Tijorat banklarining foiz siyosati - Iqtisodiyot - Referatlar

Tijorat banklarining foiz siyosati

Yuklangan vaqt:

12.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

185 KB

Ko'chirib olish

Tijorat banklarining foiz siyosati Reja: 1. Tijorat banklari foiz siyosati haqida umumiy tushuncha. 2. Foiz stavkalarining turlari. Kredit bahosini o’rnatish tartibi. 3. Kredit bahosi va unga ta’sir etuvchi omillar. Marja va uning hisoblanishi.

Tayanch iboralar: Bazaviy stavka , depozit , kredit , murakkab foiz , nominal foiz stavkasi , omonat , oddiy foiz , pul bozori stavkalari , real foiz stavkasi , foiz siyosati , suzuvchi foiz stavkasi , foiz stavkasi , qayta moliyalash stavkasi , qat ’ iy belgilangan stavka . Tijorat banklari foiz siyosati haqida umumiy tushuncha. Foiz siyosati nafaqat pul-kredit boshqaruvida asosiy komponent vazifasini bajaradi, balki kredit munosabatlarini boshqarishda iqtisodda ustuvor ham hisoblanadi. Bank foizidan foydalanish mexanizmi bir nechta elementlarni o’zida mujassamlashtiradi va uning yordamida bank foiz siyosati vujudga keladi hamda uning amaldagi ko’rinishi ssuda foizi hisoblanadi. Bank foiz stavkasiga olimlar turlicha ta’riflar berganlar. Masalan I.O. Lavrushin bank foizini kredit munosabatlarida qatnashuvchi sub’ektlardan biri bank bo’lgan holda vujudga kelishini ta’kidlaydi. Ssuda foizi esa ssudan vaqtinchalik foydalanishga ssudalashtiriladigan o’ziga xos narx hisoblanadi. Shunga o’xshash ta’rifni yana bir olim I.Tavasiev berib u shunday deydi: "banklar uchun pullar o’zida "oldi-sotdi" predmetini ifodalab o’zining narxi bo’lgan bank foiziga ega". Nazariy nuqtai nazardan uni to’lash manbai bo’lib kreditdan foydalanish natijasida olinadigan qarz oluvchi foydasining bir qismi hisoblanadi. Bank foizining turli xil shakllari mavjud bo’lib ular: depozit foizi ko’rinishida, ssuda foizi, shu bilan birlikda banklararo kreditlar, qimmatli qog’ozlar bo’yicha investitsiya foizlari va boshqalardir. Bank foizi mazmunida shuni nazarda tutish kerakki, bank muassasalari o’zining mablag’larini emas, balki chetdan keladigan mablag’larni ssudaga joylashtiradi. Bank faoliyatida bajarilmaydigan majburiyatlar riski, aktiv tomondan pul qo’yuvchilarning ham passiv tomonidan majburiyatlar bajarilmasligi riskini oshiradi. Bank foizi 2 xil ma’noda foydalaniladi:

1. Bank jalb qilgan mablag’lar (boshqa kredit tashkilotlaridan olingan banklararo kreditlar, jismoniy va yuridik shaxslarning omonotlari va depozitlariga foiz, mijozlarning hisobvaraqlaridagi qoldiqlarga foiz) ga to’laydigan qiymatni ifodalashda; 2. Bank joylashtiradigan mablag’larga olinadigan qiymatni ifodalash uchun. Boshqacha qilib aytganda bank foizi turli shakllarda: 4- Depozit foizi; 4- Ssudalar bo’yicha foiz; <4 Banklararo kreditlar bo’yicha foiz; 4- Qimmatli qog’ozlarga investitsiyalar bo’yicha foizlar shaklida namoyon bo’ladi. Foizning mutloq miqdori hech narsani anglatmaydi. Shu sababdan kredit kelishuvining samaradorligini oydinlashtirish kredit qiymatining u yoki bu ma’qul qiymatni aniqlash uchun nisbiy ko’rsatkich - foiz normasi ko’rsatkichidan foydalaniladi: Ssuda kapitali bozorining turli sektorlari xususiyatlaridan kelib chiqib bir turdagi foiz stavkalari (bank va nobank) ning bir necha guruhini ajratish mumkin: • Kredit muassasalari o’rtasidagi qisqa muddatli kredit operatsiyalarida qo’llaniladigan pul bozori stavkasi; ♦ Qayta moliyalashtirish stavkasi; ♦ Qimmatli qog ’ ozlar bozoridagi ( birlamchi va ikkilamchi bozor ) stavkalar ; ♦ Bank va boshqa kredit muassasalarining nobank tashkilotlariga va jismoniy shaxslar uchun foiz stavkalari. O’z navbatida yuqoridagi guruhlarning har biri doirasida foiz stavkalarini quyidagicha tavsiflash mumkin: Bitim muddatlari bo’yicha: ♦ Qisqa muddatli; ♦ Uzoq muddatli. Foiz stavkalarining tuzilishi bo’yicha: ♦ asosiy(bazaviy);

