Тадбиркорлик таваккалчилиги - Iqtisodiyot - Referatlar

Тадбиркорлик таваккалчилиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

147 KB

Ko'chirib olish

Тадбиркорлик таваккалчилиги Режа: 1.Таваккалчилик ва хавф турлари 2. Тадбирорликда таваккалчилик ва унинг турлари 3. Лойиҳани молиялаштиришда таваккалчилик

1.Таваккалчилик ва хавф турлари Таваккалчилик ҳар қандай ишлаб чиқарувчи ёки ҳар қандай банк фаолиятининг вазиятига боғлиқ бўлган томони бўлиб, шу фаолиятнинг охири нима билан тугаши ноаниқлигини ва омад юришмаса, оқибатда зарар кўриши мумкинлигини акс эттиради. Таваккалчилик фойдалан маҳрум бўлиш ва бошқа сабабларга кўра зарар кўриш сингари ёмон оқибатлар рўй бериш эҳтимоли билан ифодаланади. Хавф - бирор кўнгилсиз ҳодиса ёки фалокат юз бериш эҳтимоллиги; хатар; қўрқинч. Хатар - бирор бахтсизликка, фалокатга олиб келиши мумкин бўлган шароит; хавф; таҳлика. Хавф-хатар - бирор нарсадан қўрқиш. Бошқаришда, хусусан, таваккалчиликда хавф тушунчасини қўллаш маъқулроқдир. Чунки айнан бу тушунча эҳтимоллик, ноаниқлик тушунчалари билан ўзаро ҳамоҳангдир. Масалан, янглишиш хавфи, режанинг бажарилмаслик хавфи ёки эҳтимоллиги, компьютернинг ишламаслик хавфи, ҳарор қабул қилишда йўл қўйилиши мумкин бўлган хавф, таваккалчиликда хавф ва ҳк. Бу ерда янглишиш хатари ёки режанинг бажарилмаслик хатари ва ҳоказо юқоридагидек пурмаъноликни бермайди ва у эҳтимоллик даражаси билан эмаас, балки аниқ бир шароит, вазият билан чамбарчас боғланган ҳолда ҳаралади. Шундай қилиб, таваккалчилик бир бутун жараёндир. Уни қуйидагича тасвирлаш мумкин (1-чизма): 1-Чизма. Таваккалчилик жараёни Хавф даражаси

Қуйидаги ҳолларда хавф даражаси ортиши мумкин: -тўсатдан ва кутилмаганда ўртага муаммо кўндаланг бўлиб қолганида; -банкнинг илгари орттиргани тажрибасига тўғри келмайдиган янги вазифалар ўртага қўйилганда; -раҳбарият зарур ва шошилинч чоралар кўра олмайдиган ва бу нарса молиявий зарар етказа оладиган маҳалларда; -банк ёки бошқа ташкилот фаолиятининг мавжуд тартиби ёки қонунларнинг номукаммаллиги аниқ вазиятга тўғри келадиган чора- тадбирларни кўришга халал берадиган маҳалларда. Булардан ташқари тижоратга доир хавфлар, яъни: -товарларни бозорда сотишга алоқадор хавф; -юкларни ташиш маҳалидаги хавф ёки транспортга алоқадор хавф; -товарни харидор томонидан қабул қилинишга алоқадор хавф; -харидорнинг ҳақ тўлашга қодир ёки қодир эмаслигига алоқадор хавф; -харидорнинг ҳақ тўлашни истамаслигига алоқадор хавф. Сиёсатга доир хавфлар. -харидор мамлакатда импортнинг тақиқланишига алоқадор хавф;Таваккал даражаси Э ҳ тимоллик даражаси Фойда ёки зарар даражаси

