Табитдан фойдаланишнинг экологик-иктисодий жихатлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Табитдан фойдаланишнинг экологик-иктисодий жихатлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

176.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Табиатдан фойдаланишнинг экологик ва иқтисодий самарадорлиги 2.Табиатдан нотўғри фодаланишнинг ижтимоий-иқтисодий оқибатларини бахолаш 3. Худудий-ишлаб чиқариш мажмуалари ривожланишининг иқтисодий-экологик стратегияси 4. Табиатдан фойдаланиш концепцияни қайта қуриш 5. Иқтисодий–экологик барқарор ривожланиш

www.arxiv.uz 1. Табиатдан фойдаланишнинг экологик ва иктисодий самарадорлиги. Табиатдан фойдаланишнинг экологик (табиий) ва иқтисодий самарадорлиги ўзаро боғлиқ ва бир-бирларини тақозо этиши билан тавсифланади. Табиатда компонентлар орасида ўзаро барқарор мувозанат мавжуд бўлса, нохуш табиий ва антропоген жараёнлар ривожланиши мунтазам бошқарилса, ресурслардан фойдаланиш оқилона амалга оширилса, тикланадиган бойликларни уларнинг фойдаланиш даражасига қараб сунъий равишда тиклаш ишлари маромида бажарилса, умуман олганда, табиатни мухофаза қилиш ва бойликлардан фойдаланиш илмий асосда бошқариладиган табиат мажмуаларида амалга оширилса, экологик самарадорликка эришилади. Экологик самарадорлик. У табиатдан фойдаланиш жараёнида бир қатор табиий ва антропоген омилларнинг фаолиятига боғлиқ. Бу омиллар табиий мухитнинг оптимал вазиятда ривожланишига таъсир этиши билан боғлиқ ёки табиий мажмуалар қанчалик илмий асосланган тарзда барқарор бошқарилса, улар шунчалик юқори даражада экологик самарадорликка эга бўлади ва аксинча. Экологик самарадорликни таъминловчи табиий омиллардан бири - табиий мувозанатдир. Экологик мувозанат мавжуд бўлган табиий мажмуа (ландшафт, геотизим), унинг тузилмали динамик холати меъёридалиги компонентлар орасида ўзаро боғлиқлик ва таъсир табиий мувозанат холдалиги, ресурслар махсулдорлигининг юқорилиги, табиий мухит ифлосланмаганлигидан дарак беради. Дарвоқе, мазкур табиий мажмуа юқори даражада самарадорликда табиат ва жамият тизимида фаолият кўрсатмоқда, деб бахолаш мумкин. Экологик мувозанат барқарор бўлган худудда атроф-мухитни ифлослантирувчи манбалар (саноат корхоналари, транспорт, қишлоқ хўжалик корхоналари ва б.) таъсири сезилмаслиги мумкин, агар узоқда жойлашган бўлса ёки улардан техноген чиқинди чиқариш хажми меъёрдан

www.arxiv.uz ортмаса, бинобарин, маълум тадбирлар мажмуаси мунтазам қўлланиб борилса, бу атроф-мухитни салбий ўзгаришлардан мухофаза қилади. Табиий мажмуаларниг барқарор хусусиятга эга бўлиши уларнинг ўз- ўзини тозалаш ва қайта тиклаш қобилиятларининг юқори даражада таъминланганлигидан дарак беради. Уларда атмосфера хавоси ёки сув хавзалари орқали келиб қолган турли чиқиндилар маълум муддатда табиий ювилиш жараёнида четга чиқиб кетади, ландшафт мажмуаларида инсон хўжалик фаолияти таъсирида ўзгариш бўлиши ( яйлов, ўрмон, тупроқ ва бошқалардаги деградация ходисаси ) мумкин, лекин маълум вақтдан сўнг яна қайтадан табиий холига ўзгаради. Бу хусусият табиий мажмуанинг қайта тиклаш қобилиятининг нихоятда кучлилиги билан боғлиқ. Мазкур табиий хусусиятлар ландшафтлар ресурсларининг экологик жихатдан тозалигини таъминлайди, бу борада айниқса, атмосфера хавоси ва сув хавзалариниг мусаффолиги жуда хам мухим, тупроқнинг техноген чиқиндилардан холи бўлиши етиштириладиган экин махсулотларини экологик жихатдан тозалигини таъминлайди, бу эса ўз навбатида инсон ва чорва молларининг саломатлигини кафолатлайди. Барқорор табиий мажмуалар яйлов, тупроқ, пичанзорларнинг махсулдорлиги, сувнинг тозалиги, ер ости сувларининг ифлосланмаганлиги, ўрмонларнинг мавжудлиги билан тавсифланади. Тоғ олди ва тоғ мажмуалари табиатининг инсонга хизмат қилувчи имкониятлари бисёр ва катта салохиятга эгалиги билан ажралиб туради. Қулай ва энг қулай рекреация ресурслари минглаб ахолини мусаффо хаво, тоза сув, бетакрор тоғ манзараларига бой бўлган гўшаларда хордиқ чиқариши, соғлиғини тиклашини таъминлайди. Кўплаб сайёхлар тоғ сўқмоқларида юриб табиатнинг ёдгорликларини мириқиб тамоша қиладилар, сув хавзаларида чўмилиб, табиат саховатидан бахраманд бўладилар. Касалликка чалинганлар булоқ, ер ости сувлари, балчиқ, тоза хаводан ва доривор гиёхлардан бахраманд бўлишлари билан бетобликни тарк этадилар.

www.arxiv.uz Демак, оптимал маромда ривожланаётган табиий мажмуалар маълум экологик хусусиятларга эгаки, улар қулай табиий шароит ва ресурслар мажмуаси билан маълум даражада самарадорликка эга. Экологик самарадорлик ландшафтнинг ресурслари асосида инсон хўжалик фаолиятини юритиш, рекреакция бойликларидан бахраманд бўлиш, табиатдан эстетик завқ олиш ва бошқа жихатларда ифодаланади. Экологик самарадорлик табиий мухитда турли даражада мавжуд бўлади, бу аниқ худуднинг табиий шароити ва ресурсларининг хусусиятлари билан боғлиқ. Бизнингча, табиий мажмуаларнинг экологик самарадорлигини қуйидаги баллар асосида кўрсатишни таклиф қилиш мумкин, масалан: самара йўқ - 0 балл, паст самара - 1-3 балл, ўртача - -6 балл, юқори –7-9 балл, энг юқори-10-12 балл. Нол балл, одатда, фойдаланилмайдиган худудлар учун хос, масалан кучли парчаланган рельеф шакллари (бедленд), барханлар, шўрхоклар, туб жинслар очилиб қолган тоғ ёнбағирлари, шўр билан қопланган ботиқлар ва бошқаларни кўрсатиш мумкин. Бу табиат мажмуаларининг хўжаликда фойдаланиш имкони йўқ даражада. Баъзи вазиятларда рекреация объекти сифатида фойдаланиш мумкин, лекин бу камдан - кам бўлади, чунки барханларда қуёш радиацияси кўплиги туфайли баъзи касалликларни даволаш мумкин, шўр ва шўр балчиқлар хам баъзи холларда касалликларни даволашда ишлатилади. Агар булар эътиборга олинмаса, кўрсатилган мажмуаларнинг экологик самарадорлиги йўқ даражада. Паст самара -1-3 балл - табиат мажмуаснинг фақат бир компоненти ресурсидан фойдаланиш имкони бор, лекин у хам камбағаллиги билан ажралиб туради. Масалан, структурали баландлик ва платоларнинг яйловлари (гектарига 0,5-1 ц.), Орол денгизининг қуриган қисми яйловлари (гектарига 0-0,5 ц.) ва бошқ. Агарда яйловлар деградацияга берилса, мавжуд самарадорлик янада камаяди ва нол баллга тушиши мумкин. Ўртача экологик самара - -6 балл - табиий мажмуанинг икки компоненти ресурсларидан фойдаланиш имкони мавжуд: яйлов ва тупроқ.