♦ qo ’ shimcha , ya ’ ni asosiy qarz o ’ zgarishi natijasida o ’ zgaradigan foiz stavkalar . Shakllanish xarakteri bo ’ yicha - bozor va tartiblanadigan to ’ g ’ ri yoki egri ( Markaziy bank va boshqa sub ’ ektlar stavkalari ) stavklariga bo ’ linadi . Tartiblanadigan stavkalarga qayta moliyalashtirish stavkasi va Markaziy bank shtraf stavkalari kiradi. Foydalanish ko’lamiga bo’yicha- hududiy, milliy va halqaro kredit bozorlarida qo’llaniladigan stavkalar. Kreditdan foydalanish davrida o’zgarish xarakteriga qarab -fiksirlangan (o’zgarmas) va suzuvchi (o’zgaruvchi) stavkalarga ajratiladi. Lavrushin I.O. ssuda foizini belgilar bo’yicha quyidagicha turga ajratadi 64 : Kredit shakllari bo’yicha - tijorat foizi, bank foizi, iste’mol foizi, lizing bitimlari bo’yicha foiz, davlat krediti bo’yicha foiz. Kredit muassasalari turi bo’yicha-Markaziy bank hisob stavkasi, bank foizi, lombard foizi. Investitsiya turi bo’yicha-oborot mablag’lariga kredit bo’yicha foiz, asosiy fondlarga investitsiya bo’yicha foiz, qimmatli qog’ozlarga investitsiya bo’yicha foiz. Kreditlash muddatlari bo’yicha foiz. Kredit muassasalarining operatsiya turlari bo’yicha foiz. Bank foizdan foydalanish mexanizmi o’zida banklar amalga oshiradigan foiz stavkasi siyosatining elementlari majmuini ifodalaydi. Mexanizmning alohida elementlari sifatida quyidagilar ajratiladi: Foiz darajasini shakllantirish usullari; Foiz stavkalarining differentsiyalash mezonlari bo’yicha; Markaziy bank tomonidan foiz normasini tartiblash metodlari bo’yicha; Foizlar bo’yicha to’lovlarni o’tkazish va undirish tartibi bo’yicha; Foizning qarz oluvchilar moddiy manfaatlar tizimi bilan o’zaro bog’liqligi; Kredit muassasalarinng daromadlari va xarajatlarini shakllantirishda foizning o’rni.

Bank foizidan foydalanishning zamonaviy mexanizmi quyidagilar bilan xarakterlanadi: Foiz darajasi kredit bitimi tomonlari o’rtasidagi kredit resurslariga bo’lgan talab va taklifni hisobga olgan holda shartnoma orqali aniqlanadi. Markaziy bank doimiy ravishda to’g’ridan-to’g’ri ssuda foiz normasini ma’muriy boshqaruvidan uning darajasini qayta moliyalashtirish foiz stavkasini o’zgartirish va majburiy rezervlar normasini manevrlash orqali tartibga solishning iqtisodiy usullaridan foydalanadi. Ssudalar bo’yicha foiz stavkalari tijorat banklari tomonidan kredit kelishuvining aniq shartlarini hisobga olib o’rnatilmoqda, ya’ni ssuda hajmi va uni tugash muddati, ta’minot mavjudligi, mablag’larni jalb qilishdagi xarajatlar, kreditni rasmiylashtirish va nazorat bo’yicha xarajatlar, qarz oluvchining kreditga layoqatliligi va boshqalar. Bank passiv operatsiyalari bo’yicha foiz bo’sh pul mablag’larini vaqtincha omonatlarga jalb qilish stimuli sifatida oshib bormoqda. Foizlarning o’tkazilishi va undirilish tartibi shartnomada belgilanadi. Amaliyotda ssuda kunlari sanasi yaqinlashishi bilan oddiy foizlar hisoblash usulidan foydalaniladi. Xozirgi vaqtda foizlarni to’lash manbasi kredit qo’yilmalarining yo’nalishidan kelib chiqib turlichadir. Qisqa muddatli ssudalar bo ’ yicha to ’ lovlar mahsulot tannarxiga qo ’ shiladi , uzoq muddatli va muddati o ’ tgan kreditlar bo ’ yicha xarajatlar korxona soliqqa tortilgan foydasiga olib boriladi . Zamonaviy foiz mexanizmining xususiyati bevosita foizlar bo ’ yicha daromad va xarajatlarning bank yakuniy moddiy manfaatlari bilan bevosita bog ’ liqligi hisoblanadi . Bank xarajatlari 2 asosiy elementlardan tarkib topadi: Resurslarni shakllantirish bo’yicha xarajatlar; Bank faoliyatini ta’minlovchi xarajatlar. Bazaviy foiz stavkasining darajasi, bu ma’lum davrga ta’minlangan ssudalar bo’yicha bankning eng kreditga layoqatli mijozlari uchun o’rnatiladi;