-юкларни харидорга ташиб етказиб бериш маҳалидаги иш ташлашлар (уруш, ғараёнлар)га алоқадор хавф; -валюталарнинг алмашинишига ёки пул ўтказишнинг тақиқлаб қўйилишига алоқадор хавф. Иқтисодиётга доир хавфлар . -пулнинг қадрсизланиши; -ишсизлик даражаси; -солиқ сиёсати; -технологик ўзгаришлар; -хомашё базаси билан боғлиқ хавфлар ҳам хавф даражасининг ортишига олиб келиши мумкин. Хавфни бош қ арув соҳасидаги ишларни малакали йўлга қўйиш, унинг бир қисмини бошқа ҳамкорларга ўтказиш, бизнесни ва ходимларни суғурта қилдириш ор қ али анча камайтириш мумкин. Хавфни камайтириш ва рентабелликни оширишнинг бир қанча усуллари мавжуд. Уларни баъзилари қуйидагилардан иборат: -қўшимча ишчи кучига, бозорнинг аҳволи ва хусусиятлари тўғрисидаги ахборотга, етарлича молиявий маблағларга эга бўлган корхоналар орасида шериклар ахтариш; -тор соҳаларнинг қайси бирида хавф ҳаммадан кўп бўлса, ўша соҳадаги ташқи маслаҳатчи-экспертлар хизматидан фойдаланиш; -хавфни олдиндан билиш, тусмоллаш: тор жойларни ва хавф манбааларини аниқлаб олиш; -ўзини суғурта қилиш учун корхона айланма маблағларининг бир қисми ҳисобига захира жамғармаси тузиш; -бизнесни ва ходимларни суғурта қилиш йўли билан хавфнинг бир қисмини бошқа шахслар ёки ташкилотларга ўтказиш.

Сўнгги иккита усул, яъни ўз-ўзини ва бизнесни суғурта қилиш махсус захира фондини ташкил этиш ва зарарларни айланма молия маблағлари ҳисобидан қоплаш билан боғлиқ. Бу усулда фойдаланиш йўқотилиши мумкин бўлган мол-мулк бутун бизнеснинг мулкий ва молиявий миқёсларга нисбатан жуда кичик бўлган ҳолларда мантиқан тўғри бўлади. Хежир (йўқотишлардан сақланиш) қилиш деган суғурта шакли ҳам бор. унинг моҳияти шундайки, айтайлик, хомашёни қайта ишлашга ихтисослашган фирма кутилаётган даромадларининг хавфини бошқа томонга ўтказиш ор қ али суғурта қилади. Хежирлашда сотувчи (харидор) фьюнчерс келишуви тузиш билан айни бир вақтда ўз савдосига тенг келадиган фьючерс шартномаларини харид қилади (ёки сотади). Хежирлаш томонлар кўрадиган эҳтимолдаги зиённи камайтириш имконини беради. Товар нархи ўзгариши билан кўриладиган зарар фьючерс бўйича олинадиган ютуқ билан қопланади. Банк, биржа, тижорат амалиётида валюта хатарини суғурта қилишнинг турли усуллари ҳам хежирлаш деб юритилади. Хежир - бу баҳо бўйича таваккалчилик суғуртаси; фьючерс шартномаси. Қуйидаги омиллар хавфдан холи бўлишига ёрдам беради: -миллий валютадаги қатъий баҳолар ёки чет эл валютасининг миллий валютага нисбатан курсининг олдиндан белгиланиши; -экспорт ва импорт хавфини ўзаро мослаштириш; -ўз миллий банкларидан фойдали шартлар билан қ арз олиш; -банклар билан маълум муддатга мўлжалланган махсус валюта битимлари тузиш ва ҳк. Амалиётда раҳбар ёки тадбиркор ўз фаолиятида: -мол-мулк талофотига;

-молиявий йўқотишларга; -даромадларнинг камайишига; -фойда даражасини аниқлашдаги хатоликларга йўл қўймасли ва шу жиҳатларни яхшилаш мақсадида турли-туман таваккалчиликка борадилар. Шундай шароитда қайси бир турдаги таваккалчиликни танлаш, қайси бири кўпроқ самара бериши мумкинлигини аниқлаш кўп жиҳатдан таваккалчилик турларининг илмий асосланган тавсифномасини билишни тоқазо этади. Савдо билан боғлиқ таваккалчилик - бу ўзаро тўловларнинг кечиктирилиши, шартнома шартларининг бажарилмаслиги оқибатида эҳтимол (таваккал) қилинадиган зарар ёки олинмайдиган даромад. Молия билан боғлиқ таваккалчилик - бу эҳтимол қилинадиган молиявий зарарлар бўлиб, у ўз навбатида инвестиция ва пулнинг сотиб олиш қобилияти билан боғлиқ бўлган, охиргиси эса ўз навбатида, -инфляция ва -валюта билан боғлиқ бўлган таваккалчилик турларига бўлинади. Инфляция билан боғлиқ таваккалчилик - бу олинган даромадларнинг қадри юқори инфляция оқибатида тезроқ қадрсизланишини билдиради. Валюта билан боғлиқ таваккалчилик - бу чет эл валютаси курсининг ўзгариши оқибатида кўриладиган катта зарарни билдиради. Бу таваккалчилик экспорт-импорт операцияларини, шунингдек, валюта операцияларини баҳолашда ўта зарурдир. Инвестиция билан боғлиқ таваккалчилик қуйидаги турларга бўлинади: Тизимли таваккалчилик - бу, у ёки бу бозорда коньюктуранинг ёмонлашиши ёки тушиб кетиши оқибатида эҳтимол қилинадиган зарар. Бу таваккалчилик инвестицияни аниқ бир объектга эмас, балки муайян бозор (масалан, валюта бозори, қўзғалмас мулк бозори ва б.) учун барча қўйилган маблағ бўйича таваккалчиликни ифодалайди. Бунда инвестор катта зарар

