turistlarga slyot nizomi, dasturi va tashkiliy ishlar shaklini izchil o’rgatishi va ularni to’la amalga oshirish uchun bor imkoniyatlardan foydalanishi kerak. Slyotlar yoki turistik musobaqalar uchun zarur bo’lgan barcha shart-sharoitni (oziq-ovqat, transport, turistik jihozlar) maktab jamoasi, tuman kasaba uyushmasi va xalq ta’limi boshqarmalari yaratib beradi. Ko’pchilik sport jamiyatlari bunday slyotlarni o’tkazganda tashkiliy ishlarni o’z zimmalariga oladilar. O’quvchilar yozgi oromgohlarida o’tkaziladigan tadbirlarning katta qismini turistik sayohat va poxodlar tashkil etadi. Shu sababdan yozgi mavsumda va doimiy ishlaydigan oromgohlari kalendar reja asosida turistik sayohat va yurishlar uyushtiriladi. Oromgohning har bir choragi oxirida turizm bo’yicha slyot tashkil qilinadi. Slyotni tashkil qilish va uyushtirish umumiy qoidalarga ko’ra o’tkaziladi. Slyot dastur oromgoh sharoitiga moslashtirib tuziladi. Slyotga qo’shni oromgoh yoki qishloq yoshlari hamda rasmiy kishilar taklif qilinadi. Slyot oxirida umumiy gulxan tashkil qilinadi. “Yosh turist”, “Turistlar”, razrad me’yorlarini yoki “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlari talablarini to’la bajargan o’quvchilarga ko’krakka taqiladigan nishon va guvohnomalar tantanali ravishda topshiriladi. Gulxanda turizmga va oromgoh ishlariga ham yakun yasaladi. Maktab o’quvchilarining turistik musobaqa va slyotlari jarayonida tibbiy xizmat tashkil qilinadi. Shunga qaramasdan markaziy turizm seksiyalari, turistik klublar

va bolalar turistik-ekskursiya stansiyalarida qutqarish bo’linmalari tuzilib, ular eng tajribali turistlar, alpinistlar, jamoatchi yo’riqchilardan tashkil topadi. Har bir turist yoki o’quvchi turistik texnika elementlarini yaxshi o’zlashtirgan bo’lsa-da, ayrim hollarda baxtsiz hodisalarga uchrashi mumkin. Shuning uchun slyot va musobaqalarda qutqarish bo’linmalarn doimo tayyor holda turadi. Ayniqsa, toshlardan, jarlardan, kanal yoki katta suvlardan arqon bilan o’tishda, chiqish va tushishda xavfsizlik va qutqarish bo’linmalari shay turadi, tegishli choralarni ko’radi. Qutqarish bo’linmasi yoki a’zolari yil davomida, ayniqsa, qiyin ob-havo sharoitida murakkab trassa yoki joylarga borib, muntazam mashq qiladi, malaka oshiradi va o’z mahoratlarini mustahkamlab boradi. Maktablarda, barcha ta’lim muassasalarida, shuningdek, korxona, tashkilot va muassasalardagi turizm seksiyalari bir yilda ikki marta ya’ni o’quv yili va yil oxirida o’z jamoasi va yuqori tashkilotlar uchun yozma hisobot tuzadi. Yozma hisobot tuzish uchun yil davomida qilingan ishlarni ko’zdan kechiradi, tahlil qiladi. Hisobot tuzish uchun quyidagi hujjatlarni yuritish va ularni muntazam ravishda hisobga olib borish tavsiya etiladi: 10-rasm. Oldindagi kishining xavfsizligini ta’minlash.

11-rasm. Chuqur suvdan o’tish tartibi. 12-rasm. Suvdagi toshlar ustidan o’tish. 1. Umumiy ish rejasi. 2. Seksiya ishining rejasi. 3. Turistik yurishlarning kalendar rejasi. 4. Seksiya jurnali. 5. Jamoatchi yo’riqchilar, tashkilotchilar, faollar tayyorlashjurnallari. 6. Maktab direktori, tuman xalq ta’limi bo’limi, sport jamiyati, sport tashkiloti va boshqa yuqori tashkilotlardan kelgan ko’rsatmalar, buyruqlar, nizomlar, rejalar va boshqalarni hisobga olib borish jurnali. 7. O’tkazilgan sayohatlarning yo’llari, rejasi, chizmasi tegishlitashkilotlar (MKQ) tasdig’idan o’tgan marshrut varaqalari, qaydnomalar, hisobotlar.

