Tijorat banklarining passiv va aktivlari bo’yicha foiz siyosati - Iqtisodiyot - Referatlar

Tijorat banklarining passiv va aktivlari bo’yicha foiz siyosati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

207 KB

Ko'chirib olish

Tijorat banklarining passiv va aktivlari bo’yicha foiz siyosati Reja: 1. Tijorat banklari foiz siyosatini va uning tuzilishi 2. Kredit bahosi va uning shakllanish mexanizmi. 3. Banklarning aktiv va passivlari bo’yicha foiz siyosatining xorij tajribasi va undan O’zbekiston amaliyotida ijodiy foydalanish imkoniyatlari 4. «Praym-reyt» stavkalarining o’zgarishining kredit bahosiga ta’siri

Tijorat banklari foiz siyosatini va uning tuzilishi Tijorat banklari baho siyosati bank xizmatlariga va mahsulotlariga baho o‘rnatish bilan bog‘liq chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Baho siyosati nafaqat bank boshqaruvida asosiy komponent vazifasini bajaradi, balki bank daromadliligini boshqarishda iqtisodda ustuvor ham hisoblanadi. Tijorat banklarining baho siyosati asosiy yo‘nalishi bu banklarning foiz siyosatidan iborat bo‘ladi. CHunki, banklar aktiv va passivlar bo‘yicha foiz siyosatini amalga oshirish orqali baho belgilanadi. Bank sohasida «aktiv» va «passiv» operatsiyalar bo‘yicha foizlar uchraydi. Aktiv operatsiyalar bo‘yicha foizlar – bu mijozlar tomonidan bankka to‘lanadigan foizlar. Passiv operatsiyalar foizlar esa, bu mijozlarning depozit va jamg‘armalari bo‘yicha bank tomonidan to‘lanadigan foizlar. Qarz beruvchi va qarz oluvchilar o‘rtasida moliyaviy vositachilar sifatida qatnashayotib, banklar birinchilardan olingan mablag‘larni ikkinchilarga vaqtinchalik foydalanishga beradilar. Bunda qarz beruvchilar depozitlar bo‘yicha foizlar oladi, qarz oluvchilar ma’lum vaqtda mablag‘lardan foydalanish imkoniga ega bo‘ladilar bank manfaati esa marja ko‘rinishida ifodalanadi. Bank foizidan foydalanish mexanizmi bir nechta elementlarni o‘zida mujassamlashtiradi va uning yordamida bank foiz siyosati vujudga keladi hamda uning amaldagi ko‘rinishi ssuda foizi hisoblanadi. Bank foiz stavkasiga olimlar turlicha ta’riflar berganlar. Masalan I.O. Lavrushin bank foizini kredit munosabatlarida qatnashuvchi sub’ektlardan biri bank bo‘lgan holda vujudga kelishini ta’kidlaydi. Ssuda foizi esa ssudan vaqtinchalik foydalanishga ssudalashtiriladigan o‘ziga xos narx hisoblanadi. SHunga o‘xshash ta’rifni yana bir olim Tavasiev berib u shunday deydi: "banklar uchun pullar o‘zida "oldi-sotdi" predmetini ifodalab o‘zining narxi bo‘lgan bank foiziga ega". Nazariy nuqtai nazardan uni to‘lash manbai bo‘lib kreditdan foydalanish natijasida olinadigan qarz oluvchi foydasining bir qismi hisoblanadi.

Bank foizining turli xil formalari mavjud bo‘lib ular: depozit foizi ko‘rinishida, ssuda foizi bo‘yicha, shu bilan birlikda banklararo kreditlar, qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha investitsiya foizlari va boshqalar. Bank foizi mazmunida shuni nazarda tutish kerakki, bank muassasalari o‘zining mablag‘larini emas, balki chetdan keladigan mablag‘larni ssudaga joylashtiradi. Bank faoliyatida bajarilmaydigan majburiyatlar riski, aktiv tomondan pul qo‘yuvchilarning ham passiv tomonidan majburiyatlar bajarilmasligi riskini oshiradi. Bank foizi 2 xil ma’noda foydalaniladi: 1. Bank jalb qilgan mablag‘lar (boshqa kredit tashkilotlaridan olingan banklararo kreditlar, jismoniy va yuridik shaxslarning omonotlari va depozitlariga foiz, mijozlarning hisobvaraqlaridagi qoldiqlarga foiz) ga to‘laydigan qiymatni ifodalashda; 2. Bank joylashtiradigan mablag‘larga olinadigan qiymatni ifodalash uchun . Boshqacha qilib aytganda bank foizi turli shakllarda : D epozit foizi; Ss udalar bo‘yicha foiz; Ba nklararo kreditlar bo‘yicha foiz; Qimmatli qog‘ozlarga investitsiyalar bo‘yicha foizlar. Kredit summasiga muvofiq kelmagan foizning mutloq miqdori hech narsani anglatmaydi. SHu sababdan kredit kelishuvining samaradorligini oydinlashtirish kredit qiymatining u yoki bu ma’qul qiymatni aniqlash uchun nisbiy ko‘rsatkich - foiz normasi ko‘rsatkichidan foydalaniladi: Ssuda kapitali bozorining turli sektorlari xususiyatlaridan kelib chiqib bir turdagi foiz stavkalari (bank va nobank) ning bir necha guruhini ajratish mumkin: • Kredit muassasalari o‘rtasidagi qisqa muddatli kredit operatsiyalarida qo‘llaniladigan pul bozori stavkasi; • Qayta moliyalashtirish stavkasi; • Qimmatli qog‘ozlar bozoridagi (birlamchi va ikkilamchi bozor) stavkalar;