етказмасдан туриб ўз маблағини қайтара олмайди. Селектив таваккалчилик - бу у ёки бу бозорда инвестиция объектини нотўғри танлаб олиниши оқибатида кўриладиган таваккал зарар ёки бой берилган наф. Масалан, қимматли қоғозлар портфелини шакллантиришда фонд биржасидаги қимматли қоғозлар турини нотўғри танлаш оқибатида кўриладиган зарар шундай таваккал турига киради. Кредит таваккалчилиги - бу қ арз олган томоннинг ўз мажбуриятларини тўлай олмаслик хавфи. Банк яхши фойда кўриши учун кредитлаш хавфини камайтириш шарт. Банк ҳамиша қ арзнинг ўз вақтида ва фоиз билан қайтиб келиши қай даражада мумкинлигини назарда тутиб таваккалга боради. Бундай таваккалчиликка кредитни тўлаш муддатини кечиктириш ёки облигацияларга тўлашни музлатиб қўйиш мисол бўлади. Регионла таваккалчилик - муайян регионларнинг иқтисодий ҳолати билан боғланган бўлиб, у: -мазкур регионнинг асосий маълумотига (масалан, республикамизда пахтага) бўлган коньюнктура нархининг пасайиши оқибатида кўрилиши мумкин бўлган зарар хавфи; -иқтисодий ва сиёсий мустақилликка эришиш оқибатида кўрилиши мумкин бўлган зарар хавфи; -ишлаб чиқаришнинг кескин тушиб кетиши ёки ишсизлик даражасининг ошиши оқибатида кўрилиши эҳтимол қилинадиган зарар хавфини ифодалайди. Тармоқ билан боғлиқ таваккалчилик айрим тармоқь иқтисодиёти билан боғлиқ бўлиб, у икки омил таъсири остида бўлади: -тармоқдаги даврий бар қ арорликка; -тармоқ ишлаб чиқаришининг ҳаётий босқичларига. Корхона таваккалчилиги инвестиция объекти бўлган аниқ корхона

фаолияти билан боғлиқ. Гарчи бу таваккалчилик тармоқ ва регионал таваккалчиликлар таъсири остида бўлса-да, ундаги таваккалчилик даражаси корхонанинг бозордаги мавқеи, доимий мижозлар (истеъмолчилар)нинг бўлиши, ишлаб чиҳарилаётган маҳсулотнинг сифати ва бошҳаларга боғлиқ. Корхона фаолиятидаги таваккалчилик қуйидаги кўринишларда бўлади: -ишлаб чиқаришни истеъмолчи томонидан талаб қилиб олмаслиги оқибатида кўриладиган таваккал зарар; -хўжалик шартномаларини бажармаслик оқибатида кўриладиган таваккал зарар; -рақобатнинг кучайиши оқибатида кўриладиган таваккал зарар; -кўзда тутилмаган харажатларнинг вужудга келиши ва даромаднинг камайиши оқибатида кўриладиган таваккал зарар; -корхона маблағининг талофоти туфайли кўриладиган таваккал зарар. Инвестиция таваккалчилиги деганда янги товар ёки хизмат, янги технологияни ишлаб чиқиш ва жорий қилиш учун сарфланган харажатларнинг қопланмаслиги оқибатида кўриладиган таваккал зарар тушунилади. Таваккал капитал - бу фан-техника янгиликларини жорий этиб, янги технологияни ўзлаштириб, бозор рақобатига бардош берадиган янги товарларни ишлаб чиқариш учун таваккалга қўйиладиган (сарфланадиган) капитал. Таваккал капитални, одатда майда бизнес вакиллари ёки уларга алоқадор йирик фирмалар қўяди. Таваккал капитал фан-техника ютуқларини ишлаб чиқаришга жорий этишда катта роль ўйнайди. Инвестиция объекти бўлиши у ёки бу товарни сотиш жараёнида унинг сифатини баҳолашдаги ўзгариш оқибатида кўзланган зарар хавфи инвестиция объекти (қимматли қоғозлар, қимматбаҳо нодир металлар,

