Тармоқдаги умумий вазият ва ундаги рақобатнинг тахлили - Iqtisodiyot - Referatlar

Тармоқдаги умумий вазият ва ундаги рақобатнинг тахлили

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

245.5 KB

Ko'chirib olish

Тармоқдаги умумий вазият ва ундаги рақобатнинг тахлили Режа: 1. Тармо қ даги умумий вазият ва ундаги ра қ обат та х лилининг мазмуни ва усуллари. 2. Тармо қ ни таърифловчи умумий и қ тисодий к ў рсаткичлар. 3. Тармоқдаги рақобат кучлари ва улар таъсирининг даражаси. 4. Рақобат кучлари таркибида ўзгариш ясовчи омиллар. 5. Компания рақобат мавқеининг кучли ва заиф жихатлари. 6. Рақобат курашида муваффақият ва муваффақиятсизликнинг калит омиллари. 7. Соха ва рақобат тахлилларини умумлаштириш.

1.Тармоқдаги умумий вазият ва ундаги рақобат тахлилининг мазмуни ва усуллари. Стратегияни ишлаб чиқиш тахлилга асосланган иш бўлиб, тахлил 2 йўналишда олиб борилади: 1-Тармоқдаги вазият ва ундаги рақобатнинг шартлари. 2-Компания ичидаги вазият, унинг рақобатбардошлиги. Тармоқлар ўзининг иқтисодий таърифи, улардаги рақобат ва ривожланиш истиқболлари бўйича бир - биридан фарқ қилади. Масалан: Илмий техника тараққиёти суръатлари юқори ва паст бўлиши мумкин.Хар бар тармоқ учун зарур бўлган капитал қўйилмалар хажми хам хар хил бўлади. Бозорлар эса махаллийдан тортиб дунё бозоригача фарқланади. Рақобат кучли ёки заиф бўлади. Талаб хам ўсиб борувчи ёки камайиб борувчи бўлади. Тармоқдаги умумий вазият ва ундаги рақобатни тахлил қилишда алохида усуллар қўлланилиб, бу усуллар тармоқда бўлаётган ўзгаришлар ва рақобат курашини бахолаш имконини беради. Бунинг учун қ уйидаги 7та саволга жавоб топиш лозим: 1. Тармо қ ни таърифловчи умумий и қ тисодий к ў рсаткичлар. 2. Тармоқдаги рақобат кучлари ва улар таъсирининг даражаси. 3. Рақобат кучлари таркибида ўзгариш ясовчи омиллар. 4. Компания рақобат мавқеининг кучли ва заиф жихатлари. 5. Рақобат курашида муваффақият ва муваффақиятсизликнинг калит омиллари. 6. Рақобат қайси йўналишда боришини ким белгилайди? 7. Фойда олиш нуқтаи назаридан тармоқнинг жозибадорлиги Вазият тахлилининг мақсади компаниянинг ички ва ташқи мухитига хос булган ва компаниянинг стратегик йуналиши ва имкониятларини энг ёрқин ифодаловчи жихатларни аниқлашдан иборатдир. Бунда асосий эътибор стратегияга оид бир қатор мухим саволларга аниқ жавоблар топишга қаратилади. Сунгра бу саволлар компаниядаги стратегик вазиятнинг аниқ 2

манзарасини шакллантириш ва унинг стратегик хатти - ҳаракатларига муқобил вариантларни белгилаш учун фойдаланилади. Якка бизнес билан шуғулланувчи компаниядаги стратегик вазиятни тахлил қилиш усуллари келгусида купинча диверсияланган компаниянинг стратегиясини тахлил қилишда ҳам фойдаланилади. Якка бизнес билан шуғгулланувчи компаниядаги ташқи вазиятни (макромухитни) тахлил қилишда одатда соха ва рақобат тахлилларидан фойдаланилади. Вазиятни тахлил қилишда фирманинг энг яқин атрофи (микромухити) урганилади. 6-расмда якка бизнес билан шуғулланувчи компания учун стратегик тахлилнинг структураси келтирилган. Компания стратегик тахлилининг мантиқий ечими стратегияни танлашда муқобил вариантларга бахо беришдир. Шундай қилиб, ушбу тахлил стратегик режани шакллантиришнинг дастлабки нуқтасидир. 6-расм. Вазият таҳлилидан стратегик танловга 3Тармо қ ва ра қ обат тахлили. Тахлил по ғ оналари. Тармољ атрофининг асосий иљтисодий тарифини ани қ лаш. Харакатлантирувчи кучларни идентификация қ илиш. Ра қ обат даражасини бахолаш. Компаниянинг тармо қ даги ра қ обат мављеини бахолаш. Бундан кейин ра қ обатда ким бир хил харакат қ илишини прогнозлаш. Мувоффа қ иятнинг калит омилларини ани қ лаш. Тармо қ нинг комплекс жозибадорлиги ха қ ида хулоса. Компанияларнинг вазият тахлили. Тахлил по ғ оналари. Замонавий стратегиянинг яро қ лик даражасини бахолаш. SWOT тахлили ўтказиш. Фирманинг нисбий ра қ обат мав қ еини бахолаш. Компаниянинг нисбий бахо мав қ еи ва бахо ра қ обатбардошлигини бахолаш. Компания ечиши лозим булган стратегик ёндашувлар ва муаммоларни идентификация қ илиш.