Alohida har bitim sharoitidan kelib chiqib riskni qo’shish. Bazaviy foiz stavkasi quyidagi formula orqali aniqlanadi: Bazaviy foiz stavka=B 1 + B 2 + F d ; Bu erda: B 1 - rejalashtirilayotgan davrga barcha kredit resurslarining o’rtacha real bahosi; B 2 – bank faoliyatini ta’minlash bo’yicha rejalashtirilayotgan xarajatlarning joylashtirilayotgan mablag’lar hajmiga nisbati; P- bank ssuda operatsiyalarining rejalashtirilgan foydalilik darajasi. Kredit resurslarining o’rtacha real bahosi (S1) o’rtacha tortilgan formula bo’yicha hisoblanib alohida resurs turi bahosi va uning bank umumiy jalb qilingan resurslar summasidagi ulushidan kelib chiqib hisoblanadi. O’z navbatida alohida bank jalb qilgan resursning o’rtacha haqiqiy bahosi mazkur resurs bozoridagi nominal bahosi va majburiy zahira normasiga korrektirovka asosida aniqlanadi: Bunda: B d -jalb qilingan muddatli depozitlarning o’rtacha haqiqiy bahosi; P d - depozit foizining o’rtacha bozor bahosi. Riskni hisobga olgan holatda quyidagi mezonlardan kelib chiqib guruhlanadi: Qarz oluvchining kreditga layoqatliligi; Ssuda bo’yicha ta’minot va uning xarakteri; Mijozning bank bilan mustahkam aloqasi; Foizlarni hisoblash usullari; Qarz oluvchining kredit muddatiga rioya qilishligi. Ma’lumki ssuda foizi bank daromadini shakllantirishda muhim rol o’ynaydi va jalb qilingan mablag’larga to’lovlar uning xarajatlari tarkibida muhim o’rin egallaydi. Bank foiz marjasi bank aktiv va passiv operatsiyalarpi bo’yicha o’rtacha foiz stavkalari o’rtasidagi farq muhim ma’no kasb etadi.

Foiz marjasi quyidagicha aniqlanadi: Bunda: Mh - foiz marjasining amaldagi hajmi; Ff - foizli daromadlar; Xf -Foizlarni to’lash bo’yicha xarajatlar; Ad- foiz ko’rinishida daromad keltiruvchi aktivlar. Foiz marjasining tahlili quyidagi yo’nalishlarda olib boriladi: Amaldagi foiz marjasini bazaviy bilan solishtirish, foizlar bo’yicha daromadlarning oshishi yoki kamayishi sur’atlarini o’z vaqtida aniqlash imkonini beradi; Foiz marjasi komponentlarini o’zgarishining tahlili daromad (xarajatlarning) larning qaysi kategoriyasi uning umumiy o’zgarishiga olib kelishini aniqlash imkonini beradi. Foiz marjasining hajmiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar bo’lib kredit qo’yilmalari va ularning manbalari hajmi va tarkibi, to’lovlar muddati qo’llaniladigan foiz stavkalar xarakteri va boshqalar bilan bog’liq bo’lib hisoblanadi. Bozor mexanizmi rivojlanishi sharoitida g’arb mamlakatlarining tajribasini hisobga olish muhimdir. G’arb mamlakatlarida bir vaqtning o’zida bir qator foiz stavkalarini - fiksirlangan va suzib yuruvchi foiz stavkalarini qo’llashadi. Bu odatda bozor kon’yukturasining o’zgarishiga bog’liq bo’lib hisoblanadi. Foiz stavkalarining turlari. Kredit bahosini o’rnatish tartibi Kreditning asosiy sharti - bu undan vaqtinchalik foydalanganlik uchun haq to’lash. Bu haq kredit summasiga nisbatan foiz hisobida olinadi va u kreditning foiz stavkasi deb yuritiladi. Kreditning foiz stavkasi pul bozorida amal qiladi. Bozorga chiqarilgan pulning bahosi foiz bo’ladi. Boshqa tovarlardan farqlirok qarz pulining narxi - bu uning ma’lum to’lov ehtiyojini qondirishdek xossasidan foydalanilganlik uchun beriladigan haq bo’ladi. Qarz puli kapital sifatida yoki