қўзғалмас мулк ва ҳ . к.)нинг тугатилиши таваккалчилиги деб аталади. 2. Тадбиркорликда таваккалчилик ва унинг турлари Бозор иқтисодиётининг туб белгиларидан бири тадбиркорлик эркинлигидир. Тадбиркорлик эркинлиги муомала доирасида чекланмаган ҳар қандай фуқаро ёки уларнинг уюшмаси, гуруҳи қонун йўли билан маън қилинмаган ҳар қандай соҳада исталган иқтисодий унумли фаолият турини, уни юритиш усулини танлаш ва шуғулланиш эркинлигини англатади. Демак, эркин тадбиркорлик турли-туман танлашлар эркинлигини билдиради. Аммо бу танлашлар ниқоятда мураккаб бўлиб, тадбиркорлик фаолиятининг муваффақият ва мағлубиятлари уларга боғлиқдир. Тадбиркорлик бу таваккалчилик демакдир. Аммо чуқур, ҳар томонлама ўйлаб, имконият даражаларида қилинган таваккалчилик муваффақият келтиради. Аксинча, тасодифий, оқибати ҳисобга олинмай қилинган иқтисодий таваккалчилик инқирозга олиб келиши ҳаммага аён. Ҳар қандай тадбиркор даставвал фаолиятини, яъни хўжалик юритиш соҳасининг пайти ва вақтини аниқлаб олиши лозим. Иш бошлашдан аввал республика, вилоят, шаҳар ва туманда тадбиркорлик фаолиятлари учун шароит ва бу фаолиятни бошлашнинг асосий шартлари билан танишиб олишлари даркор. Сўнгра турли тармоқ, соҳа ва ҳудуд (туман, вилоят) да тадбиркорлик фаолиятини ёритиш, пул қўйиш шароитлари ва имкониятлари ўрганилади. Бунда тармоқ ва ҳудудлардаги тадбиркорликнинг ривожланиш даражаси, ундаги солиқ ва кредит ставкалари, имтиёзлари ўрганилади. Фаолият кўрсатмоқчи бўлган соҳага ва ҳудудга кириб боришга тўсқинлик қиладиган турли чекланишлар тўсиқларни аниқлаш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Шунингдек, фаолият учун зарур бўлган хом ашё ва материалларни топиш, сотиш қийинчиликлари ва имкониятларини аниқлаш мақсадга мувофиқдир. Умуман дастлабки босқичда тадбиркор ўзи фаолият кўрсатмоқчи

бўлган соҳаси ҳудудидаги тадбиркорликнинг шароитларини ўрганиши лозим. Бунинг учун маълумот ва ахборотларни тадбиркорлик тўғрисидаги қонун, ҳуқумат қарорлари, меъёрий ҳужжатлардан, статистик нашрлардан, иқтисодий журнал ва газеталардан олиш мумкин. Керакли маълумотларни иқтисодчи, эксперт мутахассисларидан, консальтинг фирмаларидан ҳам олиш мумкин. Хўжалик юритиш соҳаси танлангандан сўнг, тадбиркор бозордаги ўз ўрнини топиши ва ўзи учун бозор муҳитини танлаши — лозим бўлади. Бу босқичда бирон бир товар ёки хизмат бозори танланади. Ушбу танлов фаолият кўрсатаётган бошқа .тадбиркорлар тажрибасини ўрганиш, ўз ҳиссиётига ишонч ёки чуқур таҳлил асосида амалга оширилади. Бозорни таҳлил қилиш учун маркетолог мутахассисларга, кон- салтинг фирмаларга мурожаат қилиш мумкин. Агар бўлгуси тадбиркорнинг маблақи етарли даражада кўп бўлмаса, бозорни ўзи таҳлил қилиши мумкин. Бозорни таҳлил қилишда тадбиркор ишлаб чиқариши мўлжалланган товар ёки хизматни истеъмол қилувчиларни ўрганишдан бошлайди. Ушбу босқичда истеъмолчиларнинг микдори, уларнинг диди, истаклари аниқланади. Бу ишни бўлқуси истеъмолчилар билан суҳбатлашиш, уларга товар намунасини кўрсатиш орқали амалга ошириш мумин. Истеъмолчиларни аниқлагач, улар учун товар ишлаб чиқарадиган рақобатчиларни ўрганиш, уларнинг имкониятларини таҳлил қилиш лозим. Бунда рақобатчиларнинг имкониятлари билан тадбиркор ўз имкониятини таққослаши ўзининг рақобатчидан усгунлиги ёки камчиликларини баҳолайди. Агар шу соҳада ва шу бозорда тадбиркор рақобатчиларига қараганда устунликларга эга эканлигига ишонч ҳосил қилсагина ўз фаолиятини бошлаши керак. Аксинча бўлса, бошқа хўжалик соҳасини ва товар (хизмат) бозорини танлаши лозим бўлади.