• Bank va boshqa kredit muassasalarining nobank tashkilotlariga va jismoniy shaxslar uchun foiz stavkalari. O‘z navbatida yuqoridagi guruhlarning har biri doirasida foiz stavkalarini quyidagicha tavsiflash mumkin: Bitim muddatlari bo‘yicha:  Qisqa muddatli;  Uzoq muddatli.  foiz stavkalarining tuzilishi bo‘yicha:  asosiy(bazaviy);  qo‘shimcha, ya’ni asosiy o‘zgarishi natijasida o‘zgaradigan foiz stavkalar. SHakllanish xarakteri bo‘yicha- bozor va tartiblanadigan to‘g‘ri yoki egri (Markaziy bank va boshqa sub’ektlar stavkalari) stavklariga bo‘linadi. Tartiblanadigan stavkalarga qayta moliyalashtirish stavkasi va Markaziy bank shtraf stavkalari kiradi. Foydalanish ko‘lamiga bo‘yicha- hududiy, milliy va halqaro kredit bozorlarida qo‘llaniladigan stavkalar. Kreditdan foydalanish davrida o‘zgarish xarakteriga qarab -fiksirlangan (o‘zgarmas) va suzuvchi (o‘zgaruvchi) stavkalarga ajratiladi. Ssuda foizini belgilar bo‘yicha quyidagicha turga ajratiladi: Kredit shakllari bo‘yicha - tijorat foizi, bank foizi, iste’mol foizi, lizing bitimlari bo‘yicha foiz, davlat krediti bo‘yicha foiz. Kredit muassasalari turi bo‘yicha-Markaziy bank hisob stavkasi, bank foizi, lombard foizi. Investitsiya turi bo‘yicha-oborot mablag‘lariga kredit bo‘yicha foiz, asosiy fondlarga investitsiya bo‘yicha foiz, qimmatli qog‘ozlarga investitsiya bo‘yicha foiz. Kreditlash muddatlari bo‘yicha foiz. Kredit muassasalarining operatsiya turlari bo‘yicha foiz. Bank foizdan foydalanish mexanizmi o‘zida banklar amalga oshiradigan foiz stavkasi siyosatining elementlari majmuini ifodalaydi. Mexanizmning alohida elementlari sifatida quyidagilar ajratildadi: Foiz darajasini shakllantirish usullari; Foiz stavkalarining differensiyalash mezonlari bo‘yicha;

Markaziy bank tomonidan foiz normasini tartiblash metodlari bo‘yicha; Foizlar bo‘yicha to‘lovlarni o‘tkazish va undirish tartibi bo‘yicha; Foizning qarz oluvchilar moddiy manfaatlar tizimi bilan o‘zaro bog‘liqligi; Kredit muassasalarinng daromadlari va xarajatlarini shakllantirishda foizning o‘rni. Bank foizidan foydalanishning zamonaviy mexanizmi quyidagilar bilan xarakterlanadi: Foiz darajasi kredit bitimi tomonlari o‘rtasidagi kredit resurslariga bo‘lgan talab va taklifni hisobga olgan holda shartnoma orqali aniqlanadi. Markaziy bank doimiy ravishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri ssuda foiz normasini ma’muriy boshqaruvidan uning darajasini qayta moliyalashtirish foiz stavkasini o‘zgartirish va majburiy rezervlar normasini manevrlash orqali tartibga solishning iqtisodiy usullariga o‘tayapti. Ssudalar bo‘yicha foiz stavkalari tijorat banklari tomonidan kredit kelishuvining aniq shartlarini hisobga olib o‘rnatilmoqda, ya’ni ssuda hajmi va uni tugash muddati, ta’minot mavjudligi, mablag‘larni jalb qilishdagi xarajatlar, kreditni rasmiylashtirish va nazorat bo‘yicha xarajatlar, qarz oluvchining kreditga layoqatliligi va boshqalar. Bank passiv operatsiyalari bo‘yicha foiz bo‘sh pul mablag‘larini vaqtincha omonatlarga jalb qilish stimuli sifatida oshib bormoqda. Foizlarning o‘tkazilishi va undirilish tartibi shartnomada belgilanadi. Amaliyotda ssuda kunlari sanasi yaqinlashishi bilan oddiy foizlar hisoblash usulidan foydalaniladi. Xozirgi vaqtda foizlarni to‘lash manbasi kredit qo‘yilmalarining yo‘nalishidan kelib chiqib turlichadir. Qisqa muddatli ssudalar bo‘yicha to‘lovlar mahsulot tannarhiga qo‘shiladi, uzoq muddatli va muddati o‘tgan kreditlar bo‘yicha xarajatlar korxona soliqqa tortilgan foydasiga olib boriladi. Zamonaviy mexanizmning xususiyati bevosita foizlar bo‘yicha daromad va xarajatlarning bank yakuniy moddiy manfaatlari bilan bevosita bog‘liqligi hisoblanadi.