odatdagi to’lov yoki xarid vositasida ishlatiladi. Shuning uchun ham qarzdor shaxs pul egasiga foiz stavkasini to’laydi. Rossiyalik yirik iqtisodchi olimlarning fikricha, foiz stavkasi bu tomonlarning kredit asosida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabat bo’lib, kreditning oqilona foydalanishini ta’minlaydi. Bank sohasida «aktiv» va «passiv» operatsiyalar bo’yicha foizlar uchraydi. Aktiv operatsiyalar bo’yicha foizlar – bu mijozlar tomonidan bankka to’lanadigan foizlar. Passiv operatsiyalar bo’yicha foizlar esa, bu mijozlarning depozitlari va qimmatli qog’ozlari bo’yicha bank tomonidan to’lanadigan foizlar. Qarz beruvchi va qarz oluvchilar o’rtasida moliyaviy vositachilar sifatida qatnashayotib, banklar tomonidan jalb qilingan mablag’larni mijozlarga vaqtinchalik foydalanishga beradilar. Bunda qarz beruvchilar depozitlar bo’yicha foizlar oladi, qarz oluvchilar ma’lum vaqtda mablag’lardan foydalanish imkoniga ega bo’ladilar bank manfaati esa marja ko’rinishida ifodalanadi. Entsiklopedik lug’atda foiz (lotincha pro centum) so’zi yuzdan bir degan ma’noni anglatishi qayd etilgan. “Ssuda foizi esa - bu kreditorning ssudadan foydalanganligi uchun qarzdordan oladigan to’lovidir – foiz miqdori esa bank tomonidan o’rnatilishi” ta’kidlangan. Foiz stavkasiga bir tomonlama matematik miqdor sifatida ham yondashish va to’langan foizlarni kredit bahosining asosi sifatida qarashimiz mumkin. Ma’lumki, kredit operatsiyalari bu kreditor va kredit oluvchi o’rtasida pul mablag’larini vaqtincha ishlatib turish uchun uni foydalanishga berish yuzasidan kelib chiqadigan munosabatlardir. Mijoz uchun eng muhim masala bo’lib olinadigan kreditning bahosidir, ya’ni u bo’yicha to’lanadigan to’lovlar hisoblanadi. Tijorat banklarining foiz siyosati ikki asosiy yo’nalishni o’z ichiga oladi. Birinchisi, bu bank resurslarini yaratishda mablag’larni jalb qilish jarayonida olib boriladigan foiz siyosati, ikkinchisi, banklar tomonidan resurslarni joylashtirish sohasida olib boriladigan foiz siyosatidir.

Pul-kredit resursi sifatida bank foizi ko’rinishidagi bahoga ega bo’lgan oldi- sotdi predmeti sifatida namoyon bo’ladi. Foiz qarz oluvchidan pul mablag’idan vaqtincha foydalanganlik uchun to’lanadigan ma’lum bir miqdordagi haq hisoblanadi. Buni boshqacha tushuntiradigan bo’lsak, kredit foydalanishga berilgani uchun emas, balki kreditdan foydalanish huquqi berilgani uchun haq to’lanadi. Agar kredit oluvchi resursdan foydalanmasa, harakatsiz bo’lganda ham unga foiz to’laydi. Kredit uchun nafaqat foiz, balki asosiy qarz summasi, ba’zi holatlarda komission haq hamda majburiyatlar bajarilmaganda shartnomada ko’rsatilgan tartibda jarimalar ham to’lanishi mumkin. Lekin, bank kreditining bahosi bo’lib tijorat bankning kredit operatsiyasi bo’yicha olinadigan daromadlari hisoblanadi. Kreditor qarz oluvchiga kredit beradi, qarz oluvchi mablag’lardan foydalanadi va ma’lum muddat davomida o’sgan qiymatni oladi hamda shu daromadning bir qismini kreditorga kredit foizi sifatida to’laydi. Kredit oluvchi uchun kelajakda o’sib borgan iqtisodiy aktivni qaytara olgan taqdirda uning qilgan investitsiyasi rag’batlantiriladi. Banklarda foiz siyosatini o’rganish jarayonida ularni tasniflash va ma’lum belgilariga ko’ra guruhlash muhim hisoblanadi. Foiz siyosati va umuman kredit foizlarini guruhlashda turli mezonlar asos qilib olinishi mumkin. Kredit bahosining darajasi kredit shakliga bevosita bog’liq bo’lib, uni quyidagi rasmda ko’rish mumkin.

Kredit foizlari tijorat krediti, bank krediti, iste’mol krediti, davlat krediti, lizing bitimlari va xalqaro kredit shakllari bo’yicha turkumlangan. Kredit shakllari ichida tijorat, iste’mol va bank kreditlarining foizlari yuqoriligi bilan ajralib turadi. Kredit shakllari ichida bank krediti keng tarqalganligi bois, uning bahosini shakllanish jarayoni muhim hisoblanadi. Foiz nazariyasiga muvofiq, umuman foizlar singari kredit foizlari nominal va real foiz stavkalarga ajratiladi. Real foiz stavkasi nominal foiz stavkasi – inflyatsiya darajasi Kreditlar foizlarini hisoblash usuliga asosan, kredit foizi oddiy va murakkab foizlarga bo’linadi. Oddiy foizlarni hisoblashda asosiy qarzning qoldiq summasidan foizlar hisoblab chiqariladi. Murakkab foiz usulida esa, hisoblangan foizlar esa asosiy qarz qoldig’iga qo’shilib hisoblanadi. Foizlarni hisobga olishning ikkinchi usulidan bank amaliyotida kam foydalaniladi. To’lash shakliga ko’ra foizlar oddiy va diskontlangan shaklda bo’lib, oddiy foizlarda kredit bo’yicha foizlarni olingan kreditni qaytarish grafigiga muvofiq to’lash amalga oshiriladi. Diskontlangan foizlar, esa kredit berilgan vaqtda ushlab qolinadi va jadval asosida asosiy qarz summasi qaytariladi. Quyida keltirilgan rasmda bank kreditlari bo’yicha foizlarni turli mezonlar asosida tasniflanishini ko’rib o’tamiz.