Бозорда доимий ўринни аниқлаш учун тадбиркор ўз товарининг ҳаётий муҳимлигини, унга талабнинг чегарасини белгилаб олиши керак. Ушбу чегарани аниқлаш, товар ишлаб чиқариш технологиясини янгилаш, танланган соҳа ва бозордан туриб тарк этиш вақтини ҳис қилиш аҳамиятлидир. Юқорида айтилган танлашда тадбиркор ўз малакасини китоблар, журналлар ўқиб бориши, махсус курсларда; ўқиш, ўзгаларнинг тажрибаларини ўрганиш орқали рўёбга чиқаради. Бошқарувнинг маъмурий-буйруқбозлик тизими шароитида, одатда, таваккалчилик ҳар доим қораланиб келди. Бозор муносабатларини шаклланишида эса таваккалчилик — тадбиркорликнинг ҳал қилувчи, энг муҳим элементи сифатида намоён бўлади. Зарур пайтда таваккал иш кўрган тадбиркор кўп ҳолларда муваффақият қозонади. Таваккалчилик деганда «бахтли тасодифга» ишониш, умид қилиш тушунилади. Бу тушунчани бошқача ифодалаш ҳам мумкин. Таваккалчиликка хос хусусиятда — ноаниқлик, кутилмаганлик, ишонч-, сизлик, тахминдан иборат. Сиёсий ва иқтисодий нобарқарорлик шароитида таваккалчилик даражаси ортади. Оммавий матбуотда доимий равишда, тадбиркорларнинг хабарсизлигидан фойдаланган ҳолда бозор операциялари ҳисобига ўз аҳволларини ўнглаб олиш мақсадида майда ва ўртача фирмалар томонидан ўз таклифлари реклама қилиб борилади. Таваккалчилик оқибатларини баратараф этиш учун нафақат билим ва тажриба, балки етарли миқдорда молиявий маблағ ҳам зарур бўлади. Маслаҳатчи фирмалар, ишлаб чиқариш воситалари таъминотчилари ва хатто пудратчилар ҳам, одатда, таваккалчиликни компенсация қилиш учун чекланган миқдорда пул ресурсларига эга бўладилар. Қандайдир лойиҳага таалуқли юқори даражадаги таваккалчилик, лойиҳачидан уни камайтириш йўлларини

излашга мажбур қилади. Таваккалчиликни камайтиришни асосий усуллари қуйидагилардан иборат: - лойиҳани ишлаб чиқилиши жараёнига юқори мавқели шериклар, консультантлар ва компанияларни жалб этилиши; - лойиҳадан олдин юзага келувчи муаммоларни чуқур ишлаб чиқиб ҳал этилиш: - бозор коньюнктураси, мазкур маҳсулот ёки хизматга талабни ривожланишини башорат қила олиш: — таваккалчиликни лойиҳа иштирокчилари бажарувчилари ўртасида тақсимланиши: - суғурта: - кўзда тутилмаган ҳаражатларни қоплаш учун молия заҳираларини ташкил этиш. Таваккалчиликни тақсимланиши шундан иборатки, таваккалчилик асосан, уни бошқаларга нисбатан яхшироқ ҳисобловчи ва назорат қила олувчи, лойиҳа тштирокчиси зиммасига юклатилиши лозим. Лойиҳа иштирокчилари .ўртасида таваккалчиликни тақсимланиши ҳам миқдорий ҳам сифат кўринишида бўлади. Миқдор жиҳатдан таваккалчилик тақсимланишида концептуал моделдан фойдаланишга асосланган «дарахти» ва унинг тартибини белгиловчи ечилмалар ташкил қилади. Таваккалчиликни сифат жиҳатидан тақсимланиш потенциали ин- весторлар сонини кўпайтириш ёки камайтиришга йўналтирилган қатор қарорлар қабул қилишни кўзда тутиб, иштирокчилар таваккалчиликни инвесторлар зиммасига юкланишини ҳоҳлайдилар. Лекин бу лойиҳачилар учун тажрибали инвесторларни жалб этилишида қийинчиликлар туғдиради.