2.Тармоқни таърифловчи умумий иқтисодий кўрсаткичлар. Тармоқдаги умумий вазият ва ундаги рақобатнинг тахлили асосий иқтисодий кўрсаткичларни ўрганишдан бошланади. Бу к ў рсаткичлар қ уйидагилардан иборат: 1. Бозор х ажми. 2. Рақобат миқёси (махаллий , регионал, дунё). 3. Бозорнинг ўсиш суръатлари ва уни ривожланишининг қайси босқичда эканлиги. 4. Рақобатчилар сони ва уларнинг хажми. 5. Харидорлар сони ва уларнинг молиявий имкониятлари. 6. Интеграция қаерга қараб кетаяпти? 7. Технологик ўзгаришларнинг йўналиши ва суръатлари. 8. Тармоққа кириш ва ундан чиқиш осонлиги. 4Идентификация / Компаниянинг стратегик кўришини бахолаш. Калит даврлар: Компания амалда љандай муљобилликка эга? (мавжуд асосий стратегияни яхшилаш, стратегияни тубдан ўзгартириш) Арзигулик ра қ обат устунлигига эришишнинг энг ма қ бул йўли қ андай? Стратегияни шакллантириш Ечим мезонлари Стратегия вазиятни қ анчалик яхши хисобга олади? Қ анчалик ра қ обат устунлигига эришишга ёрдам беради? Компания фаолиятини яхшилашга ёрдам берадими?

9. Рақобатчиларнинг махсулоти ва хизматларининг табақаланиш даражаси. 10. Компаниянинг ишлаб чиқариш хажми, транспортировка қилиш , маркетинг ва рекламани ташкил қилишда тежамкорликка эришиш имконининг борлиги. 11. Тармоқдаги «ўқитиш / тажриба» эгри чизиғи ижобий тэнденцияга эгами? 12. Тармоққа зарур бўлган капитал сармоялар қўйиляптими? 13. Тармоқдаги даромад даражаси умумий даромад даражасидан пастми ёки юқорими? Ушбу кўрсаткичлар бўйича соханинг «портретини» тузиб, сўнг уни тахлил қилиб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Бунинг учун ушбу жадвалда айрим иқтисодий кўрсаткичларнинг стратегик жихатдан мухимлигига доир маълумотлар келтирилган. 3.1-жадвал. Тармоқдаги асосий иқтисодий кўрсаткичларнинг с тратегик ахамияти Кўрсаткич Кўрсаткичнинг стратегик ахамияти Бозорнинг катталиги Кичик бозорларда катта ва янги рақобатчиларни жалб қилиш тенденцияси кузатилмайди; катта бозорлар муайян тармоқларда рақобатли устунликни мустаҳкамлаш мақсадида турли компанияларни сотиб олмоқчи бўлган корпорацияларни ўзига жалб қилади. Бозор хажмининг ортиши Жадал суръатлар билан ўсиш янгиликларга олиб келади, ўсишнинг секинлашиши эса рақобатни кучайтиради ва заиф рақибларни курашдан чиқариб ташлайди. Ишлаб чиқариш қувватларининг ортиқчалиги ёки танқислиги Ортиқча ишлаб чиқариш қувватлари харажатларни кўпайтириб, даромадни камайтиради, уларнинг танқислиги эса харажатларга оид тескари тенденцияларга олиб келади. Тармоқнинг Юқори даромадли тармоқлар хам янгиликларга олиб келади 5

даромадлилиги Кириш/чиқиш тўсиқлари Юқори тўсиқлар мавжуд фирмаларнинг мавқеини ва уларнинг даромадларини химоя қилади, тўсиқлар паст бўлганда эса янги фирмаларнинг кириб келиши уларга салбий таъсир қилади Товар харидорлар учун қиммат Кўпчилик харидорлар товарни энг паст нархларда сотиб оладилар Стандартлаштир илган товарлар Харидорлар бир сотувчидан бошқа сотувчига осон утишлари мумкин Технологиянинг тез узгариши Технология ва асбоб - ускуналарга ажратилган инвестициялар уларнинг эскириб қолиши туфайли узини оқламай қолиши хавфи кучаяди. Капиталга қўйилган талаблар Катта талаблар инвестицияларга оид қарорларга танқидий муносабатда булади, инвестициялаш моменти мухим булиб боради, кириш ва чиқиш тусиқлари кучаяди. Вертикал интеграция Капиталга қўйилган талаблар кучайиб боради, купинча рақобатли дифференциация хҳамда интеграция даражаси турлича булган фирмалар уртасидаги қиймат дифференциацияси кучаяди Куламдан тежаш Нарх буйича рақобатлашиш учун зарур булган бозор хажмлари катталашади. Товарнинг тез янгиланиши Товарнинг хаёт цикли қисқаради 3. Тармоқдаги рақобат кучлар ва улар таъсирининг даражаси. « ГАРВАРД» университетининг профессори Майкл Портер тармоқдаги рақобатчи кучларни қуйидагича гурухлаган: 1.Тармоқ ичида сотувчилар ўртасидаги рақобат. 2.Бошқа тармоқдаги компанияларнинг ўз товарлари билан бу тармоқдаги харидорларни эгаллаб олишга харакат қилиши. 3.Тармоқ ичида янги рақобатчиларнинг пайдо бўлиши. 6