Banklarning foiz siyosati bugungi kunda bank likvidligini ta’minlash va uni optimal boshqarishga qaratilishi kerak. Ssuda foizining differentsiyasi aktiv operatsiyalar bo’yicha qo’yilmalar likvidligiga bog’liq holda bo’lishi lozim. Milliy iqtisodiyotda bank foizining rolini oshirish, uning bevosita ta’sir doirasini kengaytirish va iqtisodiy jarayonlarni tizimlashtirishga yordam beradi. Amaliyotda foiz stavkasini hisoblashning turli usul va amaliyotida oddiy hamda murakkab foizlar hisoblanadi. Oddiy foizlar qisqa muddatli kreditlashda qo’llanib shartnomaga asosan foizlarni hisoblash har chorakda bir marta yoki boshqa muddatda amalga oshiriladi. Bunda qarz oluvchining asosiy qarz summasini hisobga olgandagi to’lovlar hajmi quyidagicha: S=P*(1+n*i); Bunda: S-boshlang’ich qarzni hisobga olgandagi kredit bo’yicha to’lov summasi; P-boshlang’ich qarz; i- foiz stavka; n-ssuda muddati. Murakkab foizlar asosan uzoq muddatli kreditlashda foydalanalib bunda hisoblangan foizlar kreditorga bitim oxirigacha to’lanmay balki qarz asosiy summasini oshiradi.

Bu usuldan foydalanganda hisoblangan foizlar qarz summasiga qo’shilib ularga foiz hisoblash davom ettiriladi. Murakkab foizlarni hisoblash formulasi quyidagicha: S=P*(1+i) n -o’zgarmas foiz stavkasi uchun; S=P*(1+i1) n1 *(1+i2) n2 *.... *(1+ik) nk - o’zgaruvchan foiz stavkalar uchun; Bunda: S- dastlabki qarz summasi; i- dastlab berilgan qarz summasi; n-foiz stavkalar; k-o’zgargan foiz stavkalar. Depozitlar va kreditlar bo’yicha foiz stavkalari, ularning summasi, ularni to’lash vaqti, davri, to’lash shartlari va boshqalar mijoz bilan bank o’rtasida kelishib olinadi va tuziladigan shartnomada aks ettiriladi. Kreditlar bo’yicha foiz stavkalar kreditning muddati, qarz oluvchi tomonidan tavsiya qilingan garov holati va qiymati, uning likvidliligiga, kredit resurslari baxosiga, kredit riskining darajasiga qarab tijorat banki tomonidan mustaqil belgilanadi va u kredit shartnomada aks ettiriladi. Kredit bo’yicha foizlar muddati kelganda memorial order bilan rasmiylashtirilib, mijozning asosiy talab qilib olinguncha bo’lgan depozit hisobvarag’idan grafik bo’yicha undirib olinadi. Kredit bahosi va unga ta’sir etuvchi omillar. Marja va uning hisoblanishi. Bank tizimini rivojlantirish va mustahkamlash masalasi doimo e’tiborimiz markazida bo’lib kelmoqda va bu o’zining ijobiy natijalarini bermoqda. Biroq, bu boradagi ishlarni yanada chuqurlashtirish va kengaytirish kerak. Nega deganda, aynan banklar, ta’bir joiz bo’lsa, butun iqtisodiyotimizni oziqlantirib turadigan qon tomirlari hisoblanadi, mamlakatimizning moliyaviy- iqtisodiy barqarorligi ko’p jihatdan ularning samarali faoliyatiga bog’liq. O’zbekiston Respublikasida tijorat banklari aktivlarining asosiy qismini kreditlar tashkil qilib, bank faoliyati natijalari va samaradorligi bevosita shu operatsiyalarga bog’liq hisoblanadi. Bu esa, tijorat banklarining kreditlash

jarayonini to’g’ri tashkil qilish va samarali kredit siyosatini ishlab chiqishni talab qiladi. Eng asosiysi esa, banklarda kredit operatsiyalarining samaradorligi bank kreditining bahosi shakllanishiga bog’liq hisoblanadi. Kredit bahosining to’g’ri o’rnatilishi bank faoliyatida yuzaga keluvchi kredit risklarini kamaytirish va ularni samarali boshqarishga yordam beradi. Shunday ekan, optimal kredit bahosini shakllantirish, uning darajasi nafaqat bank manfaatlari, balki mijoz manfaatlariga ham mosligiga erishish muhim masala hisoblanadi. O’zbekistonda ikki pog’onali bank tizimining shakllanishi va turli mulkchilik shaklidagi tijorat banklarining faoliyat yuritishi banklararo raqobatni shakllantirib, ular o’rtasida moliyaviy bozorlarda mustahkam o’ringa ega bo’lish intilishlarini keltirib chiqardi. Mamlakatimiz bank tizimida amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy yo’nalishlaridan biri ham banklararo raqobat bo’lib, uning to’la qonli shakllantirilishi bugungi kundagi dolzarb masalalardan hisoblanadi.