8. Ko’p kunlik turistik sayohatning rejasi, chizmasi, hisoboti, fotosuratlari. 9.Tayyorlangan fotogazeta, fotoalbom, fotomontajlar, video tasvirlar. 10. O’z jamoasi haqida gazetalarda bosilgan materiallar, maqolava xabarlar. 11. Turizm seksiyasi, o’quv yurti va mehnat jamoasining turizmto’g’risidagi umumiy yig’ilishlari qarorlari to’plami. 12. Turistik faollar ro’yxati. 13. Turizm bo’yicha razryad va boshqa me’yorlarni bajarganlikhaqidagi hujjatlar, talabnomalar. 14. Turistik jihozlar ro’yxati. 15. O’quv muassasalari yoki otaliqdagi tashkilotlar, xo’jaliklartomonidan ko’rsatilgan moddiy yordamlarga doir hujjatlar. 16. “Kamolot” va o’quvchilar tashkilotlarining turizmga bevositaqatnashishini aks ettiruvchi hujjatlar. 17. O’tkazilgan tadbirlarni hisobga olib borish uchun daftar. 18. “Yoshlik”, “Talaba” va boshqa ko’ngilli sport jamiyati, kasaba uyushma tashkilotlari, homiylarning ko’rsatgan yordamlarini aks ettiruvchi daftar. Hisobotda quyidagilarga e’tibor berish kerak bo’ladi: 1. Tashkiliy ishlar: a) rejalashtirish; b) seksiyani uyushtirish; d) sayohat va yurishlarga kerakli jihozlarni to’plash; e) turizmga doir umumiy yig’ilishlar o’tkazish; f) amaliy tadbirlarda mas’ul kishilar, ya’ni jismoniy tarbiya, biologiya, geografiya, tarix o’qituvchilari, kamolot va o’quvchilar tashkilotlarining faol ishtiroki va to’la tahlili. 2. Umumiy tarbiyaviy, ommaviy va targ’ibot ishlari: a) turizm to’g’risida suhbat, kechalar o’tkazish va video tas- virga olish;

b) devoriy gazetalar chiqarish, tanqidiy materiallar, uning nati- jalari, fotomontaj tashkil qilish; d) sayohatlar, yurishlar, slyotlar o’tkazish va uning natijalari; e) o’quvchilarning bir kunlik, ko’p kunlik yurishlari, yurish davomida ijtimoiy-foydali ishlar; f) o’lkani o’rganish, qidiruv ishlari yakuni; g) turizm bo’yicha muzey (burchak) ishlariga tavsifnoma. 3. Moliyaviy va xo’jalik ishlari: a) turistik jihozlarning soni, yangidan olish, ish tahlili; b) sarflangan pul, otaliqdagi tashkilotlar yordami; d) jihozlar bilan ta’minlashdagi kamchilik yoki ilg’or tajribalar, rahbarlarning faoliyatlari. 4. Xulosalar: a) o’quv muassasasi erishilgan yutuqlar yoki kamchiliklar sa- babi; b) asosiy yutuqlar va kamchiliklar, uni tugatish yo’llari; d) navbatdagi rejalarni amalga oshirish tadbirlari. Umuman, hisobotda e’tiborga olingan hamda qilingan ishlarni aniq va xolisona yoritilishi, tanqidiy bo’lishi, jamoani turizmga jalb qilish yo’llarini topishga qaratilmog’i kerak. Hisobotni ilmiy-uslubiy shakllar va yo’nalishlarga qaratish, undan foydalanish zarur.

13-rasm. Turistik asboblar. Keyingi vaqtlarda geografiya, botanika, zoologiya, tarix o’qituvchilari hamkorligida ko’pgina maktablarda o’lkashunoslik kabinetlari tashkil qilinmoqda. Ularda o’lkashunoslikning muhim tarmog’i bo’lgan turli gerbariylar, tabiatda uchraydigan xilma-xil toshlar va boshqa narsalar mavjud. Qisqasini aytganda, o’quvchilar sayohat davomida uchratgan qiziqarli narsalarni olib kelib, o’z muzeylariga yig’ishadi, ularni avaylab saqlashadi. Sayohatda yig’ilgan kolleksiyalarni to’plab, ularni muzeylarga yoki burchaklarga topshirishda jismoniy tarbiya o’qituvchilari hamda faol turistlarning hissasi katta. Lekin shuni ham qayd qilish kerakki, ayrim sayohatchilar kolleksiya yoki gerbariy to’plashga unchalik e’tibor berishmaydi, buni o’z vazifalari deb qaramaydilar. Natijada maktablarda turizm bo’yicha maxsus muzey yoki burchaklar juda kamchilikni tashkil qiladi. O’quvchi-yoshlarning turistik ishlarini yaxshilash, muzeylar tashkil qilish, dam olish oromgohlarida turistik poxodlarni uyushtirish, turistik jihozlarni jamg’arish va ulardan foydalanishga hozirgi kunda alohida e’tibor berilmoqda. a b c fed j