4.Хом ашё ва бутловчи деталлар етказиб берувчиларнинг ўз шартларини ўтказишга уринишлари. 5. Харидорларни ўз шартларини ўтказишга уринишлари. Бу тахлил фирма мазкур тармоқда дуч келиши мумкин булган қулай имкониятлар ва хавф - хатарларни аниқлаб олиш мақсадида амалга оширилади. Портер бунинг «бешта куч» моделини таклиф қилган (7-расм). У ушбу моделни асослаб берар экан, бу курсаткичларнинг таъсир кучи қанчалик юқори булса, мавжуд компанияларда нарх ва даромадни ошириш имконияти шунчалик кам булишини таъкидлаган эди. Бу кучларнинг заифлашиши эса компаниялар учун қулай имкониятларни вужудга келтиради. Компания уз стратегиясини узгартириб, ушбу курсаткичларни уз фойдасига ўзгартириши мумкин. Потенциал рақобатчиларнинг кириш хавфи (Портернинг биринчи кучи) компаниянинг даромадларига тахдид солиши мумкин. Иккинчи томондан, агар бу хавф кичик булса, компания нархларни ошириб, уз даромадларини купайтириши мумкин. Бу омилнинг рақобатчилик кучи кириш тусиқларининг (тармоққа кириш қийматининг) баландлигига кучли даражада боғлиқдир. Бундай тусиқларнинг учта асосий манбайи бор: - харидорларнинг савдо маркасига содиқлиги (кириб келаётган компаниялар буни катта инвестициялар эвазига бартараф қилишлари мумкин); - харажатлар буйича мутлақ устунликлар (ишлаб чиқариш харажатларининг янада камлиги мавдул компаниялар учун янги компаниялар эришиши қийин булган катта устунликлар беради); - куламдан тежаш (бундай устунликка одатда катта компаниялар эга буладилар). У стандартлаштирилган махсулотни ёппасига ишлаб чиқаришда харажатларнинг камайтирилиши, хом ашё, материал ва таркибий қисмларни катта миқдорларда сотиб олишдаги чегирмалар, рекламага сарфланадиган харажатларнинг камайтирилиши ва хоказолар билан боғлиқдир. Буларнинг барчаси ишлаб чиқаришни энди бошлаётган компаниялар учун катта қийинчиликлар туғдиради. 7

Портер назарияси буйича иккинчи рақобатчи куч тармоқда мавжуд булган компанияларнинг рақобатлашувидир. Бу ерда ҳам учта омилнинг таъсирини курсатиб утиш мумкин: - тармоқдаги рақобатнинг структураси; - талабнинг шарт - шароитлари; - тармоққа кириш тусиқларнинг баландлиги. 7-расм. Портернинг «бешта куч» модели Тармоқдаги рақобатнинг структураси тармоқдаги консолидация даражасига (унинг фрагментланганлиги, олигополия ёки монополия шароитлари мавжудлиги) боғлиқдир. Фрагментланган тармоқда потенциал хатарлар қулай имкониятларга қараганда купроқ булади, чунки бундай тармоқларга кириб келиш нисбатан енгилдир. Консолидацияланган тармоқларда одатда катта ва мустақил компаниялар фаолият курсатадилар. Бинобарин, бир компаниянинг рақобатчилик фаолияти 8Амалдаги фирмалар (сотувчилар) ўртасидаги раяобатПотенциал раяобатчиларнинг кириш хавфи Етказиб берувчиларнинг «Савдолашиш» имконияти Харидорларнинг «Савдолашиш» имконияти Ўринбосар махсулотлар хавфи

бошқа рақобатчиларнинг бозордаги улушига бевосита таъсир қилади, натижада улар тезда бунга жавобан харакат қилиб, рақобат кучаяди. Бундай компанияларнинг нарх уруши олиб бориш имконияти рақобатнинг асосий хатарли кучидир. Бундай холларда компаниялар сифатдаги устунликлар буйича рақобатлашишга интиладилар, яъни рақобатчилик уруши савдо маркасига содиқлик ва нарх уруши эхтимолини камайтириш позицияларидан олиб борилади. Бундай тактиканинг муваффақияти тармоқда махсулотни табақалаш имкониятларига боғлиқдир. Тармоқда талабнинг усиб бориши рақобатнинг сусайишига ва айни пайтда экспансия учун катта имкониятларнинг вужудга келишига олиб келади. Талаб бозор билан биргаликда усиб боради, компаниялар инвестицияларнинг қайтиш тезлигини ошириш имкониятига эга буладилар, бу эса уларга булган эътиборни кучайтиради. Аксинча, усишнинг секинлашиши рақобатни кучайтириб юборади, компаниялар сотиш бозорларини фақат бошқа компаниялардан тортиб олиш хисобигагина қўлга киритишлари мумкин булиб қолади. Шундай қилиб, талабнинг камайиши - рақобатнинг кучайишига олиб келадиган асосий хатардир. Тармоқда талаб камайган пайтда чиқиш тусиқлари жиддий хавфга айланади. Чиқиш тусиқлари иқтисодий ва эмоционал омиллар булиб, улар компанияни даромади жуда кичик булган холларда ҳам қўллаб - қувватлаб туради. Натижада ортиқча ишлаб чиқариш қувватлари пайдо булади, бу эса нарх рақобатининг жонланишига олиб келади, чунки компаниялар бекор турган қувватлардан фойдаланишга уриниб, нархни пасайтириб юборадилар. Одатда чиқиш тусиқлари қуйидагиларни уз ичига олади: - асбоб - ускуналарга ажратилган инвестицияларни бошқа муқобил йуналишларга ишлатиб булмайди ва агар компания бу соҳани тарк этса, асбоб - ускуналарни ташлаб юборишга туғри келади; - чиқиш қийматининг ишдан бушатиладиган ишчиларга тўланадиган маблағлар хисобига қатъий белгилаб қўйилганлиги; 9