www.arxiv.uz Амударёнинг чўллашишга берилган Оролбўйи делътаси асосан яйлов сифатида фойдаланилмоқда, лекин сув кўп бўлган йиллари қулай ерларда кичик майдонларда дехқончилик билан хам шуғулланилади. Адирларда хам асосан яйлов чорвачилиги ривожланган холда, баъзи худудларида суғорма дехқончилик билан хам шуғулланилади ва б. Суғориладиган ерлар юқори экологик самара - 7-9-баллга эга,чунки суғорма ерларнинг махсулот етказиб бериш даражаси дехқончиликда энг катта кўрсаткичга мансуб. Бу хусусият, айниқса, мелиоратив шароитлари қулай ва тупроқ унумдорлиги юқори бўлган ерларда янада яққолроқ сезилади. Ерларнинг мелиоратив шароитлари оғир бўлган вохаларда юқори экологик самарадорликка инсон томонидан бошқариладиган мухандислик тизимлари асосида эришилади. Энг юқори экологик самарадорлик - 10-12 балл - суғорма ерларда рекреация тизимлари ривожлантирилган бўлса ёки махсулдор яйлов зонасида мавжуд бўлган рекреация бойликларидан самарали фойдаланилаётган худудларни мисол сифатида кўрсатиш мумкин. Бу борада Чирчиқ ва Қашқадарёнинг ўрта ва юқори оқимларидаги табиат мажмуаларини энг юқори самарага эга деб хисоблаш мумкин. Иқтисодий самарадорлик. У экологик самарадорликдан анча фарқ қилади. Иқтисодиётда бирор лойиха амалга ошириладиган бўлса, аввало у амалда қўлланила бошлаган тақдирда буюртмачига қанча фойда келтиради ёки самара беради, деган саволга жавоб бериш керак бўлади. Самара бермайдиган лойиха хеч вақтда амалга оширилмаслиги лозим. Молиявий маблағ хар қандай иқтисодий тизимда тақчил, шунинг учун таклиф қилинаётган лойихаларни амалда татбиқ қилишдан олдин сарф- харажат ва фойдани (натижа) пул ифодасида таққослаш ёки лойиханинг иқтисодий самарадорлигини аниқлаш керак. Демак, иқтисодий самарадорлик - чегараланган табиий ресурслардан оқилона фойдаланишдир. Иқтисодий самарадорликни кўпинча сарф-харажат ва самара орасидаги ўзаро нисбат аниқлайди. Бу лойиха (ёки тадбир)ни амалга ошириш

www.arxiv.uz натижасида фойданинг қиймат жихатидан ортиб боришини қайд қилади. Иқтисодиётда капитал маблағнинг табиатни мухофаза қилиш ишларига сарфлаш ва самарадорликни аниқлашда етарли тажриба тўпланган. Баъзи мутахассисларнинг фикрича, капитал маблағни табиат мухофазаси лойихаларига сарфлаш билан вужудга келган самарани меъёрий коэффициент билан солиштириш натижасида олинган натижа (фойда, даромад) лойиханинг самарадорлиги тўғрисида хулоса қилишга имкон беради. Пулнинг қадри-қиймати ўзгариб турган иқтисодий вазиятда капитал маблағнинг самарадорлигини олдиндан аниқлаш баъзи хатоликларга олиб келиши мумкин. Айтайлик, сиз А сўмни банкка қўйдингиз, агарда банк сизга йилига 10% дан фойда беришини билдирса, у холда 5 йилдан сўнг сизнинг пулингиз А қўшув Б сўмга тенг бўлади. Бундан шундай хулоса чиқариш мумкин, яъни хозирги пул А сўм келажакдаги пулдан (А қўшув Б сўмдан) қимматроқ ёки қадрлироқ. Бинобарин, капитал маблағни лойихаларга сарфлашда маълум йилгача унинг хар йилги қўшимча коэффициентини келтирадиган самарасига қўшиб хисоблаш лозим. Афсуски, капитал маблағларни катта миқдорда сарфлаш хар доим хам иқтисодий самарадорликка олиб келмайди, бунда узоқ келажакни хисобга олиб, хар бир сўмга келадиган даромад тўғри хисоб-китоб қилинмаслиги натижасида жиддий хатоликларга йўл қўйилади. Бунинг ёрқин мисоли сифатида 60-80 йилларда собиқ СССРда ерларни мелиорация қилишнинг гигант дастурини кўрсатиб ўтиш ўринли. Бу дастурни амалга ошириш хажмининг улканлигини шундан хам билиш мумкинки, барча сарф- харажатлар миқдорини мамлакатнинг озиқ-овқат ва енгил саноатга сарфланган маблағ миқдорига солиштириш мумкин эди. Аммо иқтисодий самарани нотўғри хисоб-китоб қилиниши натижасида глобал мелиорациянинг самарадорлигига эришилмади. Умуман, олинган самара камлиги билан тавсифланди ва катта миқдордаги пул маблағлари самарасиз бўлди (Гирусов ва бошқ. 1998).

www.arxiv.uz Буни қуйидаги мисоллар асосида тасдиқлаш мумкин: 1960-1985 йиллар мобайнида Орол денгизи хавзасида жами суғориладиган ерлар майдони 5 млн. га дан 7 млн. га етди, яъни хаммаси бўлиб 2 млн. га ер ўзлаштирилди. Лекин дарёлардан олинаётган сув миқдори жами 0, км. кубдан 85 км. кубгача, яъни икки барвардан кўп ортди. Сувнинг минераллашув даражаси 0,3-0,7 г. дан 1,0-2,5 г. гача кўпайди, хар бир га майдонга олинаётган суғориш суви хар га га ўртача 8,2 минг м 3 дан 12, минг м 3 гача, коллектор-зовур сувлари хажми 5–6 км 3 дан 32-3 км 3 гача ортди. Суғориладиган ерларда шўрланган майдонлар 50% га кўпайди. Суғорма ерларда тезкор усулда дехқончилик қилиш оқибатида тупроқ хосилдорилигининг камайиши кучайди. Бу 60-80- йилларда амалга оширилган ўлкан мелиорация дастурининг натижаси, унинг оқибатлари хозиргача тугатилгани йўқ. Масалан, Амударё ва Сирдарё сувидан нотўғри фойдаланиш туфайли Орол денгизи қуриб бормоқда, Оролбўйи ерлари кучли деградацияга учраган, ўлкада ахолининг ижтимоий ахволи оғир, турли касалликлар тарқалган, ичимлик суви тақчил ва б. Бу мисоллар ўша вақтда катта маблағ сарф қиладиган лойихаларнинг иқтисодий ва иқтисодий- ижтимоий ва хатто, экологик самарадорлигини хисобга олмай амалга оширилганлигини исботлайди. Демак, табиат мухофазаси ва экологик вазиятни барқорорлаштиришга сарф қилинадиган капитал маблағларнинг самарадорлигини олдиндан аниқ хисоб-китоб қилиб, маълум босқичлар асосида лойихаларни амалга ошириш иқтисодий жихатдан самара беради. 2. Табиатдан нотўғри фодаланишнинг ижтимоий-иқтисодий оқибатларини бахолаш Табиат ўта мураккаб тузилмага эга, айни замонда у жуда нозик хисобланади. Табиат географик қобиқ миқёсида геосфераларнинг ўзаро боғлиқлиги ва таъсирида бўлиш билан бирга унинг хохлаган геотизимида табиий компонентлари хам ўзаро боғлиқлиги ва таъсири нихоятда кучлилиги