Tijorat banklari foiz siyosatiga ta’sir qiluvchi omillarni o’rganish va uni tahlil qilish foiz stavkalarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Quyida keltirilgan rasmda foiz stavkalar shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillarni tasnifini keltirib o’tamiz. Ushbu rasmda foiz stavkasiga ta’sir qiluvchi umumiy va xususiy omillarga tasniflanishini ko’rib chiqdik. Unga muvofiq umumiy omillar makro darajadagi ko’rsatkichlar o’zgarishlarini o’zida ifoda etadi. Xususiy omillar esa, bank kredit operatsiyasini amalga oshirish tartib-qoidalari, resurslar qiymati va mijozlar bilan sherikchilik munosabatlarini ifodalaydi. Mamlakat Markaziy banki pul-kredit siyosatining holati ham albatta foiz siyosatiga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir etuvchi omillardan hisoblanadi. Chunki, Markaziy bank pul-kredit siyosati, uning bosh maqsadi ya’ni mamlakat pul birligining barqarorligini ta’minlashga qaratilgan. Bu esa, o’z navbatida mamlakatda pul muomalasini boshqarish bilan chambarchas bog’liq. Pul muomalasini boshqarish esa, pul massasiga, uning miqdori pul bozori va bozordagi pulning bahosiga bog’liqdir. Markaziy bankning pul muomalasini boshqarishga qaratilgan har qanday pul- kredit siyosati kredit foiziga o’z ta’sirini ko’rsatish orqali namoyon bo’ladi. Markaziy bankning “arzon pullar” (ekspansion) siyosati kredit foiz stavkasini pasaytirsa, uning “qimmat pullar” (restriktsiya) siyosati kredit foiz stavkasi darajasini oshishiga olib keladi. Nazariy jihatdan qaraganda pul ham o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan, tovar, umumiy ekvivalent. Shunday ekan, inflyatsiya darajasi har qanday tovarning bozordagi bahosiga ta’sir qilgani kabi, pulning bahosi ya’ni kredit foiziga ham ta’sir qiladi. Ular o’rtasidagi bog’liqlik to’g’ri proportsionaldir, ya’ni birinchisining o’sishi ikkinchisining ham o’sishiga olib keladi va aksincha. Mamlakatda pul bozorining rivojlanish darajasi asosan quyidagilarga bog’liq: - tijorat banklari resurslarining miqdori va sifati; - mamlakatda mavjud vaqtincha bo’sh mablag’larni bank aylanmasiga jalb qilinishi darajasi (shu jumladan, aholining ham);

- banklararo kredit bozorining faoliyati; - banklararo vaqtincha bo’sh resurslardan foydalanish imkoniyatlari; - resurslardan mobil ravishda foydalanish uchun bank texnologiyalarining mukammalligi kabilar. Albatta, bir bankda mavjud vaqtincha bo’sh turgan resurslardan boshqa banklar tomonidan tez va samarali foydalana olishi kredit foiz stavkasi darajasiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Raqobatdagi takliflar deganda tijorat banklaridan tashqari pul bozoridagi pulning taklifini nazarda tutiladi. Bu birinchi navbatda Markaziy bankning pul taklifiga ta’siri, qolaversa mamlakatda mavjud nobank kredit tashkilotlari pul takliflari, g’arb mamlakatlarida omonat kassalari, pochta, sug’urta va lizing kompaniyalarining pul bozoridagi faoliyatlari ham kredit foiziga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Mamlakatda Markaziy bankning valyuta munosabatlarini tartibga solish uchun amalga oshiradigan valyuta interventsiyasini yoki valyutani tartibga solish bilan bog’liq operatsiyalari pul taklifiga ta’sir ko’rsatadi. Pul taklifining o’zgarishi esa, albatta uning bahosini ya’ni kredit foiziga ta’sir etadi. Mamlakatda pul muomalasini boshqarishda pul-kredit siyosati bilan bir qatorda soliq-fiskal siyosati ham muhim rol o’ynaydi. Ular bir-birlari bilan uyg’un va mutanosib ravishda olib borilgandagina ko’zlangan maqsadga erishiladi. Soliq- fiskal siyosatidagi o’zgarishlar pul taklifi va talabiga ta’sir ko’rsatadi, natijada kredit foizining ham o’zgarishiga olib keladi. Dunyodagi iqtisodiy va siyosiy o’zgarishlarning kredit foiz stavkasiga ta’siri 2008 yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida yaqqol namoyon bo’ldi. Yuqorida ta’kidlab o’tganimiz kabi foiz stavkalariga xususiy omillarning ta’siri alohida olingan kreditlar va kredit oluvchi o’rtasidagi kredit munosabatlarida yuzaga keladi. Kreditorlar odatda, kreditning qaytmaslik va foizlarning o’z vaqtida undirilmaslik risklarini yumshatish maqsadida alohida kredit turlari va alohida mijozlar uchun turli kredit foizlarini o’rnatishga urinishadi. Masalan, ishonchli mijoz yoki