- хўжаликнинг ўрта бўғинлари уртасидаги стратегик узаро муносабатлар, масалан, сенергизм ёки улар уртасидаги интеграция; - тармоққа иқтисодий боғлиқлик; масалан, агар компания диверсияланмаган булса, у тармоқда қолишга мажбурдир. Тармоқдаги фирмага таъсир қилаётган рақобат кучлари тармоқнинг хаёт цикли мобайнида узгариб, ривожланиб боради. Тармоқнинг жадал суръатлар билан усиши рақобат кучларини заифлаштириб қўяди. Бу босқичда экспансия ва бозор сохаларини эгаллаб олиш учун қулай имкониятлар мавжуд булади. Усиш секинлашган пайтда рақобатнинг ва айниқса нарх рақобатининг хавфи кучайиб кетади. Етуклик босқичида рақобат хавфи камаяди, нарх рақобатини нарх пешқадамларининг келишуви хисобига чеклаш имконияти вужудга келади. Шунинг учун бу босқичда даромадлар нисбатан юқори булади. Бу босқичда нархга боғлиқ булмаган рақобат катта роль уйнаши мумкин булиб, у махсулотларни табақалаш устунликларидан фойдаланадиган компаниялар учун жуда мухимдир. Таназзул босқичида вазият узгаради. Чиқиш тусиқлари юқори булса, рақобат айниқса кучаяди, даромад камаяди ва нарх уруши хавфи вужудга келади. Портернинг учинчи кучи харидорларнинг «савдолашиш» имкониятидир. У энг яхши сифат ёки хизмат курсатишга булган талаб туфайли нархларга босим курсатиш хавфини вужудга келтиради. Заиф харидорлар эса, аксинча, нархларнинг усишига ва даромаднинг ортишига йул қўядилар. Харидорлар қуйидаги ҳолларда айниқса кучлидирлар: - етказиб берувчи соҳа бир неча кичик компаниялардан таркиб топган булиб, харидорлар кам булганда; - харидорлар товарларни катта миқдорда сотиб олганда; - тармоқ ўз фаолият туридан келиб чиққан холда харидорларга кучли даражада боғлиқ булганда; - харидорлар бир неча етказиб берувчи тармоқлар ичидан энг паст нарх таклиф қилаётган биттасини танлаш имкониятига эга булганда (бу ушбу тармоқда нарх рақобатини кучайтиради); 10

- харидорлар учун турли компаниялардан товар сотиш олишни иқтисодий жихатдан яхлит битта харид деб қараш мумкин булганда ва хоказо; Туртинчи рақобат кучи етказиб берувчиларнинг босим курсатишидир. Бу босим натижасида етказиб берувчилар нархларни кутариш билан тахдид солиб, компанияларни етказиб берилаётган махсулот миқдорини камайтиришга мажбур қилади ва даромадни пасайтиради. Бунга муқобил равишда - заиф етказиб берувчилар уз махсулотларига булган нархни пасайтиришга ва юқорироқ сифатни талаб қилишга имкон берадилар. Қуйидаги холларда етказиб берувчилар томонидан курсатиладиган босим айниқса кучли булади: - етказиб берилаётган махсулотнинг урнини боса оладиган товарлар кам булиб, у компаниянинг ишончли махсулоти булганда; - тармоқдаги компаниялар таъминотчи фирмалар учун мухим булмаганда; - етказиб берилаётган махсулотларнинг сифати юқорилиги туфайли компанияларнинг бошқа махсулотга утиши қимматга тушганда; - етказиб берувчилар илгари томон вертикал интеграцияланиш хавфидан фойдаланганда; - сотиб олувчи компаниялар орқага томон вертикал интеграцияланиш хавфидан фойдалана олмаганда. Бешинчи рақобатчи куч товарнинг урнини босувчи махсулотларнинг пайдо булиш хавфидир. Товарнинг урнини тулиқ боса оладиган махсулотларнинг мавжудлги жиддий хавф туғдиради ва компаниянинг нархларини хамда даромадларини чеклаб қўяди. Аммо, агар компания махсулотларининг урнини боса оладиган товарлар кам булса, компания нархларни ошириши ва қўшимча даромад олиши мумкин. Компаниянинг стратегияси бу фактдан фойдалана олиши лозим. Тармоқдаги рақобат даражасига кўра куйидагиларга бўланади: 1. Шав қ атсиз ра қ обат 2. Интенсив рақобат 3. Меёрдаги ра қ обат 11

4. Жалб қ илувчи заиф ра қ обат Бозорга янги кириб келган фирма янги ишлаб чи қ ариш қ увватига эга б ў лиши , айрим х олларда каттагина ресурсларга эга б ў лиши мумкин. Бундай фирмалар бозорда ў з ў рнини топиб эгаллаш учун курашади. Бозорда янги ра қ обатчининг пайдо б ў лиши қ уйидаги омилларга бо ғ ли қ : 1. Бозорга кириш й ў лидаги т ў си қ лар:  Бозорда ишлаётган компанияларнинг реакцияси:  Бозорга кириш й ў лидаги т ў си қ лар қ уйидагича б ў лади:  Ишлаб чи қ ариш ми қи ёсининг тежамкорлиги (бундай устунлик бозорда ишлаётган катта х ажмга эга б ў лган компанияларда б ў лади. Янги фирма эса бозорга бирданига катта х ажм билан чи қ олмайди.)  Технология ва НОУ ХАУ га эришишнинг имконияти йўқлиги:  «Ўқитиш/Тажриба» эгри чизигининг самараси:  Харидорларнинг маълум маркаларига мойиллиги:  Корхона хажмларига боглиқ бўлмаган харажатларнинг тенг эмаслиги:  Сотиш каналларига кира олиш:  Назорат қилувчи органларнинг харакатлари . (лицензия, рухсатномалар)  Тарифлар ва тарифдан ташқари чеклашлар (демпингга қарши қонунчилик, махаллий фирмаларнинг мажбурий қатнашишлари) 4.Рақобат кучлари таркибида ўзгариш ясовчи омиллар. Бозордаги вазият тез-тез ўзтариб туради, чунки бозорда ишлаётган компаниялар бозорга кириб келаётган янги фирмаларни ўз сиёсатини ўзгартиришга мажбур қилади. Бозорда энг кўп таъсир қиладиган кучлар рақобатни харакатлантирувчи кучлар деб аталади. Бу кучларни тахлил қилиш 2 бос қ ичдан иборат: 1. Харакатлантирувчи кучларни ани қ лаш. 2. Ушбу кучлар таъсирини ани қ лаш. Бозорда энг к ў п учрайдиган х аракатлантирувчи к у члар қ уйидагилардан иборат: 12