www.arxiv.uz билан ифодаланади. Бинобарин, ер куррасида ва унинг сфера доиралари ва компонентлари хамда мажмуалари яхлит динамик геотизим ташкил қилганки, агарда бу табиий холатга меъёрдан ортиқча таъсир этилса, маълум худудда турли ўзгаришлар содир бўлади. Ўзгаришнинг миқёси ташқи (ёки ички) таъсир кучи ва унинг мунтазамлигига боғлиқ. Шу жихатдан қараганда инсон хўжалик фаолиятининг табиатга таъсири натижасида уч турдаги оқибатлар келиб чиқади: экологик, иқтисодий ва ижтимоий. Табиатдан нотўғри фойдаланишнинг экологик оқибати мавжуд қулай вазиятнинг жиддий вазият билан алмашишида аниқ ифодаланади. Вазиятнинг ўзгариши, одатда, атмосфера хавоси, сув, тупроқ, ўсимлик ва бошқа компонентларнинг ифлосланиши, шунингдек, ахоли соғлиғининг жиддийлашуви натижасида содир бўлади. Бу ўзгаришларнинг катта худудлар мисолида иқтисодий жихатдан бахолаш аслида мумкин эмас, жуда мураккаб масала хисобланади. Табиат ресурсларининг деградацияси, қашшоқланиш ва муомаладан чиқиб қолиши хам катта иқтисодий зарарга олиб келади. Ўтган асрнинг 70-йилларида Марказий Осиё ва Жанубий Қозоғистонда пахта етиштириладиган минтақада тупроқ шўрланиши хисобига йилига 2 млн т. (шундан Ўзбекистонда 600-700 минг т.) кам пахта хосили олинган, хозирда хам тупроқ шўрланиши катта майдонларда ривожланган, демак, йилига камида 1,5-2 млн т. кам хосил йиғиштириб олинмоқда. Бу рақамни тегишли хисоб-китоб қилиш йўли билан қанча иқтисодий зарар кўрилаётганини билиш қийин эмас. Табиатдан нотўғри фойдаланишнинг ижтимоий-иқтисодий оқибатларини бахолаш амалий жихатдан ахамиятга эга. Иқтисодий зарарни, одатда, табиий ресурсларнинг деградацияга берилиши, қашшоқланиши, муомаладан чиқиб кетишини пул воситасида бахолаш тушунилади. Экологик зарарни итқтисодий бахолаш хар бир компонент ёки ресурс табиий холда (ёки инсон томонидан ўзгартирилган-маданийлашган вазият) миқдорий аниқланади, сўнгра, у иқтисодий жихатдан бахоланади. Айтайлик, маълум суғорма ер ирригация эрозияси натижасида кучли даражада ювилиб кетди.

www.arxiv.uz Бу вазиятда тупроғи ювилиб кетган майдон аниқланади, унинг хосилдорлик даражаси, механик таркиби, сифат белгилари бахоланади, аввал пахта ёки бошқа (ғалла, полиз ва б.) экинлардан олинган ўртача (хар га майдонга ц. хисобида) махсулдорлиги белгиланади. Шундан сўнг ювилган ернинг иқтисодий бахоси аниқланади. Бахолашда етказилган зарар фақат бир йил (ўша йилнинг пул қадрига нисбатан) учун хисоб-китоб қилинади. Ижтимоий-иқтисодий оқибатларни бахолаш икки йўналишда амалга оширилади. Биринчи йўналишда оқибатларни хисоб-китоб қилиш мавжуд бозор нархларига асосланади. Бу йўналишда ресурсларнинг унумдорлигини ўзгариши, махсулотларнинг хосилдорлиги камайиши, (тупроқларнинг шўрланиши туфайли махсулдорлигининг кескин ўзгариши, қишлоқ хўжалик экинларининг хосилдорлиги камайиши, балиқчиликда балиқ овлаш хажмининг қисқариши, яйловларда биомасса ўсишининг кескин тушиб кетиши, ўрмонлар деградацияси ва б.), ахоли турмуш шароитининг жиддийлашуви (ёки даромаднинг йўқолиш услуби турли касалликларнинг кўпайиши, ўлим, ўртача умр кўришнинг қисқариши, рекреация ресурсларининг қашшоқланиши ва бошқ), мол мулкнинг хизмат муддатларини қисқариши (бинолар, жихозлар, ишлаб чиқариш қуроллари ва бошқ.) тегишли хисоб-китоб қилиш йўли билан иқтисодий зарарлар бахоланади. Иккинчи йўналиш бахолаш бевосита сарф-харажат билан боғлиқ. Бу йўналишдаги бахолаш услублари олдинги бўлимларда (2.2.) тахлил қилинди. Бунда табиий бойликларни сарф-харажат йўли билан бахолаш, сарф-харажат тахлили каби услубларда мазкур йўналиш баён этилган. Ижтимоий-иқтисодий оқибатларни бахолаш, юқорида айтиб ўтилгандек, осон эмас. Бунда мавжуд бозор нархларига асосланган холда хар бир зарар турини аниқ хисоблаб чиқиш тақозо этилади. Қуйида Орол денгизи ва Оролбўйи мисолида мутахассислар ишлаб чиққан ижтимоий-иқтисодий оқибатларни бахолаш тамойиллари ва услубиёти билан танишасиз.

www.arxiv.uz Орол денгизи сатхининг тушиб кетиши ва Оролбўйи сув режимининг тартибга келтирилиши натижасида вужудга келган салбий ижтимоий- иқтисодий зарари мутахассислар томонидан 70- йилларда йилига 30-60 млн. рубл деб бахоланган. Буни хисобга олган баъзи иқтисодчилар ва сув хўжалиги мутахассислари дарёлар сувини Оролга юбормай, суғорма дехқончиликни ривожлантириб, йилига бир неча миллиард рублга тенг бўлган махсулотлар етиштирилиши мақсадга мувофиқ, деб хисоблаб, денгиз сатхининг тушиб боришига жиддий муносабатда бўлмадилар. Улар ижтимоий-иқтисодий оқибатнинг бошқа жихатларини, хусусан ижтимоий оқибатини чуқурроқ ўйлаб кўрмадилар. М.Х. Байдал ва А.К. Кияткинлар (1972) Орол денгизи тақдирини иқтисодий жихатдан хисоблаш билан хал қилиб бўлмайди, деб жуда тўғри фикрда бўлишган. 70- йиллар охири ва 80-йиллар бошларида иқтисодчилар ва сув хўжалиги мутахассислари Орол денгизи қуриб боришининг иқтисодий ва ижтимоий оқибатларини барча жихатлари бўйича қатъий хисобга олиб, етказилаётган ва келажакда содир бўладиган барча халқ хўжалиги зарарларини сархисоб қила бошладилар. Денгиз акваториясида бевоста иқтисодий зарар Оролнинг кемачиликдаги мавқеи йўқолиши билан боғлиқ. 60-йилларгача денгизда Мўйноқ-Аральск, Учсой-Қозоқдарё каби портлар оралиғида кемалар қатнови мунтазам йўлга қўйилган бўлиб, кўплаб йўловчилар ва халқ хўжалик юклари ташилар эди. Денгиз саёзланишининг кучайиши натижасида барча портлар қуруқликка айланди ва кемалар қатнови 1979 йилга келиб тўхтади. Ўша вақлардаги хисоб-китобларга кўра (С.Н Крицкий; 1973), кемачиликка етказилган умумий зарар хажми 3 млн рублни ташкил қилган. Оролда кемачилик тўхтатилишининг жами зарари, бизингнгча, бу миқдордан хам кўп бўлган бўлиши мумкин, чунки аввало барча порт хўжаликлари тўлиқ ишдан чиқди, кемалар, баржалар қуруқликда қолиб кетди, улар билан банд бўлган денгизчилар ишсиз қолишди, йўловчилар ва юклар арзон сув йўли билан ташилмай қўйди ва бошқалар.