likvid ta’minot uchun kredit foiz stavkasi ishonchsizroq mijozga yoki sifatsiz kredit ta’minoti uchun foizlarga nisbatan pastroq bo’ladi. jadval Foiz stavkasiga ta’sir etuvchi omillar № 1 1. 2 . 3. 4 . 5. 6 . 7 . Omillar Izoh 2 3 Pul bozoridagi talab va taklifning nisbati • Ya’ni bozorda qanday miqdorda qarz puliga talab bor va unga nisbatan qanday miqdorda qarzga beriladigan pul chiqarilgan. Talab oshsa, foiz ortadi, taklif oshsa, u kamayadi. Qarzga olinadigan pulni ishlatishdan kutiladigan naf darajasi • Aniqrog’i shu pulning iste’mol qiymati. Qarz puli tadbirkor uchun ko’p foyda keltirsa, yoki iste’molchi ehtiyojini to’laroq qondirsa, foiz yuqori bo’ladi, aks holda u pasayib ketadi. Bunda pulni hozir ishlatishdan tegadigan naf taqqoslanadi. Qarzni to’lash muddati va sharti • Agar qarz uzoq muddatga berilib, uni sekin-asta kichik-kichik qismlarga bo’lib, bemalol qaytarish mumkin bo’lsa, qarzdor past foizni ma’qul ko’radi. Gap shundaki, qarz qanchalik uzoq muddatga berilsa, shunchalik uni ishlatib daromad ko’rish mumkin va shu hisobdan foiz to’lash engil bo’ladi. Qarzning qanday pul bilan berilishi • Agar qarz erkin konvertirlangan valyutada berilsa, foiz yuqori belgilanadi, agar u oddiy valyutada berilsa, foiz nisbatan past o’rnatiladi. Konvertirlangan pul obro’-e’tiborli bo’lganidan uni ishlatish oson, undan tezda daromad ko’rish mumkin. Inflyatsiya darajasi • Inflyatsiya yuz bersa , qarzga beriladigan pul egasiga qaytib kelguncha o ’ z qadrini qisman yo ’ qotadi . Bunda pul egasi yutkazadi . Shu sababli foiz inflyatsiyani hisobga olib o ’ rnatiladi . Foiz inflyatsiya shiddatiga nisbatan to’g’ri mutanosiblikda o’zgaradi. Pulni qarzga berishdan ko ’ ra boshqa yo ’ sinda ishlatishdan tushadigan daromad • Bunda pul egasining afzal ko’rish tamoyili amal qiladi. Agar aktsiya dividendi yuqori bo’lsa, foiz pasayadi va aksincha. Agar aktsiyaga 15 % dividend berilsa, foiz undan yuqori bo’lishi shart. Aks holda pul egasi uni qarzga bermay, aktsiya sotib olishni afzal ko’radi. Qarz berishning risk darajasi • Agar qarzning qaytib kelishi kafolatlansa , foiz past , agar bu xatarli bo ’ lib , qarz qaytishi shubhali bo ’ lsa , foiz yuqori bo ’ ladi . Odatda moliyaviy baquvvat va nufuzli firmalar uchun past foiz belgilanadi. Yuqori va past foiz o’rtasidagi farq pul egalari uchun ma’lum darajada qarz riskini kamaytiradi, chunki bir erda foizning kamligi, boshqa erda uning ortiq bo’lishi bilan qoplanadi. Iqtisodiyotda kreditga bo’lgan talab ko’p omillarga bog’liq. Birinchidan, kreditga bo’lgan talab mamlakatdagi baholar darajasi bilan funktsional bog’liqlikka ega. Iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlar bahosi ko’tarilishi sharoitida,

sub’ektlar qo’shimcha mablag’ga muhtoj bo’ladi. Chunki ishlab chiqarish uchun zarur tovar va xizmatlar bahosi oshishi qo’shimcha mablag’ni talab etadi. Bunday holatda tashqi moliyalash manbalariga, xususan bank kreditlariga talab ortadi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish jarayonlari rivojlanish darajasi, fan-texnika taraqqiyoti, texnologik jarayonlarning takomillashuvi, yangi ish o’rinlarining yaratilishi kabilar ham pul mablag’lariga bo’lgan talabning oshishiga olib keladi. Biz ta’kidlab o’tganimizdek, real daromadning o’sishi kreditga bo’lgan talab va taklifga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Buning natijasida iqtisodiyotda resurslar ko’payib, ular aylanishi tezlashadi. Daromad samarasining mexanizmi iqtisodiy tsikl davridagi foiz stavkasining darajasi bilan tushuntiriladi. Foiz stavkasining o’zgarishi real daromad harakatiga mos keladi. Chunki sub’ektlar real daromadining o’sishi pul mablag’lariga bo’lgan talabni oshiradi. Bunda foiz stavkasi darajasi nisbatan oshadi. Umuman foiz stavkasining oshishi, daromadning real o’sishiga mutanosib ravishda bo’ladi. 2017 yilda banklararo pul bozorida amalga oshirilgan operatsiyalar tahlili mazkur davrda olib borilgan pul-kredit siyosatining ushbu bozordagi foiz stavkalari dinamikasiga sezilarli ta’sir qilganligini ko’rsatmoqda.Xususan, Markaziy bank qayta moliyalash stavkasini 2017 yilning birinchi yarim yilligida 9 foizlik darajada ushlab turilishi sharoitida banklararo pul bozoridagi o’rtacha tortilgan foiz stavkasining 8,0 – 9,1 foiz oralig’ida tebranib turishi iqtisodiyot real sektorini kreditlash jarayonlarida o’z aksini topdi. Umuman olganda, 2017 yilning ikkinchi yarmida Markaziy bank tomonidan 11 ta tijorat bankiga jami 1,75 trln. so’mlik kreditlar taqdim etilgan bo’lib, mazkur kreditlarning asosiy qismi tizimli ahamiyatga ega bo’lgan banklar hissasiga to’g’ri keldi. Hisobot yilining birinchi yarim yilligi oxirida Markaziy bank qayta moliyalash stavkasining 9 foizdan 14 foizgacha oshirilishi banklararo pul bozoridagi operatsiyalar bo’yicha foizlar dinamikasiga o’z ta’sirini o’tkazdi. Xususan, banklararo pul bozorida o’rtacha foiz stavkalari yanvar-iyun oylaridagi 8,0-9,1 foizdan iyul-dekabr oylarida 12-13,1 foizgacha oshdi.