 И қ тисодий ў сишнинг узо қ муддатли тенденцияларидаги ў згариш:  Истемолчилар таркиби ва товарлардан фойдаланиш усулларининг ўзгариши:  Янги ма х сулотларни жорий қ илиш:  Технологик ў згаришлар:  Маркетинг тизимидаги ў згаришлар:  Йирик фирмаларнинг бозорга кириши ёки чиқиши:  НОУ ХАУ ни тар қ алиши:  Тармо қ лар глобаллашувининг ў сиши:  Унумдорлик ва харажатлар таркибининг ўзгариши:  Харидорлар мойиллигининг табақаланган товарлардан стандарт товарларга ўтиши  Давлат қонунчилиги ва сиёсатидаги ўзгаришларнинг таъсири  Ижобий қадриятлар, мойилликлар ва турмуш тарзининг ўзгариши:  Ноаниқлик ва таваккалчилик омиллари таъсирининг камайиши: 5.Компания рақобат мавқеининг кучли ва заиф жихатлари. Тармоқдаги рақобат таркибини ўрганишдаги кейинги қадам - бу рақобатлашаётган компанияларнинг бозордаги ўрнини аниқлашдир. Тармоқдаги фирмалар рақобат мавқеини таққослашнинг асосий усули - бу стратегик гурухлар картасини тузишдир. Стратегик гурухлар картаси - тармоқда рақобатлашаётган фирмаларнинг рақобат мавқеларини акс эттирувчи асбобдир. Бу тахлилий усул тармоқнинг умумий тахлили ва хар бир фирманинг бозордаги мавқеини бир бирига боғлайди. Бунинг учун тармоқда ишлаётган барча компания ва фирмалар стратегик гурухларга бўлинади. Стратегик гурухларга рақобат услуби ва бозордаги мавқеи бир хил бўлган фирмалар киритилади. Бозордаги асосий рақобатчилар нечта бўлса стратегик гурухлар сони хам шунча бўлади, аммо бунинг учун рақобатчиларнинг 13

хар бири ўзининг рақобат усулига ва бозорда ўз мавқеига эга бўлиши лозим. Стратегик гурухлар картасини - тузиш тартиби қуйидагича:  Тармоқдаги фирмаларнинг бир биридан фарқлантирувчи белгилари аниқланади.  Картанинг ўқлари бўйлаб турли характеристикаларни жуфтлиги туширилади.  Картага фирмалар 2 ўзгарувчан кўрсаткичларга асосан жойлаштирилади.  Битта стратегик зонага кирган фирмалар стратегик гурухга бирлаштирилади.  Хар бир стратегик гурух атрофида айлана чизилади. Айлананинг диаметри хар бир стратегик гурухнинг бозордаги ўрнига пропорционал бўлади. Ана шу кўрсаткичлардан фойдаланиб стратегик гурухларнинг 2 ўлчамли картасини тузиш мумкин. Бир тармоқда фаолият курсатаётган фирмаларнинг нисбий рақобат позицияларини урганиш учун стратегик гурухлаш жараёнларидан фойдаланилади. Бир стратегик гурухдаги компаниялар махсулотлар диапазонининг кенглиги, товар харакати каналларидан фойдаланиш усуллари; ухшаш технологик ёндашувлар, вертикал интеграцияланиш даражаси, сервиснинг ва технологик хизмат курсатиш характери каби турли белгилар буйича бирлашишлари мумкин. Тармоқда бозорга нисбатан стратегик ёндашувлари бир хил булган битта стратегик гурух мавжуд булиши мумкин. Стратегик гурухлар харитасини тузиш ва фирмаларни у ёки бу гурух таркибига киритиш қуйидагича амалга оширилади: 1. Тармоқдаги фирмаларни бир-биридан фарқловчи рақобатли характеристикалар аниқланади ( нарх, сифат, фаолият географияси, интеграция даражаси, махсулот номенклатураси ва хоказо). 2. Фирмаларнинг холати икки чизиқли чизмага жойлаштирилади (танлаб олинган хусусиятлари бўйича). 14

3. Бир стратегик сохага тўгри келадиган фирмалар аниқланади. 4. Хар бир гурухнинг тармоқдаги умумий савдо хажмидаги улуши аниқланади. Шундай қилиб, тармоқни стратегик гурухлашнинг юқорида айтиб утилган икки ўлчовли харитаси ясалади.(8-расм). 8-расм. АҚШ пиво ишлаб чиқариш саноатидаги стратегик гурухлар харитаси. Нарх / сифат+обрў Юқори Ўрта Қуйи Агар жиддий тафовутлар иккитадан ортиқ бўлмаса, бир неча харита тузиш мақсадга мувофиқдир. 15Супер Импортчиларнинг књпчилиги Анхайзед Буш Миллер Коорс Қ олганларнинг кўпчилиги Хейнеман Штрохс Пабаст