www.arxiv.uz 70-йилларга қадар Мўйноқ ярим оролининг шимоли-шарқий қирғоғи ажойиб денгиз курорт зонаси хисобланган, бу гўшада хар йили минглаб кишилар ва болалар хордиқ чиқаришган. 1978 йилда курорт ва болалар оромгохлари бутунлай ёпилди, курорт зонаси хувуллаб қолди, денгиз қирғоғидан анча (2-5 км) узоқлашиб қолган ва унда чўмилишнинг иложи қолмаган эди. Бу хам халқ хўжалиги учун жиддий зарар келтирди. Орол денгизи чучук сувда хаёт кечирувчи қимматбахо балиқ зотларига бой ноёб хавза хисобланган, унда йилига ўртача 500 минг ц балиқ овланар эди, шундан 20 минг ц жуда қимматли орол усачи (сўзан-балиқ) ига тўғри келган. Шунингдек, зоғора балиқ, осётр, лешч, судак ва бошқалар овланар эди. Денгизнинг саёзланиши, сувнинг минераллашув даражасини ортиб бориши, Амударё дельтасида уларнинг икра қўйиши мураккаблашуви туфайли балиқ зотлари камайиб борди. 1979 йилда жами 20 минг ц, 198 йилда ,2 минг ц балиқ овланган. 198 йилдан денгизда балиқ овлаш амалда тўхтатилди. С.Н. Крицкий (1973) маълумотларига кўра, 70-йилларнинг бошларида балиқчиликка етказилган умумий зарар миқдори йилига 6 млн рубл, деб бахоланди. Мўйноқ шахри йирик порт, унда балиқни қайта ишловчи комбинат бўлган, у йилига 20 млн донадан ортиқ балиқ консерваси тайёрлаб чиқарарди. Хозирда комбинат 20-25% қувватда фаолият кўрсатмоқда. Балиқ махаллий кичик кўллардан, сув хавзаларидан тутилиб, комбинатга етказиб берилади. Урга, Учсой, Қозоқдарё ва бошқа жойлардаги балиқ цехлари 70- йилларда ёпилган. К.И Лапкиннинг хисоб-китобича, Амударё дельтасида балиқ хўжалигига етказилган жами зарар 1980 йил нархлари бўйича йилига 18,9 млн рублга тенг бўлган. Амударё ва Сирдарё дельталаридаги қамишзорларнинг деградацияга учраши ва кўл-ботқоқликларнинг қуриши натижасида қимматбахо мўйна берувчи ондатрачиликка катта зарар етказилди. Хар йили дельталарда 3 млн. дан ортиқ ондатра териси тайёрланар эди. Хисоб-китобларнинг натижасига кўра, фақат Амударё дельтаси бйўича йилига ,7 млн рубл зарар етказилган.

www.arxiv.uz Оролбўйида махсулдор яйловлар ва пичанзорлар катта майдонларни эгаллаган эди. Лекин чўллашиш жараёнининг кучайиши туфайли уларнинг махсулдорлиги кескин камайиб борди, чунки қамиш ва турли ўтлар ўрнига шўрга чидамли галофитлар ва ксерофитлар тарқала бошлади. Амалий жихатдан қараганда галофитлар ва ксерофитларнинг яйлов чорвачилигида унчалик ахамияти йўқ. И.П. Герасимов ва бошқаларнинг (1980) хисоб- китобига кўра, ўша вақтларда Қозоғистоннинг Қизил Ўрда вилояти хўжаликларида сигирларнинг ўртача сут бериши йилига 72-998 литрга қадар камайган. 1963-1978 йиллар мобайнида қўйлар 300 минг бошга, 10 минг қоракўл ва қорамоллар 5,5 минг бошга камайгани қайд этилган. Буларнинг жами иқтисодий зарари 20 млн. рублни ташкил қилган. К.И. Лапкиннинг хисоб-китобича, 1980 йилдаги нарх бўйича Амударё дельтасида яйлов ва гўшт-сут чорвачилигидан келган зарар хажми 9,0 млн. рублга тенг бўлган. Ахолининг мехнат қилиш ва яшаш шароитлари ёмонлашуви натижасида Оролбўйида аввал балиқчи, овчи, кема хайдовчи ва кемаларни таъмирловчиларнинг, кейинчалик Мўйноқ балиқ комбинатининг турли шахарлардаги цехлари ёппасига ёпилиши 70-80-йилларда катта қийинчиликлар туғдирди. Ахоли янги иш жойларини топгунча анча қийналди. Бу сохада Қорақолпоғистондаги умумий иқтисодий зарар 1980 йилги пул қиймати бўйича йилига 6,0 млн рубл ни ташкил қилган. ЎзФА Ишлаб чиқариш кучларини ўрганиш кенгашининг бир гурух иқтисодчилари Қорақолпоғистонда Орол денгизи сатхининг пасайиши ва Амударё делтасида чўллашиш жараёнининг кучайиши натижасида халқ хўжалигига етказилган жами иқтисодий зарарни 1980 ва 1985 йиллар бўйича алохида хисоблаб чиқдилар. Ушбу хисоб-китоб натижасига кўра, худуд 1980 йилда 92,6 млн. рубл ва 1985 йилда 128,9 млн рубл иқтисодий зарар кўрган. Бу кўрсаткичлар юқорида қайд этганимиздек фақат маълум йилларгагина тегишли эканлигини эътиборда тутсак, барча йиллар давомида кўрилган зарар салмоғи нихоятда катталиги аёнлашади.

www.arxiv.uz Орол денгизининг балиқчилик, яйлов чорвачилиги, овчилик, кемачиликка бевосита таъсиридан ташқари билвосита таъсири хам мавжуд бўлиб, у кўпроқ суғорма дехқончилик, саноат ва транспорт, қурилишга зарар келтирди. Э.Д. Рахимов (1990) нинг хисоб-китобларига қараганда, Жанубий Оролбўйида қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг табиий потенциали камайиши эвазига келажакда тахминан агросаноат мажмуасининг жами махсулоти ва даромади 1-15% га камайиши башорат қилинади. Орол денгизи сатхининг тушиб бориши ва шу муносабат билан балиқчилик ва қишлоқ хўжалиги, саноат сохаларида жами зарар ўлканинг истиқболда риволанишини эътиборга олган холда келажакда тахминан йилига 600 млн рублни ташкил қилиши аниқланган. Орол денгизи ижтимоий - иқтисодий оқибатларининг талофатлари шулар билангина чегараланмайди, улар ишлаб чиқариш хажмининг камайиши, ахолининг иш билан таъминланишига, фаровонлик даражаси, ишлаб чиқаришнинг хажми ва суръати, ноишлаб чиқариш сохаларига хам салбий таъсир этади. Иқтисодчи мутахассислар (Рахимов, 1990) нинг башоратли иқтисодий хисоб-китобларига кўра, Амударё дельтасида 500-600 минг га ер ўзлаштириш имкониятлари мавжуд бўлиб, янги суғорма ерларда бўрдоқичилик, беда ва полиз экинлари уруғчилигини ривожлантириш эвазига 600 млн. рубллик махсулот тайёрлаш имкониятлари, шу жумладан, тахминан 0 млн рубллик соф махсулот етиштириш мумкин. Ерларни ўзлаштириш ва хўжаликларни ташкил қилиш учун сарфланадиган капитал маблағлар муайян муддатларда қопланади. Тайёр махсулотларни бахолашдан ер ресурсларини бахолашга ўтиш учун соф махсулотнинг қийматий меъёрдаги самарадорлик коэффициенти (0,07, у «Экономическая газета» нинг 1981 йил, 2-сонида эълон қилинган «Методика определения экономической эффективности капитальних вложений» номли мақолада баён этилган) бўйича уни 1 мартага кўпайтирдик. Бунда дельтанинг янги ўзлаштирилиши мумкин бўлган қисми бинобарин, 6,3 млрд рублни ташкил қилади. Бу табиий