Bank ssuda kapitalining tannarxi ishlab chiqarish xarajatlari umumiy summasining joylashtirilgan mablag‘lar xajmiga nisbatan ifodalaydi. Ssuda kapitalining tannarxi quyidagi formula orqali hsioblanadi: Bank xarajatlari 2 asosiy elementlardan tarkib topadi: Resurslarni shakllantirish bo‘yicha xarajatlar; Bank faoliyatini ta’minlovchi xarajatlar. Birinchi guruh xarajatlarga- jalb qilinadigan depozitlar (muddatli va talab qilib olingunga qadar depozitlar) ga to‘lovlar, Markaziy bankning resurslariga foiz, banklararo ssudalar bo‘yicha, qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha va boshqalar. Ikkinchi guruhga boshqa operatsion va bank ma’muriy boshqruv xarajatlari kiradi. Jumladan:  Qimmatliklar va hujjatlarni tashish uchun transport ijarasi xarajatlari;  Blankalar, magnit lentalar va boshqa narsalarni sotib olish uchun xarajatlar;  hisoblarmarkazi xizmatlariga xarajatlar;  Amortizatsiya xarajatlari;  Bank xodimlariga ish haqi xarajatlari;  Binolarni saqlash va ta’mirlash xarajatlari. Amaliyotda ssuda kapitalining tannarxi aktiv operatsiyalar bo‘yicha foiz darajasini aniqlashda ularni bergan vaqtdan boshlab foizlar hisoblash boshlanadi. Ssuda foizining yuqori chegarasi bozor sharoitidan kelib chiqib belgilanadi. Quyi foiz darajasi bankning jalb qilish va faoliyatini ta’minlash bo‘yicha xarajatlari orqali aniqlanadi. U kreditlash resurslariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lib hisoblanadi. Har bir alohida olingan bitimda foiz normasini hisoblashda tijorat banklari quyidagilarni hisobga oladilar: Bazaviy foiz stavkasining darajasi, bu ma’lum davrga ta’minlangan ssudalar bo‘yicha bankning eng kreditga layoqatli mijozlari uchun o‘rnatiladi; Alohida har bitim sharoitidan kelib chiqib riskni qo‘shish. Bazaviy foiz stavkasi quyidagi formula orqali aniqlanadi: Bazaviy foiz stavka=S 1 + S 2 + P ; (1) Bu erda:

S 1 - rejalashtirilayotgan davrga barcha kredit resurslarining o‘rtacha real bahosi; S 2 - bank faoliyatini ta’minlash bo‘yicha rejalashtirilayotgan xarajatlarning joylashtirilayotgan mablag‘lar hajmiga nisbati; P- bank ssuda operatsiyalarining rejalashtirilgan foydalilik darajasi. Kredit resurslarining o‘rtacha real bahosi (S 1 ) o‘rtacha tortilgan formula bo‘yicha hisoblanib alohida resurs turi bahosi va uning bank umumiy jalb qilingan resurslar summasidagi ulushidan kelib chiqib hisoblanadi. O‘z navbatida alohida bank jalb qilgan resursning o‘rtacha haqiqiy bahosi mazkur resurs bozoridagi nominal bahosi va majburiy zahira normasiga korrektirovka asosida aniqlanadi: Riskni hisobga olgan holatda quyidagi mezonlpardan kelib chiqib guruhlanadi: Qarz oluvchining kreditga layoqatliligi; Ssuda bo‘yicha ta’minot va uning xarakteri; Mijozning bank bilan mustahkam aloqasi; Foizlarni hisoblash usullari; Qarz oluvchining kredit muddatiga rioya qilishligi. Ma’lumki ssuda foizi bank daromadini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi va jalb qilingan mablag‘larga to‘lovlar uning xarajatlari tarkibida muhim o‘rin egallaydi. Bank foiz marjasi bank aktiv va passiv operatsiyalarpi bo‘yicha o‘rtacha foiz stavkalari o‘rtasidagi farq muhim ma’no kasb etadi. Quyidagicha aniqlanadi: D p -R p * 100 % M fakt = (3) A d Bunda: M fakt - foiz marjasining amaldagi hajmi; D p - foizli daromadlar; R p -Foizlarni to‘lash bo‘yicha xarajatlar; A d - foiz ko‘rinishida daromad keltiruvchi aktivlar. Foiz marjasining tahlili quyidagi yo‘nalishlarda olib boriladi:

Amaldagi foiz marjasini bazaviy bilan solishtirish, fomzlar bo‘yicha daromadlarning oshishi yoki kamayishi sur’atlarini o‘z vaqtida aniqlash imkonini beradi; Foiz marjasi komponentlarini o‘zgarishining tahlili daromad (xarajatlarning) larning qaysi kategoriyasi uning umumiy o‘zgarishiga olib kelishini aniqlash imkonini beradi. Foiz marjasining hajmiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar bo‘lib kredit qo‘yilmalari va ularning manbalarining hajmi va tarkibi, to‘lovlar muddati qo‘llaniladigan foiz stavkalar xarakteri va boshqalar bilan bog‘liq bo‘lib hisoblanadi. Kredit bahosi va uning shakllanish mexanizmi. Bozor mexanizmi rivojlanish sharoitida g‘arb mamlakatlarining tajribasini hisobga olish muhimdir. G‘arbiy mamlakatlar bir vaqtning o‘zida bir qator foiz stavkalarini - fiksirlanagan va suzib yuruvchi foiz stavkalarini qo‘llashadi. Bu odatda bozor kon’yukturasining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lib hisoblanadi. G‘arb amaliyotidagi tijorat banklari aktiv va passivlarni foiz stavkalarini tezlik bilan tartibga solish va yangi darajasiga o‘tishdan kelib chiqib 4 ta katgoriyaga bo‘lishadi: 1. Bozor sharoiti o‘zgargan sharoitda aktiv va passivlar bo‘yicha qo‘llaniladigan tezkor va to‘liq foiz stavkalarini ko‘rib chiqish, ya’ni ko‘rib chiqiladigan aktiv va passivlar; 2. 3 oy mobaynida to‘liq tartibga solish; 3. Stavkalar 3 oydan oshgan muddatda ko‘rib chiqiladigan aktiv va passivlar; 4. To‘liq fiksirlangan foiz stavkali aktiv va passivlar. Birinchi 2 guruh aktiv va passivlar foiz stavkaning o‘zgarishiga ta’sirchan bo‘lib ularning o‘zaro munosabati bank foiz riskini baholash shuningdek foiz marjasini o‘zgarishini prognozlash mumkin bo‘ladi. Birinchi 2 ta guruh (1 va 2) aktiv va passivlarning balanslashmaganlik holati g‘arbiy bank adabiyotlarida GEP nomini olgan. Agarfoiz stavkasiga ta’sirchan aktivlar unga mos passivlardan oshsa GEP ijobiy, kam bo‘lsa salbiy GEP bo‘lib hisoblanadi.

Foiz stavkalari o‘zgan vaqtda bank uchun ijobiy GEP ma’qul bo‘lib bunda aktiv va passiv operatsiyalar bo‘yicha stavkalar o‘rtasidagi uzilisho‘sadi, ya’ni bank foiz marjasi o‘sadi.Aksincha foizning bozor darajasi pasayganda,salbiy GEP ushlab turiladi va fiksirlangan foiz stavkali aktivlar foizlar bo‘yicha to‘lovlani tezkor ko‘rib chiqish bilan xarakterlanadigan passivlar hisobiga qo‘llab quvvatlanadi. Foiz stavkasining makroiqtisodiy darajada harakat qilishdagi asosi bo‘lib bozor jarayonlarining rivojlanishi va kreditga to‘lov miqdorining erkin o‘zgarishi sharoitida xo‘jalikda o‘rtacha foyda normasi hisoblanadi. Foyda normasidan u yoki bu tomonga o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni umumiy va maxsus omillarga bo‘lamiz. Umumiy omillarga qarz mablag‘alariga talab va taklifning o‘zgarishi, Markaziy bank siyosati, pul qadrsizlanishi darajasi. Aktiv operatsiyalar bo‘yicha foiz stavkasini aniqlovchi xususiy omillarga quyidagilar kiradi:  Ssuda hajmi va uni qaytarish muddati;  Ta’minot va uning xarakteri;  Ssuda kapitalining hajmi;  Qarz oluvchining kreditga layoqatligi va boshqalar. Ssuda foizlaridan foydalanish mexanizmi bir tomondan foiz mohiyatini tovar ishlab chiqarish sifatida boshqa tomondan foiz siyosatini oshirish maqsadida aniqlaydi. Banklarning foiz siyosati bugungi kunda bank likvidligini ta’minlash va uni optimal boshqarishga qaratilishi kerak. Ssuda foizining differensiyasi aktiv operatsiyalar bo‘yicha qo‘yilmalar likvidligiga bog‘liq holda bo‘lishi lozim. Milliy iqtisodiyotda bank foizining rolini oshirish, uning bevosita ta’sir doirasini kengaytirish va iqtisodiy jarayonlarni tizimlashtirishga yordam beradi. Depozitlar va kreditlar bo‘yicha foiz stavkalari, ularning summasi, ularni to‘lash vaqti davri, to‘lash shartlari va boshqalar mijoz bilan bank o‘rtasida kelishib olinadi va tuziladigan shartnomada aks ettiriladi. Kreditlar bo‘yicha foiz stavkalar kreditning muddati, qarz oluvchi tomonidan tavsiya qilingan garov holati va qiymati, uning likvidliligiga, kredit resurslari baxosiga, kredit