Турли стратегик гурухлар бир - бирига қанчалик яқин жойлашган булса, улар уртасидаги рақобат шунчалик кучли булади. Энг яқин рақобатчиларнинг феъл - атворини урганиш мухимдир. Рақобатчиларнинг стратегиясини, уларнинг келгусида қандай йул тутишини билмай туриб, улар билан муваффақиятли рақобатлашиш мумкин эмас. Рақобатчилар нима қилмоқда ва нима қилмоқчи - бу саволларга жавоб топиш компаниянинг стратегик фаолияти учун нихоятда мухимдир, акс холда у хар доим мудофаа позициясида булишга мажбур булади. Рақобатчиларнинг стратегиялари 3.2-жадвал ёрдамида аниқланади. Одатда, рақобатчиларнинг мақсадлари ва стратегиялари хақидаги маълумотларни ушбу жадвал ёрдамида умумлаштириш муайян рақобатчилик хатарлари ва позицияларини бахолаш учун етарлидир. Фирмаларнинг рақобатдаги келгуси позицияларини бахолаш учун эътиборни уларнинг бозордаги уз ахволини яхшилаш имкониятларига қаратиш лозим. Агрессив рақобатчилар янги стратегик ташаббуслар манбаидирлар. Ўз мақсадига эришган рақобатчилар узларининг хозирги стратегиясини амалга оширишда давом этадилар. Безовта ва молиявий жихатдан оғир ахволда қолган рақиблар хужумчи ёки мудофаачи сифатида янги - янги стратегик хатти - харакатларга утишлари мумкин. Шу муносабат билан узингизни ушбу компания менежерларининг урнига қўйиб куришингиз ва уларнинг қандай йул тутишларини мулохаза қилиб куришингиз мумкин. 6. Рақобат курашида муваффақият ва муваффақиятсизликнинг калит омиллари. Рақобатли стратегиянинг мохияти компаниянинг ўз ташқи мухитига бўлган муносабатидир М.Е.Портер Агар фирма ёки компания ўз рақибларининг хатти харакатларини кузатиб бормаса у кўзини боглаб олиб рақобатлашмоқчи бўлган 16

хисобланади. Худди шахматдагидек рақобат курашида хам рақибининг кейинги юришини олдиндан кўра билиш бебахо ахамиятга эгадир. Агар рақибининг кейинги қадамини билмаса, компания Галаба қозонолмайди. Бу борадаги рақобат кураши қуйидаги йўналишларда олиб борилади: 1-Рақиблар стратегиясини аниқлаш. Бунинг учун рақиб компания фаолиятининг асосий иқтисодий кўрсаткичлари , унинг бозордаги мавқеи , стратегик мақсадлари рақобат стратегияси ўрганилади. 2-Келажакда тармоқнинг етакчиси бўлиши ўки етакчи бўлган фирмаларни аниқлаш. Бунинг учун хар бир фирманинг потенциал имкониятларини ўрганиб уларнинг ичидан бошқалардан ўзиб кетиш ўки ўзиб бўлган фирмалар белгиланади. Келажакда қайси фирмалар ўз мавқеини йўқотади , қайси бири етакчи бўлиши мумкинлигини тўғри белгилаш фирманинг стратегиясини тузишда мухим ахамият касб этади. 3-Рақибларнинг кейинги қадамини олдиндан кўра билиш. Агрессив рақиб одатда қандайдир янги стратегик қадам қўяди. Ўзининг бозордаги мавқеидан қаноатланадиган фирмалар эса амалдаги стратегиясини сақлаб туради. Омадсиз фирмаларнинг ахволи шуқадар ёмон бўлади-ки, улар яхши ўйланмаган бўлса хам хужумга ўтишга мажбур бўладилар. Рақибнинг кейинги қадамини олдиндан айтиб бериш учун ўша компаниядаги вазиятни рахбариятнинг кайфиятини, уларнинг фикрлаш тарзини билиш лозим. Рақиб хақида ахборот йиғишга қаратилган разведка фаолияти унинг харакатларини олдиндан билиш ва самарали қарши чоралар кўриш имконини беради. 17

Рақобатчиларнинг мақсад ва стратегияларининг таркиби 3.2-жадвал Рақобат сохаси Стратегияратегик даъволар Бозорнинг хажмига оид мақсадлар Позиция / вазият рақобати Стратегик феъл - атвор Рақобат стратегияси Махаллий Минтақавий Миллий Байналмилал Глобал Хукмрон пешқадам булиш Сохадаги мавжуд пешқадамдан узиб кетиш Етакчи бешталикка кириш Биринчи ўнликка кириш Муайян рақобатчидан ўзиб кетиш (пешқадам булиши шарт эмас) Мавқени қўлдан чиқармаслик Касодга учрамаслик Сотиб олишлар ва ички усиш хисобига агрессив экспансия Ички усиш хисобига экспансия Сотиб олишлар хисобига экспансия Мавжуд улушни сақлаб қолиш Қисқа муддатли даромад олиш мақсадида бозорни кенгайтириш Харакатда булган пахлавон Мавжуд нарсани сақлаб қола оладиган ва яхши химоялана оладиган Ўзини гурух уртасида тутади Мавқеини кучайтиришга уринадиган Хужумни қайтараётган, заифлашаётган Мудофаа позициясига Асосан хужум Асосан мудофаа Химоя ва Хужум аралаш Агрессив, қалтис Консерватив, буш Нархда пешқадамликка интилиш Бозордаги бушлиқларга эътибор қаратиш Дифференциацияга асосланган таъқиб: сифат, сервис, технология, диапазон, товарлар, имидж ва бошқа жихатлар буйича 18