www.arxiv.uz потенциал Орол денгизининг қуриши ва Амударё дельтасининг деградацияси туфайли бутунлай йўқотилиши мумкин. Демак, табиатдан нотўғри фойдаланишнинг экологик ва ижтимоий- иқтисодий оқибатлари инсон учун катта зарар келтиради, энг мухими, табиий салохият ишдан чиқади, ресурсларнинг қашшоқланиши халқ хўжалигининг ривожлантириш имкониятларини йўққа чиқаради, ахолининг саломатлигига путур етказади. 3. Худудий-ишлаб чиқариш мажмуалари ривожланишининг иқтисодий- экологик стратегияси Ишлаб чиқариш кўп холларда худуднинг табиий шароити, ресурслар турларининг бойлиги, мехнат ресурслари ва бошқа омилларга жуда хам боғлиқ. Атроф - мухит ва экологик вазият нуқтаи назардан табиий экологик шароит ишлаб чиқаришнинг ривожланишига маълум (баъзан кучли) даражада таъсир этади. Чунки ер ости ва ер усти бойликларининг мавжудлиги, ресурс турига қараб унга мос (саноат) корхоналарнинг вужудга келиши ва тайёр махсулот ишлаб чиқаришни йўлга қўйишга имкон беради. Саноат корхоналарининг таркиб топиши ахоли сонининг ортиб бориши ва пировардида ишга туширилган корхона(лар) негизида ахоли яшаш пункти ва баъзан меъёрдаги шахарларнинг вужудга келишига туртки бўлади (масалан, Учқудуқ, Мурунтов, Шўртан ва б.). Ишлаб чиқаришни жойлаштириш ва ривожлантириш худуднинг табиий - экологик шароитларига жуда мос тушиши ва асосан унинг хусусиятларидан келиб чиқиши шарт (бу тамойил қуйироқда тахлил қилиб ўтилади). Аммо 30-50 ва хатто 70-80-йилларда хам бунга жиддий эътибор берилмади ва натижада турли миқёсда экологик ва ижтимоий-иқтисодий оқибатлар юзага келди. Масалан, Чирчиқ ва Охангарон водийларида кўплаб турли саноат корхоналарини жойлаштириш, Сурхондарё водийси (қўшни Тожикистон) да алюминий комбинатининг ишга туширилиши ва бошқ.

www.arxiv.uz Бунинг оқибатида атроф - мухит хозирга қадар азият чекмоқда, ахоли саломатлиги, чорва моллари, қишлоқ хўжалиги жиддий зарар кўрмоқда. Бошқача айтганда, саноат ишлаб чиқаришидан кўплаб даромад олиниши билан бирга атроф - мухит, ахоли ва қишлоқ хўжалигига келтирилаётган зарар ва унинг иқтисодий бахоси (қиймати), бизнингча, бир-бирларига тўғри келмоқда. Чунончи, ишлаб чиқариш жуда хам кам самара билан ишлаётганлиги тўғри, холисона тахлил қилинса, булар ўртасидаги хақиқий айирма объектив бахоланган бўлар эди. Тўғри, одатда, ишлаб чиқариш ривожланишининг биринчи босқичларида табиий экологик шароит ўзгариши, ахолининг жойлашуви ва зичлик даражаси ўсиши эътиборга олинмаслиги натижасида кейинчалик турли оқибатлар келиб чиқиши мумкин. Хеч кимнинг хаёлига хам келмаган эди-ку, Чирчиқ ёки Охангарон водийсида саноат ишлаб чиқаришининг шу даражада ўсиши хаво ва сув хавзаларини, тупроқни жиддий тарзда ифлослайди деб. Бу ходиса саноат корхоналарининг қувватини хамда ахоли сонининг ортиб бориши билан тўғридан - тўғри боғлиқ. Ишлаб чиқаришни жойлаштириш жараёнида объектив башорат қилинганда вазият шунчалик тахликали бўлмаслиги мумкин эди. Ишлаб чиқариш мажмуаларини вужудга келтириш мавжуд табиий экологик шароитлар тўлиқ хисобга олинишини тақозо этади. Биринчи навбатда иқлимий омиллар, хусусан, шамол режимини аниқ эътиборга олиш катта ахамиятга эга. Чунки шамолнинг харакати, тезлиги ва йўналиши саноат чиқиндиларини турли томонга ёяди, бунда бир ёки икки томонга йил давомида барқарор эсиш йўналишини кўпроқ назарда тутиш мухимдир. Тожикистондаги алюминий корхонасини лойихалаш ва қуриш жараёнида тоғ-водий шамолининг қўшни Ўзбекистонга томон эсиши тўлиқ хисобга олинмаганлиги туфайли Узун, Сариосиё, Денов туманлари мунтазам азият чекиб келмоқда. Сурхондарёнинг ушбу туманларига етказилаётган умумий ижтимоий-иқтисодий зарар миқдори Тожикистондаги алюминий корхонасидан олинаётган даромаднинг маълум қисмини ташкил қилади.

www.arxiv.uz Буни корхона лойихачилари ва экспертлари ўйлаб кўрмаганмикинлар?! Бундан не фойда?! Худди шундай ходиса Охангарон водийсида хам кузатилмоқда. Тоғ- водий шамоли Олмалиқ, Охангарон, Ангрен саноат корхоналарининг чиқиндиларини тунда тоғдан водий бўйлаб, кундузи эса тоғ олдидан водий бўйлаб тоғ ёнбағриларига `ёяди. Бунда техноген чиқиндилар Охангарон водийси худудида мунтазам бир текисда тақсимланади ва атроф - мухитга ёғилади, ер усти ва ер ости сувларига аралашиб, уларни ифлослайди. Пискент шахри ахолиси шахар худудидаги ер ости суви ифлосланганлиги учун тоғ этагидан қувурлар орқали келтирилган ер ости сувидан фойдаланмоқда. Қувурлар, уларни ўрнатиш, сув хайдаш ва умуман, сув тизимининг фойдаланиш харажатлари хисобга олинса саноат корхоналари келтираётган даромаднинг бир қисми бу сохага сарфланишидан корхона рахбарлари хабардормикин? Ахоли соғлигини тиклаш учун сарфланаётган тиббий ёрдам ва касаллик варақалари учун касаба уюшмалари тўлаётган маблағ қайси хисобдан амалга оширилади? Юқорида келтирилган мисоллар ва айтилган фикрларни хисобга олиб худудий-ишлаб чиқариш мажмуаларини ривожлантиришнинг узоққа мўлжалланган иқтисодий-экологик стратегиясини ишлаб чиқиш катта амалий ахамият касб этади. Иқтисодий-экологик стратегиянинг дастлабки тамойили худуднинг халқ хўжалиги тармоқларини ривожлантириш жараёнида унинг табиий шароити, ресурслари ва экологик вазиятдаги ўзгаришлар, янги таркиб топадиган номатлуб антропоген ходисалар, сабаб-оқибат занжирининг узлуксиз тараққиёти натижалари, рўй берадиган экологик ва ижтимоий- иқтисодий оқибатлар атрофлича ва чуқур асосланиши, прогностик хулосалар ишлаб чиқилиши, таркиб топадиган янги анропоген тизимнинг бошқарув йўллари олдиндан тахлилий усуллар асосида тайёрланиши мақсадга мувофиқ. Акс холда худудий ишлаб-чиқариш мажмуаларининг истиқболда келтирадиган иқтисодий самаралари ижобий бўлмаслиги мумкин. Қисқача қилиб айтганда, иқтисодий мажмуа ривожланиши худуднинг экологик