riskning darajasiga qarab tijorat banki tomonidan mustaqil belgilanadi va u kredit shartnomada aks ettiriladi. Kredit bo‘yicha foizlar muddati kelganda memorial order bilan rasmiylashtirilib, mijozning asosiy talab qilib olinguncha bo‘lgan depozit varag‘idan grafik bo‘yicha undirib olinadi. Banklarning aktiv va passivlari bo‘yicha foiz siyosatining xorij tajribasi va undan O‘zbekiston amaliyotida ijodiy foydalanish imkoniyatlari Rivojlangan mamlakatlar bank amaliyotida foiz siyosatini shakllantirish bankning jalb qilingan resurslari qiymati, kredit riski darajasi, kredit amaliyoti xarajatlari, Markaziy bankning pul-kredit siyosati, kreditga bo‘lgan talab va taklif, raqobat kabi omillar tahliliga asoslanadi. Xorijiy mamlakatlarda foiz siyosatining shakllanishi borasidagi orttirilgan tajriba va amaliyotni o‘rganish natijasida mamlakatimiz tijorat banklarida foiz siyosati shakllanishini takomillashtirishda foydalanish imkoniyatlarini tahlil qilamiz. Rivojlangan mamlakatlar bank amaliyotida foiz siyosatini belgilash turli bosqichlarda va chuqur tahlillar asosida olib boriladi. CHunki foiz siyosatini bunday chuqur tahlil qilishdan asosiy maqsad bank kredit operatsiyalarining samaradorligiga erishish va bankning strategik maqsadlarini amalga oshirish hisoblanadi. Xorijiy mamlakatlar bank amaliyotida foiz siyosatini belgilashda bir qancha modellar qo‘llaniladi. Bu modellar bank faoliyatining xususiyatlari, kreditlash usullari, mijozlarni toifalarga ajratish va boshqa jihatlari asosida amalga oshiriladi. Biz tadqiqot ishimizda asosan AQSH tijorat banklari amaliyotida foiz siyosatini belgilashda foydalaniladigan metodlar va modellarga to‘xtalib o‘tamiz. Kredit tizimi rivojlangan mamlakatlarda foiz siyosatini belgilashda quyidagi modellardan keng foydalaniladi: – «Qiymat plyus» modeli; – «Baho etakchiligi» modeli; – «Qiymat – foyda» modeli. «Qiymat plyus» modeli. Tijorat banklarida foiz siyosati shakllanishining oddiy modeli «Qiymat plyus» bo‘lib, bunda bank tomonidan jalb qilinadigan mablag‘lar va kredit amaliyoti bo‘yicha bankning operatsion xarajatlari hisobga olingan holda

foiz siyosati shakllantiriladi. Mazkur model bo‘yicha foiz siyosatining shakllanishida quyidagi komponentlar hisobga olinadi va ularning yig‘indisi sifatida umumiy qiymat aniqlanadi: – bank uchun qarz oluvchini kreditlash maqsadida jalb qilingan mablag‘lar qiymati; – bank operatsion xarajatlari, shu jumladan kredit boshqarmasi xodimlarining oylik ish haqlari, kreditni rasmiylashtirish, hisobvaraq ochish, kredit monitoringi va kreditni so‘ndirilishi bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa xarajatlar; – bajarilmasligi mumkin bo‘lgan majburiyatlar riski darajasiga to‘lov (bankning risk ustamasi); – kredit bo‘yicha bank marjasi yoki bankning oladigan minimal daromadi. Buni quyidagi formula orqali ifodalaymiz: Kreditlash uchun Bankning Kredit jalb qilingan operatsion risk foiz bahosi mablag‘lar xarajatlari ustamasi marjasi qiymati Ko‘rsatilgan komponentlardan har biri kredit summasiga nisbatan yillik foiz shaklida aks ettirilishi mumkin. «Qiymat plyus» modeli oddiyligi va tezkorligi bilan ajralib turadi. Lekin «Qiymat plyus» modelining kamchiliklari sifatida bank o‘z xarajatlarini aniqlash jarayonining texnik jihatdan murakkabligi va boshqa kreditorlar tomonidan taklif qilinadigan foiz stavkalar, ya’ni raqobat omilining hisobga olinmasligi hisoblanadi. Tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlar bo‘yicha foiz stavkalari Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasiga yuqorida keltirib o‘tilgan komponentlarning mos foizlarini qo‘shish orqali keltirib chiqariladi. Masalan, bank o‘z mijozidan 10 mln. so‘mlik kredit buyurtmasini oldi va bazaviy stavka 14 foizni tashkil qildi. Kreditni rasmiylashtirish va nazorat qilish bo‘yicha operatsion xarajatlar tahlil natijasida kredit summasining 2 foizini tashkil qilishi aniqlandi. Kredit boshqarmasi kredit riski bo‘yicha 2-6 % miqdorida ustama o‘rnatilishini belgilib qo‘ygan. Bank esa o‘z foiz marjasini 2 % qilib o‘rnatdi. SHundan kelib chiqib, tijorat banki kreditining bahosi 20 foizni, ya’ni (14%+2% +2%+2%) ni tashkil qilishini ko‘rishimiz mumkin.