чекинаётган 19

Муваффақиятнинг асосий омиллари (МАО) - муайян тармоқдаги молиявий ва рақобатли муваффақиятнинг асосий белгиловчи омилларидир. Уларни аниқлаш - стратегия ишлаб чиқишнинг асосий йўналишларидан биридир. Улар стратегияни ишлаб чиқишда ҳал қилувчи роль ўйнаши мумкин, бироқ улар турли тармоқларда турлича бўлади. Одатда бир тармоққа шунга ўхшаш уч-тўртта омил характерли бўлиб, уларнинг бир - иккитаси энг муҳими бўлиб, тахлилнинг вазифаси уларни аниқлашдан иборат бўлади. Қуйида МАОнинг турлари ва уларнинг таркибий қисмлари санаб ўтилган: 1. Технологияга боғлиқ омиллар: - илмий тадқиқотларнинг савияси; - ишлаб чиқариш жараёнларда инновацияларга қодирлик; - махсулотда инновацияларга қодирлик; - мазкур технологияда экспертларнинг роли. 2. Ишлаб чиқариш билан боғлиқ омиллар: - кам харажатли ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги (ишлаб чиқариш кўламидан тежаш, тўпланган тажриба самараси); - ишлаб чиқариш сифати; - юқори фонд қайтими; - ишлаб чиқариш харажатларнинг кам бўлиши, кафолатланадиган холда жойлаштирилиши; - тегишли малакали ишчи кучи билан таъминлаш, - юқори мехнат унумдорлиги (айниқса кўп меҳнат талаб қиладиган сохаларда); - арзон лойихалаштириш ва техник таъминот; - ишлаб чиқаришнинг модел ва ўлчамларнинг ўзгаришига мослашувчанлиги. 20

3. Тақсимлаш билан боғлиқ омиллар: - дистрибьюторлар/дилерларнинг қудратли тармоғи; - чакана савдодан тушадиган даромадлар эхтимоли; - компаниянинг ўз тармоғи; - тез етказиб бериш. 4. Маркетинг билан боғлиқ омиллар: - савдонинг яхши синалган, текширилган усули; - қулай, арзон сервис ва техник хизмат кўрсатиш; - харид талабларини аниқ қондирилиши; - товарлар диапазонининг кенглиги; - тижорат санъати; - жозибали дизайн ва упаковка ; - харидорлар учун кафолатлар. 5. Малакага боғлиқ омиллар: - ноёб истеъдодлар; - сифатни назорат қилиш «ноу-хау»си; - лойихалаш сохасидаги экспертлар; - технология сохасидаги экспертлар; - аниқ ва содда реклама қилиш қобилияти; - ИТТКИ босқичида ишлаб чиқариш натижасида янги махсулотларни хосил қилиш ва уларни тез бозорга олиб чиқа олиш. 6. Ташкилотнинг имкониятларига боғлиқ омиллар: - олий даражадаги ахборот тизимлари; - ўзгариб турган бозор шароитларига тез мослаша олиш қобилияти; - бошқарув махорати ва бошқарув сохасидаги «ноу-хау»ларнинг мавжудлиги. 7. МАОнинг бошқа турлари: 21

- ижобий имидж ва обрў; - ўзини пешқадам деб хис қилиш; - қулай жойлашув; - хушмуомала ва мулойим хизмат кўрсатиш; - патент химояси; - умумий харажатларнинг камлиги. Бундан ташқари, тармоқнинг жозибадорлигига умумий бахо бериш лозим («Менежмент асослари» курсига қаранг ) Муваффақиятнинг калит омиллари (М.К.О)-бу рақобатбардош бўлиш ва молиявий барқарорликка эришиш учун фирма таъминлаши лозим бўлган рақобат имкониятлари ва фаолият натижаларидир. М.К.О шундай омилларки, уларга фирма алохида эътибор бериши керак , чунки улар фирманинг муваффақияти ёки муваффақиятсизлигини белгилаб беради. Масалан: пиво саноатида ишлаб чиқариш қувватларининг тўлиқ бандлигини таъминлаш шундай омилга киради. (бу ишлаб чиқариш харажатларини минималлаштириб беради) М.К.О хар бир тармоқда ўзига хос хусусиятга , кўринишга эга бўлади. Айрим тармоқларда МКОлар 3- 4та бўлиши мумкин , лекин хал қилувчи ахамиятга 1 ёки 2 таси эга бўлади. Тармоқ ва ундаги рақобат тахлилининг пировардида тармоқнинг жозибадорлиги аниқланади. Бунинг учун қуйидаги кўрсаткичлар асос қилиб олинади: А-тармоқнинг ўсиш имкониятлари Б-харакатлантирувчи кучларнинг тармоққа ижобий ёки салбий таъсир кўрсатиши: В-Тармоққа йирик фирмаларнинг кириш (чиқиш) имкониятлари: Г-Талабнинг барқарорлиги: 22