Qayd etish lozimki, 2017 yilning IV choragida bank tizimida likvidlilik hajmi oshgan bo’lsa-da, uning asosiy qismi alohida yirik banklar hissasiga to’g’ri kelganligi sababli, banklararo pul bozorida foiz stavkalari mos ravishda pasaymadi. Bunda ayrim yirik banklar bo’yicha likvidlilikning oshirilishi ularning o’z mijozlari oldidagi qisqa muddatli majburiyatlarini bajarish maqsadlarida amalga oshirilgan bo’lib, ushbu moliyaviy resurslar banklararo pul bozorida taklif hajmiga ta’sir qilmadi. Natijada 2017 yilning oktyabr-dekabr oylarida banklararo pul bozoridagi o’rtacha tortilgan foiz stavkasining 11,8 foizdan 13,1 foizgacha oshishi kuzatildi. Ta’kidlash joizki, banklararo pul bozoridagi foiz stavkalarining oshib borishi, o’z navbatida, tijorat banklari kreditlari bo’yicha foiz stavkalarining oshishiga o’z ta’sirini o’tkazdi. Xususan, bank kreditlari bo’yicha o’rtacha tortilgan foiz stavkasi (imtiyozli kreditlar hisobga olinmaganda) 2017 yilning birinchi yarim yilligida 14,1 foizni tashkil etgan bo’lsa, hisobot yilining oxiriga kelib ushbu ko’rsatkich 18,5 foizgacha ko’tarildi. Foiz stavkalarining o’zgarishiga, shuningdek, banklarda likvidlilik miqdorining kamayishi va banklararo pul bozorida tijorat banklari o’rtasidagi operatsiyalar hajmining qisqarishi ham ta’sir ko’rsatuvchi omillardan bo’ldi. Tijorat banklarining raqobatbardoshligini va bank xizmatlari samaradorligini oshirish tijorat banklarining muhim strategiyalaridan hisoblanadi. Tijorat banklari faoliyatining samaradorligi bank xizmatlarining samaradorligi bilan bevosita bog’liq. Bank xizmatlarining samaradorligi esa, xizmatlar bahosi darajasiga chambarchas bog’liq. Banklarning xizmatlar bozorida etakchi bo’lish, xizmatlar soni va sifatini oshirish bugungi kunda tijorat banklari baho siyosatining muhim strategik yo’nalishi hisoblanadi.

Adabiyotlar: 1. Cousin. E. J. Invertment strategy and the monetary a buziness cyeles – NY. Ets: Wiley, 1990. - R. 301. 2. Friedman M. The lag in Effect of monetary policy, journal of Political Economy, Oct. 1961. - R. 237-260. 3. M.Fridmen. Esli bi zagovorili dengi. Per. s angl. -M.: INFRA-M, 2001.- S. 63. 4. Rashidov O.Yu. va boshqalar. Pul, kredit va banklar. Darslik. –T.: Cho’lpon, 2011. -328 bet. 5. Abdullaeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik . - T .: Iqtisod - moliya , 2017. 6. Лаврушин О.И., Афанасьева О.Н., Корниенко С.Л. Банковское дело: современная система кредитования. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2009. – 264 стр. 7. Меркулова И.В., Лукьянова А.Ю. Деньги, кредит, банки. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2010. – 352 стр. 8. Toymuhamedov I.R. Bank ishi. Toshkent. 2012 yil.

O'xshashlar

Tijorat banklarining passiv va aktivlari bo’yicha foiz siyosati

Tijorat banklarining kredit siyosati kreditlarni boshqarishning asosi sifatida

Tijorat banklarining likvidlik ko’rsatkichlari

Tijorat banklarining valuta operatsiyalari

Tijorat banklarining kapitalini boshqarish