www.arxiv.uz тизими (ёки геотизим) га қанчалик таъсир кўрсатади, унинг миқёси олдиндан башорат қилиниши ва шу асосида корхоналар ишлаб чиқаришини оптималлаштириш тадбирлари амалга оширилиши зарур. “Корхона(лар) тараққиёти-худуд” тизими хар қандай иқтисодий режалаштиришда доимо узлуксиз бир-бирларига боғлиқ холда қаралиши ва ўрганилиши лозим. Худуднинг иқтисодий ривожланишини режалаштиришда истиқболда корхоналар қувватини ошириш ва янгиларини барпо этишни назарда тутганда ишлаб чиқаришнинг атроф - мухитга таъсирини эътиборга олиш билан бирга табиатнинг халқ хўжалиги объектларига акс таъсирини хам тўғри ва хаққоний хисобга олиш мақсадга мувофиқ. Бу ходиса, одатда, инсоннинг табиий мухитга меъёрдан ортиқ даражада таъсир этиши натижасида юз беради. Экологик мувозанатнинг бузилиши негизида табиат атроф - мухитга қайта акс таъсир эта бошлайди. Бу таъсирнинг кучи, миқёси ва умумий қудрати инсоннинг табиатга кўрсатган таъсиридан кучлироқ ва кенгроқ миқёсда бўлиши мумкин. Бунга Орол денгизи мисолида яхши тасаввурга эга бўлинади. Шуни тўғри хисобга олиш зарурки, табиатнинг инсонга акс таъсири муддати янги экологик мувозанат барқарор бўлгунча (топгунча) давом этади. Бу ходиса бир неча ўн йилларгача давом этиши мумкин. Ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш ва ривожлантиришнинг стратегиясини асослаганда улар қандай табиий географик мухитда амалга оширилаётганини хисобга олиш ўта мухим вазифа хисобланади. Бошқача айтганда, ишлаб чиқариш кучларини жойлаштиришда географик ўрин биринчи даражали амалий ахамият касб этади. Тоғ дарё водийлари (Чирчиқ, Охангарон, Қашқадарё ва бошқ.), тоғ водийлари (тоғларнинг ички қисмидаги берк водийлар), тоғ олди текисликлари саноат корхоналарини жойлаштиришда бир неча табиий экологик омилларни тўғри хисобга олишни талаб қилади. Бунда асосан иқлимий (метеорологик), гидрологик, гидрогеологик, геоморфологик, геологик, тупроқ ва бошқалар назарда тутилади. Бунда саноат чиқиндиларининг атмосфера хавосида тарқалиш

www.arxiv.uz жараёнининг тезлиги ва йўналиши, тўпланиши ёки тарқалиши устивор ахамиятга эга. Атмосферага чиқаралиётган чиқиндиларнинг тоғ водийларида тўпланиши худудда оғир металлар, кимёвий бирикмалар аккумуляциясига сабаб бўлади (масалан, Олмалиқ, Охангарон саноат тугуни худудида). Тоғ олди пролювиал текисликлар корхоналардан чиқаётган ифлос грунт сувлари сув хавзаларига қўшилиб, уларни ифлослантиради, айниқса, ичимлик сувларини яроқсиз ахволга олиб келади (Фарғона нефтни қайта ишлаш корхонаси). Кимёвий чиқиндиларнинг корхоналар атрофида ёғилиши («ишқорли ёғинлар») экинзорлар, яйлов ўсимликлари ва ўрмонлардаги дов- дарахтларнинг ўсишига салбий таъсир этади, уларнинг таркибида оғир металлар миқдори меъёрдан ортиб кетади (Олмалиқ тоғ-металлургия корхонаси таъсир доирасидаги худуд). Қоровулбозордаги нефтни қайта ишлаш мажмуаси чўлда, ахоли яшаш пунктларидан узоқда қурилганлиги туфайли унинг атроф - мухитга таъсири камроқ, бунинг устига технология самарадорлиги анча юқорилиги сабабли мухитнинг ифлосланиши меъёрида. Шунингдек, Муборак ва Шўртан газни қайта ишлаш мажмуалари хам хамма жихатдан қулай жойда қурилган ва атроф - мухитга салбий таъсири анча заиф. Уларда чиқиндиларнинг чиқарлиши хам меъёрдан унча катта эмас. Худди шундай ижобий тавсифга Талимаржон ИЭС хам эга. Унинг атроф - мухитга таъсири камроқ. Бу ердаги баланд дудбўронлардан чиққан техноген чиқиндилар мухитни нисбатан кам ифлослайди ва шамол таъсирида атмосферада тез тарқалиб кетади. Ишлаб чиқариш корхоналарини лойихалаётганда худуднинг табиий хусусиятларини хисобга олиш узоқни мўлжаллаб, иқтисодиётнинг тараққиётини белгилашга имкон беради. Бу вазиятда ишлаб чиқаришнинг муттасил ривожланиши хамда атроф - мухитнинг захмат чекмаслиги, ахоли саломатлигининг барқарор бўлиши таъминланади. .. Табиатдан фойдаланиш концепциясини қайта қуриш

www.arxiv.uz Табиат билан жамият ўртасидаги ўзаро муносабатларни оптималлаштириш масалалари нақадар мураккаб ва чигаллиги фан ва техника ютуқларини ишлаб чиқаришни мунтазам тараққий қилдиришга татбиқ этилиши билан боғлиқ. Инсон табиатдан керагича ва хатто ундан хам кўп хом ашё хамда бойликлар олишга харакат қилади, лекин уларнинг ўрнини нима билан тўлдириш лозимлигини кўп холларда хаёлига хам келтирмайди. Боз устига минерал хом ашёларни қазиб олиш ва улардан зарур бўлган оз миқдордаги, айтайлик, металларни ажратиб олгандан сўнг бўш тоғ жинсларини маълум жойларда йиғиб қўяверади, кейин улардан сунъий «тоғлар» вужудга келади. Ёки дарё сувларини суғориш мақсадларида хаддан ташқари кўп хажмда олиб, эхтиёждан ортиқ қисми қайтган, сифати бузилган сувлар сифатида берк ботиқлар ва яна ўша дарёларга қайтарилади. Бинобарин, табиатда мавжуд бўлган бирламчи экологик мувозанат бузилади, янги вазият таркиб топади. Албатта, бу жараёнда инсон ўзи учун зарур бўлган ютуққа эга бўлади, яъни тайёр махсулот етиштиради, маълум товарларни ишлаб чиқаради ва хоказо. Лекин табиий мухит аввалги холатига нисбатан жиддий зарар кўради, чунки кўп асрлик мувозанат ва вазият бузилади, табиатнинг қулай бўлиб келган шароитлари издан чиқади, ўз-ўзини идора қилиш хусусиятларига зиён етади. Бу инсоннинг хўжаликни юритиш анъанавий усуллари билан объектив равишда мавжуд бўлган табиий мухит (биосфера) ўртасидаги зиддиятдир. Аслини олганда табиат кўраётган зарарнинг бир учи инсонга хам салбий таъсир этади. Буни, одатда, табиатнинг акс таъсири, деб хам юритилади. Маъмурий-буйруқбозлик хукм сурган тизимда пахта яккахокимлиги суғорма дехқончиликка катта зиён етказди. Сурункасига катта майдонларда пахта етиштириш туфайли ернинг махсулдорлиги камайиб борди. Чунки хар га майдондан энг кўп хосил етиштириш мақсадида тупроққа минерал ўғитлар (500-600 кг гача), хашаротлар, бегона ўтларга қарши захарлилик даражаси юқори бўлган турли пестицидлар (хар га га 0-50 кг гача) хаддан ташқари кўп ва мунтазам ишлатилди. Натижада тупроқдаги

www.arxiv.uz гумус миқдори 0-50% га камайди, чувалчанг ва бошқа фойдали микроорганизмлар бутунлай қирилди, тупроқ ўз-ўзини тозалаш ва махсулдорлигини тиклаш қобилиятини йўқотди. Бу хусусиятларни сунъий равишда тиклаб туриш учун дехқонлар ерга кўплаб минерал ўғит ва бошқа кимёвий ашёлар солишни кучайтирдилар. Шу зайилда 60-80 - йилларда пахта ва бошқа экинлардан тегишли хосил олинди, давлат режалари бажарилди. Жамият бу билан ўз мақсадига эришди, лекин табиий мухит улкан даражада зиён кўрди. Чунончи, текисликдаги вохаларда грунт сувлари сатхи кескин кўтарилиб, ер бетидан унинг чуқурлиги 1-3 м ни ташкил қилди. Грунт сувлари минераллашганлиги туфайли тупроқда туз тўпланиши кучайди. Тоғ олди тупроқлари, айниқса оч ва оддий бўз тупроқлар минтақаси қашшоқлашди, эрозия ва дефляциянинг харакат майдонлари кенгайди. Вохаларда дарё ва суғориш каналлари, қудуқларнинг сувлари ахоли ичиши учун мутлақо яроқсиз холга келди. Боз устига дарёларга вохаларнинг қайтган сувлари ташланиши суғориш жараёнида тупроқда туз тўпланишини тезлаштиришди. Оролбўйида эса хаводан туз ёғила бошлади. Бу табиий-иқтисодий ўзгаришлар хўжаликларга, хусусан, давлатга қимматга тушади. Чунки ерларнинг мелиоратив холатини яхшилаш учун тегишли узунликдаги коллектор-зовурлар тизимини бунёд этиш, мавжудларини мунтазам тозалаб, ишчи коэффициентини ростлаб туриш тақозо этилади. Умуман, суғорма ирригация массивларини барқарор бошқариш учун мураккаб суғориш-мелиоратив тизимларни бунёд этиш, улардан оқилона ва самарали фойдаланиш лозим. Чунки бошқарув даражаси ва унинг сифати, мунтазамлиги хамда кенг қамровлиги воханинг қулай мелиоратив режими (мароми)ни бир хил тарзда ёки сунъий равишдаги экологик мувозанат холида сақлашга хизмат қилади. Зотан, бу мураккаб мухандислик иншоотлари ва тадбирлари муайян даражада сарф- харажатларни талаб этади. Агарда сарф қилинаётган харажатлар йиғиндисини олинаётган даромадлар билан солиштирилса бунинг нисбати