Д-Рақобат кучлари таъсирининг кучайиши ёки заифлашиши: Е-Тармоқ олдида турган муаммоларнинг жиддийлиги: Ж-Таваккалчилик ва ноаниқлик даражаси: З-Рақобат натижасида тармоқдаги даромад даражасининг пасайиши ёки кўтарилиши. 7. Соха ва рақобат тахлилларини умумлаштириш. Бундай умумлаштириш 3.3-жадвал ёрдамида амалга оширилади. Шуни ҳам қайд қилиб утиш лозимки, тахлил уйлаб утирмай қўллайверадиган алгоритм эмас. Дастлабки маълумотлардан фойдаланиш ҳам, натижаларни талқин қилиш ҳам ижодий ёндашувни талаб қилади. Бундай тахлил бир мартали жараён булмай, реал узгаришларни ҳамда уни кўллаш амалиётининг натижаларини хисобга олган холда даврий такрорлаб туришни талаб қилади. 4-жадвал . Соха ва рақобат тахлилларини умумлаштирувчи жадвал шакли. 1. Сохавий мухитнинг асосий иқтисодий характеристикалари (бозорнинг усиши, географик хусусиятлари, тармоқнинг структураси, иқтисодий мавқе, инвестицияларга булган талаблар ва хоказо) 2. Харакатлантирувчи кучлар 3. Рақобат тахлили 3.1. Рақобатлашувчи сотувчилар уртасидаги мусобақа (кучли, уртача, заиф, рақобат воситаси) 3.2. Потенциал кириш хавфи (кучли, уртача, заиф, кириш тусиқларининг таркиби) 3.3. Товарнинг урнини босувчи махсулотларнинг рақобати (кучли, уртача ёки 23

заиф (нима учун?) 3.4. Етказиб берувчиларнинг «савдолаша олиш» қобилияти (кучли, уртача ёки заиф (нима учун?) 3.5. Истеъмолчиларнинг «савдолаша олиш» қобилияти (кучли, уртача ёки заиф (нима учун?) 4. Асосий компанияларнинг/стратегик гурухларнинг рақобатчилик позицияси 4.1. Қулай позициялаш (нима учун?) 4.2. Ноқулай позициялаш (нима учун?) 5. Рақобат тахлили 5.1. Асосий рақобатчиларнинг стратегик ёндашувлари / амалга ошириши мумкин булган хатти - харакатлари 5.2. Кимни ва нима учун кузатиш керак? 6. Муваффақиятнинг асосий омиллари 7. Тармоқнинг истиқболлари ва умумий жозибадорлиги 7.1. Тармоқни жозибали қилувчи омиллар 7.2. Товарнинг жозибадорлигини камайтирадиган омиллар 7.3. Тармоқнинг узига хос натижалари / муаммолари 7.4. Рентабеллик истиқболлари (ижобий / салбий) 24

Фойдаланилиш учун адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори. Хусусийлаштирилган корхоналарни корпоратив бошқаришни такомиллайштириш чора-тадбирлари тўғрисида. «Халқ сўзи», 2003 йил 22 апрель, №85. (3197). 2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. Ўзбекистон иқтисодиётида хусусий секторнинг улуши ва аҳамиятини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида. «Халқ сўзи», 2003 йил 28 январь. №23, (3135). 3. И.А.Каримов «Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон хаёт приовард максадимиз» Т.: «Узбекистон» 2000. 4.И.А.Каримов Бош мақсадими – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этиш дир. Т.: Ўзбекистон, 2005 5.И.А. Каримов Ўзбекистон XXI – асрга интилмоқда. Т.: Ўзбекистон 1999 й. 6. Вачугов Д.Д. под ред. Д. Д. Вачугова. Практикум по менеджменту: деловые игры. Высшая школа, 2004 7. И.Б. Гурков Стратегический менеджмент организации. М.: ТЕИС, 2004 8. Зуб Анатолий Тимофеевич. Стратегический менеджмент: Теория и практика. М.: Аспект Пресс, 2004 9. Под ред. Львова Д.С.,Гранберг А.Г. Стратегическое управление: регион, город, предприятие. М.:ЗАО «Экономика», 2004 10.Юлдашев Н.К., Болтабоев М.Р., Рихсимбоев О.К., Ганиев Б.О. Стратегик менежмент. Укув кулланма.- Т.: ТДИУ,2003,С.102 11. Н.К. Юлдашев , О.С. Козоков Менеджмент . Т.: Фан, 2004 12. Лепла Д.Ф. Стратегии развития Бренда. М.: 2004 25

13. Развитие организации и Н R -менеджмент. М.: Независимая фирма «Класс», 2004 14. Майкл У. 50 Методик менеджмента. 2004 15. Трэттон Линда Живая стратегия. 2003 16. Попов С.А. Стратегический менеджмент: Видение-вожнее чем знания. М.: Дело, 2003 17. Викханский “Стратегические управление” М, “Экономика” 2003г. 18. А.А.Томпсон, Адж. Стрикленд. “Стратегический менеджмент” М., “Банки и биржи” 2002г. 19. И.Ансофф. стратегически управление М., «Экономика» 1998гг. 20. Клифф Баумен. Основы стратегического менеджмента. М., « Банки и биржи» 1997гг. 21. www.ecsoman.edu.ru - Россия Федерация олий œšув юртларида ўқитилаётган фанлар бўйича ўқув-услубий комплекслар. 22. www . sunny . ccas . ru – Жа ҳ он кутубхоналари сервери. 45 та мамлакатнинг 1000 орти қ кутубхоналарига киришни таъминлайди. 2 3 . www . torg . uz 2 4 . www . uzbussines . unitech . uz 26

O'xshashlar

Компания холатининг тахлили

Макроиқтисодий вазият ва унинг асосий йўналишлари

Хужжатлар ва хужжатлар айланишининг тахлили

Фавқулодда вазият хавфи туғилганда ва содир бўлганда ахборот

Меҳмонхоналарда савдо, маркетинг ва бошқа қурилмалари ва ундаги жараёнлар ҳақида