«Baho etakchiligi» modeli. «Qiymat plyus» modelida keltirilgan kamchiliklar foiz siyosatini shakllanishining boshqa bir modelini, ya’ni «Baho etakchiligi» (baho liderligi) modelining paydo bo‘lishiga olib keldi. 1930 yillardagi buyuk depressiya davrida AQSH ning eng yirik banklari «Praym-rayt» (gohida u bazaviy yoki ma’lumot stavkasi deb ataladi) nomi bilan mashhur bo‘lgan kreditlar bo‘yicha unifikatsiyalashgan foiz stavkasini hamda qisqa muddatli kreditlar bo‘yicha kreditga layoqatliligi yuqori ishonchli mijozlarga taklif qilinadigan eng past stavkani o‘rnatish tartibini joriy etdilar. Hozirgi vaqtda AQSH da «praym-rayt» stavkasi tijorat banklari amaliyotida etakchi stavka bo‘lib, kredit bo‘yicha o‘z stavkalarini doimiy ravishda e’lon qilib boradigan yirik banklarning, ya’ni «pul markazlari» tomonidan e’lon qilinadigan stavkasi hisoblanadi. Ko‘p yillar davomida ushbu stavka barqaror bo‘lgan, ammo qimmatli qog‘ozlar bozori va inflyasiyaning shiddatli rivojlanishi sharoitida «praym-rayt» suzib yuruvchi stavkasi qo‘llanila boshlandi. Har qanday qarz oluvchiga beriladigan kredit bo‘yicha haqiqatdagi foiz stavka quyidagi formula asosida aniqlanadi: Кс  Бс  У  Рм ; (5) Bunda: Ks – kredit foiz stavkasi; Bs – bazaviy yoki praym-reyt stavkasi (bank marjasini hisobga olingan holdagi); U – ustama, birinchi sinfga kirmaydigan mijozlarga majburiyatlarni bajara olmasligi uchun qo‘yiladigan ustama; Rm – risk mukofoti. «Praym-reyt» stavkalarining o‘zgarishining kredit bahosiga ta’siri «Praym-rayt» stavkasi pul bozorining muhim stavkalari o‘zgarishi natijasiga asoslanadi. Etakchi banklar tomonidan «praym-rayt» suzib yuruvchi stavkani hisoblashning ikki xil usul bilan amalga oshiriladi: 1. «praym plyus» usuli; 2. «praym ko‘paytirish» usuli. Quyidagi keltirilgan jadvalda «praym-rayt» stavkalarining o‘zgarishining tijorat banklari foiz siyosatiga ta’sirini ko‘rib chiqamiz.

«Praym-reyt» stavkalarining o‘zgarishining kredit bahosiga ta’siri tahlili 1 № Foiz stavkalari «praym plyus» usulida «praym ko‘paytirish» usulida 1. Bazaviy stavka oshganda 1.1 10 12 12 1.2 12 14 14,4 1.3 14 16 16,8 1.4 16 18 19,2 1.5 18 20 21,6 2. Bazaviy stavka pasayganda 2.1 17 19 20,4 2.2 15 17 18 2.3 13 15 15,6 2.4 11 13 13,2 2.5 9 11 10,8 1-jadval ma’lumotlaridan ko‘rish mumkinki, tijorat banklarining kreditlari bo‘yicha foiz stavkalar bazaviy stavkalarning ko‘tarilishi sharoitida «praym ko‘paytirish» usuli bo‘yicha hisoblangan ko‘rsatkichlar «praym plyus» usul bo‘yicha hisoblangan ko‘rsatkichlarga nisbatan tez o‘sadi. Bu usullarda «praymreyt» stavkasiga bank tomonidan qo‘yiladigan ustama mos ravishda qo‘shish yoki ko‘paytirish orqali aniqlanadi. Misol uchun bazaviy stavka 14 foizni tashkil qilsa va unda qarz oluvchiga qisqa muddatli kredit bo‘yicha «praym + 2%» usulida 16 foiz belgilanadi. «Praym ko‘paytirish» usulida esa («praym-reyt*1.2») 16,8 foiz o‘rnatiladi. Bazaviy stavkalarning pasayish sharoitida esa teskari holat kuzatiladi. Boshqacha qilib aytganda, «praym ko‘paytirish» usuli geometrik progressiyaga, «praym plyus» usul arifmetik progressiyaga muvofiq tarzda o‘zgaradi. 1 Shartli ma’lumotlar asosida muallif tomonidan tuzildi.