Музокара қатнашчилари ўз зиммаларига таваккалчилик ҳиссасини олиниши борасида масалаларни ҳал этилишида иложи борича билимдонликни намоён этишлари талаб қилинади. Таваккалчилик қуйидаги асосий турларга бўлинади: ишлаб чиқариш, тижорат, МОЛИЯВИЙ (кредит), инвестицион ва бозор таваккалчиликлари. Ишлаб чиқариш таваккалчилиги ишлаб чиқариш ва маҳсулот сотиш (иш бажариш, хизмат кўрсатиш), турли кўринишдаги ишлаб чиқариш фаолияти билан боғлиқ. Тижорат таваккалчилиги тадбиркор томонидан, сотиб олинган товарни сотиш кўрсатилган хизмат жараёнида вужудга келади. Тижорат битимида сотиб олинаётган ишлаб чиқариш воситалари нархини фойдасиз ўзгариши (ортиши), маҳсулот сотилишида нархнинг пасайиши, муомала жараёнида товарни йўқотилиши, муомала харажатларини ортиши каби омиллар ҳисобга олиниши даркор. Молиявий таваккалчилик молиявий тадбиркорликни ёки молиявий (пул) битимларини амалга оширилишида юзага келади. Молиявий таваккалчиликка тадбиркорликнинг бошқа турлари учун хос бўлган битим иштирокчиларининг бири томонидан тўлов қобилиятининг йўқлиги, пул- валюта операциясидаги чекланганлик ва ҳ.к. омиллар таъсир кўрсатиши мумкин. Инвестицион таваккалчилик сабабларига хусусий ёки сотиб олинган ҚИММАТЛИ қоқозлардан иборат инвестицион — молиявий портфелни қадрсизланиши кириши мумкин. Бозор таваккалчилиги бозорнинг фоиз ставкаларини, миппий пул бирлигини ёки хорижий валюта курсларини ўзгариши билан боқлиқ бўлади. Потенциал шерикларни лойиҳада иштирок этишларини мақсадга мувофиқлиги борасида қарор қабул қилинишида таваккалчилик таҳлил

қилинади. Тадбиркорлик фаолиятида таваккалчилик оқибатида кўриладиган зарар моддий, меҳнат, молиявий бўлиши, вақтни йўқотилиши, зарарнинг турли кўринишлари бўлиши мумкин. Моддий зарар — лойиҳада кўзда тутилмаган ёки натура кўринишида моддий объектларни (бинолар, қурилмалар, узатиш материаллар, хом ашё жамловчи қисмлар) тўғридан-тўғри йўқотилишидир. Меҳнат йўқотишлари — тасодифий ёки кўзда тутилмаган ҳолатлар, масалан автомат станок ўрнига универсал станокда ишлашга тўғри келган тақдирда: техник жиҳатдан асосланган вақт меъёрлари ўрнига тажриба статистик вақт меъёрлари қўлланилганда (ўлчов бирлиги, одам-соат ёки одам-кун). Молиявий зарар тўғридан-тўғри пул йўқотиш (тадбиркорлик лойиҳасида кўзда тутилмаган тўловлар, жарималар, муддати ўтган кредит тўловлари, қўшимча солиқ, пул маблағларини ёки қиммат баҳо қоғозларни йўқотиш) билан боғлиқдир. Вақт йўқотилиши тадбиркорлик жараёни лойиҳада кўзда тутилганидан сустроқ кечаётганда кузатилади (ўлчамлари, соат, кун, декада, ой ва ҳ.к.) Махсус кўринишдаги йўқотишларга кишилар ҳаёти ва соғлиғига, атроф муҳитга, тадбиркор мавқеига тахдид солинаётган ҳолатлар билан боғлиқ зарарлар киритилади. 3. Лойиҳани молиялаштиришда таваккалчилик Тадбиркорлик фаолияти лойиҳасини молиявийлаштириш масала- ларини ҳал этилишида таваккалчиликни ҳисобга олиш - иккита асосий вазифани, яъни лойиҳани мунтазам амалга оширилиши учун зарур бўлган инвестиция оқими: инвесгицияни оптимал таркибини қабул