www.arxiv.uz унчалик катта кўрсаткичдан иборат бўлмаслиги ўз-ўзидан аён. Бундай холни, айниқса, машина усулида суғориш ташкил қилинган худудларда, масалан, Қарши дашти, Бухоро ва Қоракўл вохалари ва бошқа сув насос станциялари асосида тортиб олинаётган суғорма ерларда пахта ва экинлар таннархи анча қимматга тушаётганлигида яққол кўриш мумкин. Инсон ишлаб чиқариш жараёнида табиий бойликлардан фойдаланишнинг турли муддатларга мўлжалланган стратегик режаларига амал қилмаслиги туфайли нобудгарчиликка йўл қўйиши оқибатида анча панд ейди, лекин вақт ўтганлиги сабабли юзага келган номақбул ходисалар билан муроса қилишга тўғри келади. Ресурслардан оқилона фойдаланмаслик ва узоқни кўра олмаслик, пухта хисоб - китобларга эга бўлмай содир бўлаётган мураккаб табиий-хўжалик ходисаларидан бошқа ресурслар хисобига осонлик билан тезда қутилишга инсон ўрганиб қолган. Бу хол аслида кейинчалик бошқа хунук бир (ёки гурухли) кенг миқёсли ходисаларни келтириб чиқаришини у тўғри башорат қила олмайди. Табиий ходисаларнинг бир- бирлари билан узвий боғиқлигини олдиндан кўра олмаслик жамиятга катта кулфатлар келтиради, иқтисодиётга жиддий зарар етказади, ахолининг соғлиғини ёмонлаштиради. Масалан, 70-80 - йилларда Марказий Осиёда кўплаб янги ерлар ўзлаштирилиб, суғорма дехқончилик муомаласига киритилди. 1960 йилда жами суғориладиган ерлар 106 минг га ни ташкил қилган эди. Эндиликда хаммаси бўлиб 7,1 млн га дан зиёд майдонда суғорма дехқончилик билан шуғулланилмоқда. Шунча ерни суғориш учун ўлкада 105,2 км 3 сув дарёлардан олинмоқда, коллектор-зовурлар оқими эса жами 33,9 км 3 ни ташкил қилади. Ўртача хар гектар суғориладиган майдонга сарф қилинаётган сув миқдори Ўзбекистонда 1980 йилдаги ўртача 18,7 минг м 3 дан 1986 йилга келиб 13, минг м 3 га, 1996 йилда 12, минг м 3 га камайди. Лекин бу кўрсаткич хали хам талабга жавоб бермайди, пахта учун суғориш меъёри ўртача 7-8 минг м 3 бўлиши амалда тасдиқланган.

www.arxiv.uz Суғориладиган дехқончиликнинг муттасил ва кенг миқёсда ривожлантирилиши натижасида Ўзбекистонда кутилмаган табиий- антропоген ходисалар таркиб топа бошлади. 70-йилларда вохаларда вужудга кела бошлаган қайтган сувлар ирригацияда асосий муаммо даражасига кўтарилди, чунки уларнинг хажми йил сайин прогрессив равишда орта борди. Қайтган сувлар минераллашганлиги туфайли суғоришда фойдаланишга яроқсиз, дарёларга яна қайтадан ташланса, уларнинг сувини ифлослайди ва шўрлиги ошишига сабаб бўлади, берк ботиқларга юборилса, сув буғланишга сарф бўлиб, исрофгарчиликка йўл қўйилади. Шунинг учун хам қайтган сувлар муаммоси ўта мураккаб, хозирги фан ва техника ютуқлари доирасида бу муаммони ижобий хал қилиш мушкул. Шуни хисобга олиб, Республика мелиорация ва сув хўжалиги вазирлиги (собиқ, хохирги қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги) мутахассислари уларнинг катта қисмини Амударё ва Сирдарёга, камроқ қисмини эса берк ботиқларга ташлашга жазм қилишди. Шу тариқа дарёлар сувининг ифлосланиш ва минераллашув даражаларининг ошиши бошланди, Марказий Осиёнинг текислик қисмидаги шўрхокли ботиқларда шўр кўллар таркиб топа бошлади, Турон пасттекислигининг қоқ марказида жойлашган улкан ва ноёб Орол денгизи қурий бошлади. Чунки унга дарёлардан сувнинг келиши борган сари камайиб борди. Хуллас, Турон ўлкасида 60-йиллардан бошлаб суғориш ишлари мислсиз катта суръатларда тараққий қилишининг экологик оқибати шуларга олиб келди. Бу хусусда сўз кетганда, шундай танг, халокатли экологик вазиятларни таркиб топишини мутахассислар башорат қила олишган эдими, деган мантиқий савол туғилиши турган гап. Эслатиб ўтиш керакки, ўша пайтларда Орол денгизи хавзаси сув ресурслари бўйича кўзга кўринган мутахасссислар (В.Л. Шульц, С.Ю. Геллер, В.Н. Кунин, Л.С. Литвак ва б.) Оролнинг қуриши ўлка учун унчалик қўрқинчли эмас, унинг сатхидан сув буғланишга бекорга сарф бўлганидан кўра, суғорма дехқончиликни ривожлантириш афзалроқ, шу боисдан денгизнинг мавжуд бўлиши шарт

www.arxiv.uz эмас, деган фикри асосида Орол муаммоси хас-пўшланган эди. Оролбўйида ахолининг социал-иқтисодий оқибатларга дуч келиши, санитария-гигиеник шароитларнинг оғирлашиши, турли касалликлар ва гўдаклар ўлими кескин даражада ортиши каби масалалар бўйича эса экологик ва социал-иқтисодий башорат ишлаб чиқилмаганди. Амударё ва Сирдарёга коллектор сувлари ташланиши натижасида сифати кескин ўзгариши ва ичиш учун мутлақо ярамас холга келиши хам аввалдан чуқурроқ хисоб-китоб қилинган, экологик экспертиза ишларини ўтказиш хеч кимнинг хаёлига хам келмаганди. Берк ботиқларга ташлама сувларнинг юборилиши уларда балиқчилик тараққий этишига асос бўлади, деган хаёлда иш тутилиб, катта майдонлардаги табиий яйловлар сув остида қолиб кетиши билан хеч ким қизиқмаган. Фақатгина Айдар кўли ўрнида хозирда 600 минг га дан зиёд яйлов сув остида қолди. Ўша вақтларда собиқ Иттифоқ хукуматига жахон бозорларида чаққон бўлган пахта толасини кўплаб сотиш ва ундан мўмай даромад олиш хар қандай бошқа юмушлардан афзалроқ эди, уни махаллий ахолининг ичимлик сувисиз қолиши хеч қизиқтирмаган, Оролнинг қуриши ва унинг экологик хамда социал-иқтисодий оқибатларига мутлақо эътибор бермаган. Эндиликда сайёравий, худудий ва махаллий экологик муаммолар тобора кенг миқёсда шаклланаётган бир пайтда табиатдан фойдаланишнинг анъанавий усулини қайта кўриш вақти етди, деб хисоблаш мақсадга мувофиқ. Аввало, экологик қайта қуриш концепцияси нимага асосланиши лозим? Бу борада илмий асосланган концепция мавжудми? Бизнингча, бу борада қуйидаги тамойилларга асосланиш юқори самара беради. Бутун биосферани макро-геотизим деб қаралса, унинг бўлаклари (қуруқликлар, океанлар) мезотизимлар, қуруқликнинг айрим бўлаклари худудий геотизимлар, уларнинг қисмларини провинцияли геотизим, ундан сўнгра округли, районли, ландшафтли геотизимлар ва хокозоларга ажратиш мумкин. Бинобарин, биосфера бехисоб геотизимлардан иборат, бу Ер курасини геотизимлардан ташкил топганидан дарак беради. Хар бир