1970 yillardan boshlab, xo‘jalik sub’ektlarga taqdim etiladigan kreditlar bo‘yicha asos sifatida ishlatiladigan foiz stavkalar «praym- rayt» bilan bir qatorda tijorat banklari LIBOR (London banklararo taklif stavkasi) stavkasini keng doirada foydalana boshladilar. Bu bank tizimining globallashuvi bilan hamda etakchi banklar tomonidan evrodollarni kredit resurs sifatida tobora ko‘p ishlatilishi bilan bog‘liq. Kredit bo‘yicha «praym-rayt» asosida foiz stavkalarning takomillashgan modeli 1980 yillarda paydo bo‘ldi. «Praym-rayt» modelining paydo bo‘lishi kuchli raqobat sharoitida yirik banklarning bozorni egallash va mijoz bazasini kengaytirishga qaratilgan faoliyati bilan izohlanadi. Bank kreditlariga talab ortib borgan sari, foiz stavkani kerakli darajada ushlab turish va boshqa banklar bilan raqobatlasha olish muammosi paydo bo‘la boshlaydi. Misol uchun AQSH da ko‘pchilik banklar ba’zi yirik va o‘rta korporatsiyalarga «praym-reyt»dan past pul bozori stavkasi bo‘yicha bir necha kun va hafta muddatga operatsion xarajatlar, riskni qoplash va daromad olish uchun unchalik katta bo‘lmagan marja (0,25 foizdan 0,75 foizgacha) qo‘shib boriladigan foizlarda kredit berishni amalda qo‘llay boshladi. Ushbu stavka quyidagi formula asosida aniqlanadi: Kredit foiz stavkasi Pul bozorida mablag‘ Riskni qoplash va ( « praym-reyt » dan past) jalb qilish bo‘yicha daromad olish xarajatlar uchun ustama «Praym-reyt» stavkasidan farqli ravishda past stavkalar amaliyotda keng qo‘llanila boshlandi. Bu foiz stavkalar bankning mablag‘larni jalb qilish borasidagi stavkalariga tenglashib qolgan edi. Ushbu stavkalarning joriy qilinishi «praymreyt» stavkasining bazaviy stavkasi funksiyasini yo‘qolishiga olib keldi. Keyingi yillarda rivojlangan mamlakatlar bank tizimida paydo bo‘lgan, «Baho etakchiligi» modelining yana bir shakli sifatida «kep» deb ataluvchi stavkalar kredit foizlarini aniqlashda qo‘llanilmoqda. Buning mazmuni shundaki, bank mijozga suzib yuruvchi stavkada kredit berganda bazaviy stavkalar o‘zgargan sharoitda ham o‘zgarmaydigan kreditning maksimal foiz stavkasi hisoblanadi.

Ammo banklar o‘zlarining kredit shartnomalari bo‘yicha «kep» stavkalarini o‘rnatishda ehtiyot bo‘lishlari lozim. YUqori foiz stavkalarini ushlab turishning uzoq davri, suzib yuruvchi foiz stavkalari bo‘yicha riskning qarz oluvchidan kreditorga o‘tib ketishga olib kelishi mumkin. «Qiymat–foyda» modeli asosida kredit stavkasini o‘rnatish. AQSHda bank amaliyotida tijorat banklarining barcha xarajatlarini va kreditlash faoliyatida yuzaga keladigan risklarni qoplay oladigan hamda bank uchun etarli daromadni ta’minlaydigan foiz siyosati shakllanishining murakkab modellari ishlab chiqilib amaliyotda keng qo‘llanilmoqda. SHunday modellardan biri «Qiymat–foyda» modeli hisoblanadi. Bu modelga muvofiq, bank zarur moliyaviy resurslarni jalb qilishi, kreditlash amaliyoti xarajatlarini qoplashi va natijada etarli foydaga erishishi ko‘zda tutiladi. «Qiymat–foyda» modeli nuqtai nazaridan kredit foiz stavkalarini o‘rnatishga yondashuv «mijozning daromadliligi tahlili» nomi bilan mashhur bo‘lgan konsepsiyaning bir yo‘nalishi hisoblanadi. Kredit bahosi qarz oluvchi mijozlarning daromadlarini tahlili asosida shakllantiriladi. Bunda kredit olishga buyurtma bergan mijozlarni o‘rganishda, qarz oluvchi mijozning bank bilan munosabatlarini tahlil qilishga asosiy e’tibor qaratiladi. Tahlil ob’ekti mijozdan keladigan daromadlar hisoblanib, bank mijozidan olinadigan kredit foizlaridan tashqari daromad keltiradigan boshqa manbalar ham tahlil qilinadi. Quyidagi keltirilgan 1.1-rasmda bank kreditlari foiz stavkalarining tarkibiy qismlari keltirilgan.

Rossiya banklari amaliyotida rublda berilgan kreditlar bo‘yicha foiz stavkalarining tarkibiy qismi Ma’lumotlari asosida Rossiya banklari amaliyotida kredit foiz stavkasining asosiy qismini bankning moliyaviy resurslari bahosi tashkil etib, 2008 yilda 46 foizni tashkil qilganligini ko‘rishimiz mumkin. Kredit bahosining qolgan 54 % qismini bankning maxsus zaxiralarga ajratmalar, kreditlash amaliyoti bilan bog‘liq operatsion xarajatlari, to‘lanadigan soliqlar va tijorat bankining rejalashtirilgan foydasidan tashkil topgan. Mijozlarning moliyaviy holatini tahlil qilish, kredit ta’minoti sifatini baholash, kreditning maqsadi va boshqa omillar tahlili natijasida kredit riski darajasi baholanadi. Foiz stavkalarini belgilash jarayonida muammolar paydo bo‘lsa, u holda har bir mijoz uchun alohida stavka belgilanishi xususida qaror qilinishi zarur. Ayrim mamlakatlarning (Singapur, Malayziya) bank amaliyotida ba’zi toifadagi mijozlarga nisbatan past foiz stavkada kreditlar taqdim etiladi. Buning sababi, mijoz olgan kreditidan keladigan daromadidan tashqari boshqa operatsiyalarini bajarish orqali bankka ko‘proq foyda keltiradi. Natijada bank mijoziga kredit berishdan olinadigan daromad pasayishi kuzatiladi, lekin aslida bankning mijoz Rejalashtirilgan foyda Xodimlar uchun ish haqi, operatsion faoliyat bilan bog’liq xarajatlar Moliyaviy resurslar qiymati ( bahosi ) Ma xsus zaxiralarga ajratmalar