қилиш ва солиқ имтиёзи эвазига капитал харажатлар миқдорини камайтириш вазифаларини ҳал қилишда самарадорликни энг муҳим шарти ҳисобланади. " Лойиҳани молиялаштириш режаси қуйидаги таваккалчилик турларини хисобга олиши шарт: - лойиҳанинг нояшовчанлиги таваккали; - солиқ таваккали; - қарзларни тўланмаслиги таваккали; - қурилишни тугалланмаслиги таваккали. Лойиҳани нояшовчанлиги таваккали олинадиган даромад ҳар қандай ўлчамдаги капитал қўйилмани қоплашни ва ўзини - ўзи оқлашини кафолатлашини таъминлаши шарт. Лойиҳанинг энг мақбул вариантини келтирилган ҳаражатлар формуласи орқали танлаш мумкин: С+Е Н К бу ерда С — маҳсулот таннархи, К — капитал қўйилма, Е н — капитал қўйилмадан фойдаланиш самарадорлигининг норматив коэффициенти. Капитал қўйилмаларнинг норматив ўзини реклама қилиши, турли имтиёзлар, рағбатлар билан жалб қилади. Маълум аниқ товар ва хизматлар бозорига кириб олгач, тадбиркор бозорни эгаллаши, ундаги ўз ҳиссасини кўпайтириш, кенгайтириш стратегиясини қўллайди. Бунда у товар (хизмат) нархини рақобатчига нисбатан бир мунча паст қўйиш, сотишгача ва сотилгандан кейинги яхшилаш, ўз корхонаси филиалларини кўпайтириш, воситачи — тижоратчилар билан алоқани яхшилаш ишларини амалга оширади. Тадбиркор бозорда ўз мавқеини ошириб, юқори фойда олишни таъминлагач, мудофаа стратегияси ва тактикасини ишга солиб, уни турли рақобатчилар тажовузидан сақлашга ҳаракат қилади. Ушбу босқичда у ўз товарининг сифатини оширишга, ишлаб чиқариш жараёнининг ва технологиясини такомиллаштириш, ишлаб чиқариш самарадорлигини

ошириш, маҳсулотнинг ассортименти ва номенклатурасини янгилаб бориш орқали ўз мавқеини сақлашга ҳаракат қилади. Ишлаб чиқариш, сотиш, бошқариш харажатларини камайтириб бориш маблағларни, хом ашё ва материалларни тежаш эвазига эришилган фойдани сақлашга имкон беради. Тадбиркор учун ҳамма вақт ҳам ўнгидан келавермайди. Товар ўз вақтида янгиланмаса, унинг ҳаётий цикли бир кунмас бир кун тугайди. Ана шундай ҳолатда тадбиркор чекиниш, бозорни ўз вақтида тарк этиш, маркетинг стратегиясини ва тактикасини амалга оширишга мажбур бўлади. Ўз вақтида чекиниш бозорни сақлайди. Бунда, албатта, тадбиркор ўз фаолият даврини чўзишга ҳаракат қилиб кўради. Аммо ушбу аниқ соҳа ва бозорда хонавайрон бўлиши шак-шубқасиз туюлса, камроқ зиён билан ёки зиёнсиз уларни тарк этиши маъқул. Бунинг учун эса товар нархини таннарх нархигача тушириб бўлса хам тезроқ сотиб қутилиши ва бошқа соҳага (бозорга) кириш йўлини ахтаришга тўғри келади. Умуман тадбиркор аниқ бозорга кириб келаётган босқичидаёқ, хар эҳтимолга қарши чекиниш йўлини ҳам олдиндан белгилаб олиши мақсадга мувофиқдир. Тадбиркор ўз фаолиятининг уч хил, яъни ривожланиш, мавқеини сақлаш ва чекиниш ҳолатларини олдиндан ҳисобга олиши фойдадан ҳоли эмас. Юқоридаги тадбирларни қабул қилиш ва уни мувоффақиятли бажарилишини таъминлаш учун тадбиркор иш фаолияти давомида, аниқ мақсадни кўзлаган ҳолда қарорлар қабул қилади ва аксарият ҳолларда, улар таваккалчилик билан боғлиқ бўлади. Таваккалчиликка боғлиқ бўлган қарорларни қабул қилинишида тадбиркор объектив ва субъектив омилларни ҳисобга олиши даркор. Қарор қабул қилинишида, ахборотлар кўлами муҳим ўрин тутади. Ахборотларнинг ҳаддан ташқари кўплиги ҳам уларни белгиланган муддат