14-rasm. Arqonni bog’lash usullari. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining jismoniy tarbiya, sport va turizmni rivojlantirishga qaratilgan maxsus qarorlarida (1999-yil) o’quvchi- yoshlarning sayohatlarini ommaviy ravishda tashkil qilish masalalari muhim o’rin egallaydi. O’lkashunoslik, turistik ishlarni yaxshilash, bu bilan o’quvchilarning yaxshi hordiq chiqarish, sog’lig’ini mustahkamlash, fan olamini chuqur o’rganish, bilim, o’zlashtirishni shu yo’l bilan mustahkamlash yo’llarini ko’rsatib bermoqda. Shularni nazarda tutib, har bir o’quv muassasasi o’lkashunoslik va turistik seksiyalarni jonlashtirish, ish faoliyatini kuchaytirish, tegishli jihoz va imkoniyatlar bilan ta’minlash, maxsus muzeylar (burchak) tashkil qilish davri keldi. Yana shuni e’tiborga olish kerakki, o’lkashunoslik va turistik muzeylar birinchi navbatda geografiya, tarix, biologiya, jismoniy tarbiya o’qituvchilari hamkorligida tuzilishi lozim. Muzeyda faqat o’lkashunoslikka oid materiallargina emas, balki quyidagi turistik materiallar ham mavjud bo’lishi lozim: a) asosiy turistik jihozlarning (chodir, ryukzak, arqonlar, idish-tovoqlar, turistik kiyimlar, binokl) namunalari 13, 14, 15-rasmlar; b) turizmga doir adabiyotlar, plakatlar, targ’ibot vositalari; d) ko’p kunlik sayohatlarda ishlatiladigan turistik jihozlar ham-da oziq- ovqatlarning turlari, me’yorlari, tibbiyot qutisidagi dorilar, turistik me’yorlar ro’yxati; a b c d 1 2 3

e) jarohatlanganda birinchi yordam ko’rsatish tadbirlari, shakllari va ularning vositalari; f) arqon bilan ishlash, uning tugunlari; g) turistlar hayoti, musobaqalari, turistik texnikalar aks etdi- rilgan fotomontaj, plakatlar va fotoalbomlar; h) sayohatlar, mashg’ulotlar davomida yozib olingan magnitlentalari, sayohat xotiralari yozilgan daftarlar, gazeta, jurnal materiallari; i) sayohatni aks ettiruvchi hujjatli filmlar, video tasvirlar; j) faol turistlar, faxriy turistlar, jamoatchi yo’riqchilar va tu-man, shahar hamda viloyat chempionlarining fotosuratlari, ularning erishgan yutuqlari, biografiyalari. O’quv muassasasida turistik muzeyning mazmunini ilg’or tajribalar asosida boyitish, kengaytirish lozim. Xullas, mamlakatimizda turizm kishilarining ijtimoiy va ishlab chiqarish faoliyatidagi eng muhim jarayonlaridan biriga aylanib bormoqda. Eng kichik yoshdagi bolalar, barcha ta’lim muassasalarining talabalari, ishchi, xizmatchi, injener, ziyoli va barcha jabhadagi kishilar ham bunday tadbirga qo’shilmoqdalar. Turizm tadbirlarini amalga oshirish, unga ommani jalb etishda kasaba uyushmasi, kamolot, sport tashkilotlari, ta’lim muassasalari, ishlab chiqarish mehnat jamoalarining rahbarlari, turar-joylardagi jamoatchi faollar, ota-onalar, turistlar targ’ibot va tushuntirish ishlarini o’tkazishlari, turistik yurishlar, slyotlar uyushtirishlari zarur bo’ladi. Bu faoliyatlarni tashkil qilish va o’tkazish shakllarini talabalar nazariy va amaliy turistik mashg’ulotlar hamda yurishlar jarayonida to’la o’zlashtirib olishlari, mustahkam malaka va bilimga ega bo’lib olishlari kerak.

15-rasm. Ryukzak turlari. Xulosa tariqasida aytish lozimki, turistik texnika bo’yicha musobaqalar va boshqa tadbirlarni tarixiy shaharlarga o’tkazilgan sayohat jarayonlarida ham o’tkazish maqsadga muvofiqdir. Ya’ni shahar atrofidagi mavjud bo’lgan turistik bazalar yoki oromgohlarda 1–2 kun dam olish, atrof-muhit bilan tanishish, jismoniy chiniqish tadbirlarini ham rejalashtirish lozim. Sayohatchilarning istakxohishlariga nisbatan (yoshlar) jamoalar tuzish, oddiy estafetalar o’tkazish, balandliklarga tez chiqib-tushish, chodir o’rnatish, ovqat pishirish kabi turlarni ko’proq o’tkazish lozim. a b d

Foydalanilgan adabiyotlar : 1.« O ` zbekistonda turizmni rivojlantirishning 2005 yilgacha bo ` lgan davlat dasturi », O ` zbekiston Respublikasi Prezidenti I . A . Karimovning 15.01999 yildagi UP -2286 farmoni . 2. O`zbekiston Respublikasining «Turizm to`g`risidagi qonuni». Xalq so`zi gazetasi 109.1999. 3. Александров А.Ю. Международный туризм. Уч.пособие для вузов.- М.: Аспект Пресс, 2000 Биржаков М.Б. Введение в туризм. С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004 5 . Лицензирование и сертификацие в туризме. Учебное пособие Дехтярь Г.М.: Финансы и статистика, 2003 г. 6 . Маринин М.М. Туристские формальности и безопасность в туризме.2000

O'xshashlar

Turizmning tashkiliy rivojlanish tarixi

Turistik jamoalar va ularning faoliyatlarini tashkil qilish

Turizmning shakllari va turlari

Turoperatorlik xizmatlarida turistlar xavfsizligini ta’minlash

Javobgarlik sug’urtasi va uni o’tkazish tartibi