bilan bo‘ladigan boshqa munosabatlaridan oladigan daromadlari uning o‘rnini qoplaydi. Jismoniy shaxslarni kreditlash va ularga taklif etilayotgan foiz stavkalarini o‘rganishda Rossiya tajribasiga murojaat qilishni maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz. CHunki Rossiya tijorat banklari amaliyotida kredit xizmatlari qo‘shimcha to‘lovlarning joriy qilinishi mijozlarning kreditni qaytarish imkoniyatlarini pasaytirdi va natijada bank kreditlarining qaytmasligiga olib keldi. SHu o‘rinda Rossiya bank amaliyotida mavjud ko‘rsatkichni keltirib o‘tamiz. Rossiya Federatsiyasi Markaziy banki raisi o‘rinbosari G.Melikyanning ta’kidlashicha, ayrim tijorat banklari kredit portfelida mavjud muammoli kreditlarning 30 foizi aynan bank kreditlari bo‘yicha bahoning noto‘g‘ri va yuqori shakllantirilganligi hisobiga yuzaga kelgan 2 . Rivojlangan mamlakatlar bank amaliyotida ham jismoniy shaxslarni kreditlashda berilgan kreditlarning ijobiy darajasi ta’minlanadi. Polsha 2000 yil va Ukraina bank amaliyotida 2006 yildan boshlab joriy qilindi. Xorijiy mamlakatlar bank amaliyotida mijozlarga juda past foizlarda, ba’zi hollarda foizsiz kreditlarni taqdim qilishni taklif qilib, ularni chalg‘itish orqali banklarga jalb qilinadi. Bank tijorat tashkiloti sifatida haq evaziga jalb qilingan resurslarni tekinga joylashtirishi mumkin emas. Demak, bank bunday kredit amaliyotlaridan boshqa usullar bilan daromad olishni rejalashtiradi, ya’ni kredit bo‘yicha shartnomadagi foiz to‘lovlaridan tashqari, yuqorida ta’kidlangan qo‘shimcha to‘lovlarni undirishga harakat qiladi. Kredit foiz stavkasining ijobiy darajasini ta’minlash bankning kreditlash bo‘yicha olishni rejalashtirgan daromadlari, ya’ni mijozning kredit bo‘yicha jami to‘lovlari yig‘indisini berilgan kredit summasiga nisbati sifatida aniqlash va uni mijozga taqdim etish orqali belgilanadi. Rossiya bank amaliyotida qarz oluvchi mijozlarga foiz siyosatini aniq ifodalovchi kredit foiz stavkalarining ijobiy darajasini ta’minlash bo‘yicha majburiy tartib ishlab chiqilgan. Unga muvofiq tijorat banklari jismoniy shaxslarga beradigan kreditlari bo‘yicha foiz stavkalarni ijobiy darajasini ta’minlashi va u 2 «Potrebitelskiy krediti viveli na chistiy protsent», / / Kommersant’. №2 (3578), 2007.

to‘g‘risidagi ma’lumotlarni qarzdorga taqdim etishi talab etiladi. Rossiya Markaziy bankining «Jismoniy shaxslarga taqdim etiladigan kreditlar bo‘yicha samarali foiz stavkalarni ta’minlash tartibi to‘g‘risida» gi (29.12.2006 yilda qabul qilingan) tartibiga muvofiq, barcha tijorat banklari kreditlar bo‘yicha foiz stavkalarining ijobiy darajasini ta’minlagan holda, o‘z mijozlariga taqdim qila boshladi.

Адабиётлар : 1. Финансы Подредакцией В.М. Родиновой. М.: Финансы и статистика, 1995. 2. Д. Шим и Д. Сигел. Финансовый менеджмент. М.,1996. 3. Д. Шим и Д. Сигел. Методы управления стоимостью и анализа затрат. М., 1995. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий - техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги қарори. (2001. 10 сентябрь). Мулкдор, 2001 й. 14 - 20 сентябр. 37 - сон.

O'xshashlar

Tijorat banklarining foiz siyosati

Tijorat banklarining passiv va aktiv operatsiyalari

Tijorat banklarining kredit siyosati kreditlarni boshqarishning asosi sifatida

Tijоrat banklarining passiv оperatsiyalariularning turlari va tavsifi

Tijorat banklari passiv operatsiyalari tarkibi va ularni joylashishi