ичида кўриб чиқиш имконини бермайди. Ахборот тақчиллиги эса қарор қабул қилинишида нормал ҳол ҳисобланиб бу талаб этилаётган натижаларга таваккалчилик билан эришишга боғлиқдир. Ахборотнинг кўплиги қарор қабул қилишга тўсқинлик қилади. Таваккалчилик билан боғлиқ қарорларни энг чегаравий ҳоллари ўта эҳтиёткорлик авантюризм ҳисобланади. Ўта эҳтиёткорликда таваккалчилик нолга яқин, авантюризмда эса таваккалчилик энг катта бўлади. Биринчиси ҳам иккинчиси ҳам салбийдир. Чунки ўга эқтиёткорлик самаранинг паст бўлишига олиб келса, авантюризм эса кўзда тутилган натижага, таваккалчиликни юқори эканлиги оқибатида, эришишга — имкон бермайди. Бу борада оптимал қарор қабул қилиниши талаб этилиб, асосланган таваккалчиликни ўз таркибига олади. Асосланган таваккалчилик деярли ҳар доим фойдалидир. У тадбиркорлик фаолияти самарадорлигини оширади. Қарор — бошқарув асосидир, бунда бир неча имкониятлар ичидан энг маъқул фаолият усули танлаб олинади. Оптимал қарор яхши ва ўта яхши қарорлар оралиғида ётади. Тўғри қарорга келиш — тадбиркор фаолиятини муваффақиятли бўлишини гаровидир, чунки бундай қарорга келиш таваккалчилик даразасини камайишига ҳамда юқори якуний кўрсаткичларга эришиш имконини беради. Бошқарув қарорларни қабул қилиниши, америка социологи М. Рубенштейн томонидан шакллантириб берилган қоидаларга бўйсуниши керак: 1. Аввал яхлит муаммо бўйича тушунчага эга бўлгандан кейингина, майда қисмлари ичига кириб бориш лозим. 2. Мавжуд вариантларни барчасини кўриб чиқмасдан туриб, қарор қабул қилманг. 3. Шубҳаларнинг — ҳатто энг тўғри туйилган фикрларга ҳам

ишончсизлик кўзи билан қаранг, уларни бекорга чиқаришдан чўчиманг. 4. Олдингизда турган муаммога ҳар томонлама назар ташланг, ҳатто муваффақият қозонишингиз имкони минимал бўлган тақдирда ҳам. 5. Ҳал этилаётган муаммо моҳиятини яхшироқ тушуниб олиш учун моделлар ёки шу сингари муаммоларни аввал ҳал этилган йўлларини изланг. Диаграммалар ва схемалардан фойдаланинг. Улар бир назар ташлагандаёқ кенг кўламли муаммони қамраб олишингизга имкон беради. 6. Ўзингизга ва шеригингизга иложи борича кўпроқ савол беринг. Тўғри берилган савол, айрим ҳолларда берилган жавоб мазмунини тубдан ўзгартириб юборилиши мумкин. Каллангизга келган биринчи қарорданоқ қаноатланманг. Унинг заиф тарафларини топишга ҳаракат қилинг. Мазкур муаммони ечишнинг бошқа йўлларини излаб топинг ва уларни биринчи қарорингиз билан таққосланг. 8. Узил-кесил қарорга келишдан олдин, ўз муаммоларингиз ҳақида бирорта билан фикрлашиб олинг. 9. Сезгингизга ишонинг. Мантиқий фикр юритишнинг муаммо таҳлилидаги ҳал қилувчи ўрни беқиёсдир, шундай бўлсада, ўз сезгингизни ҳам камситманг. 10. Ҳар бир инсон ҳаётга ва доимий юзага келувчи муаммоларга ўз нуқтаи назаридан ёндошишини эсда тутинг.

Адабиётлар 1.С.Н.Усмонов, Ю.Т.Додобоев, А.Худойбердиев. “Тадбиркорлик асослари”. “Фарғона”, 2000 2.С.С.Ғуломов.“Тадбиркорлик ва кичик бизнес”. Т.:”Шарқ”, 2002. 3.Э.Эгамбердиев, Ж.Хўжақулов.”Кичик бизнес ва тадбиркорлик”. Т.:”Маънавият”, 2003. 4.В.В.Волгин. “Торгов ы е о перации ”. Москва, 2004 5.Н.В.Ласкина. “Международн ое торговое дело ”. М.:”Экзамен”, 2004 6. www.cer.ru www.uz.bussines.unitech.uz 8. www.torg.uz 9. www.edu.ru

O'xshashlar

Тадбиркорлик фаолиятида қарор қабул қилиш таваккалчилиги

Аудитда муҳимлилик тушунчаси ва аудиторлик таваккалчилиги

Тадбиркорлик шакллари ва тадбиркорлик фаолияти.

Тадбиркорлик хуқуқи

Тадбиркорлик фаолияти