www.arxiv.uz геотизим яхлит (ўша худудда) табиат, ахоли ва хўжалик интеграциясидан ташкил топган. Бошқача айтганда, хар бир геотизимдаги табиий шароит ва ресурслар, ахоли ва хўжалик бир-бирларига мос келадиган хусусиятларга эга. Мазкур геотизим микромажмуа (фация, майдон ва жой) ва макромажмуа (ландшафт, район) дан иборат бўлиши мумкин, бинобарин, геотизим мавқеи, миқёси ва хусусиятларига қараб унинг ресурсларидан фақат оқилона фойдаланишни йўлга қўйиш, бу борада ишлаб чиқаришни берк ёки чиқиндисиз технология асосида ривожлантириш, табиий шароит ва ресурсларнинг махаллий хамда худудий хусусиятларини, албатта, хисобга олиш зарур. Бу геотизимли тамойил табиатдан фойдаланишни бир хил табиий ва экологик хусусиятларга эга бўлган худуд (геотизим) ларда амалга оширишни тақозо этади. Ишлаб чиқаришни деярли бир хил табиий (экологик) шароитларда амалга оширишнинг кўп афзалликлари бор; масалан, махсулот ишлаб чиқаришда ихтисослашиш, ресурсларнинг бир- бирларига яқинлиги ёки бир хиллиги, ахолининг жойлашиши саноат корхоналарини жойлаштиришда, қишлоқ хўжалигининг маълум бир тармоқларини ривожлантиришда асқотади. Табиий жараён ва ходисаларнинг барқарор бошқарувида хам қулайликлар мавжуд. Хуллас, ишлаб чиқаришни худудий такомиллаштириш борасида табиатдан фойдаланишнинг бу янги концепцияси ўзига хос хусусиятларга эгаки, уни амалда синаб кўриш ва ижобий хулосага келинган тақдирда истиқболда кенг миқёсда қўллаш мақсадга мувофиқ. .5. Иқтисодий–экологик барқарор ривожланиш 1992 йилнинг 3-1 июнида Рио-де-Жанейро шахрида жахон давлатлари ва хукуматлари рахбарлари иштирокида БМТ нинг атроф - мухит ва ривожланишга бағишланган конференциясида шундай якдил хулосага

www.arxiv.uz келинди: агарда цивилизациямизнинг тараққиёт характери ўзгартирилмаса, уни халокат кутмоқда. Конференцияда дунёнинг 178 мамлакати рахбарлари қатнашди. Конференция оламшумул ахамиятга эга бўлган »ХХI аср учун кун тартиби» номли хужжат қабул қилди. Унда қуйидаги бош йўналиш баён этилган: «1)қашшоқлик билан кураш; 2) хозирги техносферада ресурслардан фойдаланишни камайтириш; 3) биосферанинг барқарорлигини сақлаб қолиш; )сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий сохаларда қарор қабул қилишда табиат қонуниятларини хисобга олиш». Дунё ахолисининг бир қисми оч-яланғоч ва овқатга тўймайди. Маълумотларга қараганда, хозирда 1,5 млрд. тиланчи ва 0,5 млрд. оч- камбағаллар мавжуд. Уларнинг сони йил сайин ортиб бормоқда, ахоли жон бошига хар йили етиштириладиган ғалла миқдори камаймоқда. Дарвоқе, бу мисоллардан шундай хулоса чиқариш мумкин: дунёда нафақат экологик танглик хукм сурмай, шунингдек, ахолининг иқтисодий жихатдан таъминланганлик даражаси хам мутлақо паст. Рио-де-Жанейродаги конференцияда қуйидаги сўзлар бир неча бор қайтарилди: 1)атроф - мухитга эътибор бермаган иқтисодий ривожланиш сайёрамизни чўлга айланишга олиб келади; 2) атроф - мухитни мухофаза қилишда иқтисодий тараққиётга эътибор бермаслик қашшоқликка олиб келади, шунинг учун хам экологик-иқтисодий сиёсатга ўтиш зарур; 3) ижтимоий адолатсиз дунёда экологик хавфсизликни таъминлаш мумкин эмас. Бу сўзларнинг маъноси битта жумла «барқарор ривожланиш» концепциясида мужассамлаштирилди. «ХХ I аср учун кун тартиби» даги атроф - мухит ва ривожланиш Декларациясида барқарор ривожланиш шундай таърифланади: «жахон давлатлари атроф - мухитни сақлаш ва ривожлантиришда хозирги ва келажак авлоднинг эхтиёжларини қондириш мажбуриятини оладилар». Шундан келиб чиққан холда конференция Декларацияси барқарор ривожланишни қуйидагича ифодалади: «Хозирги ва истиқболдаги авлодни атроф мухитни сақлаш ва ривожлантиришда

www.arxiv.uz эхтиёжларини қондириш барча худудларда бир хил даражада амалга оширилиши стратегиясидан иборат». Мазкур конференция барқарор ривожланиш иқтисодий ва экологик жихатдан тараққиёт негизида амалга оширилгандагина самарали бўлишини алохида уқтирди. Бу тезисда катта маъно бор, чунки агарда иқтисодиёт ўз йўлига ривожлана берса, экологик мухит бузилиш йўналишида тараққиёт босқичида орқага қараб кетса, жамият халокатга йўлиқади. Иқтисодиёт худуддаги табиий ресурслар, мехнат бойлиги –кадрларга таянади, ресурслар деградацияга, атроф - мухит ифлосланиши натижасида мутахассислар касалликларга мубтало бўлган тақдирда жамиятда қандай қилиб иқтисодий ривожланиш бўлиши мумкин? Демак, экология ва иқтисодиёт хар доим бир- бирини тақозо этади, бирининг ривожланиши иккинчисини хам тараққиётга олиб келиши керак. Бу тамойил фақт унга тўғри, объектив ва ишончли тарзда қаралгандагина самарали бўла олади. Барқарор ривожланишга эришиш учун олимлар қуйидагиларни амалга оширишини эътироф этадилар: а) сайёра ахолиси сонининг тез фурсатларда барқарорлашуви; б) истеъмол сохасида эхтиёждан ортиқчасидан кечиш; в) ишлаб чиқариш сохасида хом ашё ва энергиянинг ўртача сарфини камайтириш; г) саноат ишлаб чиқариши, энергетика, қишлоқ хўжалиги, транспорт ва маиший тармоқларни экологиялаштириш; д) ишлаб чиқаришда қайта тикланмайдиган ресурсларни иложи борича тикланадиган бойликлар билан алмаштириши; е) атроф - мухит холатини муттасил кузатиш; ж) инсоният олдидаги экологик муаммоларни ечиш учун фандан кенг миқёсларда фойдаланиш; з) янги моделдаги тараққиёт талаблари барча мамлакатлар томонидан бажарилишини таъминлаш учун уларни халқаро (ўзаро келишилган тартиб бўйича) ва давлат (қонунчилик ва иқтисодий механизмлар ёрдамида) йўли билан тартибга солиш ва рағбатлантириш. Жахон хамжамияти доирасида ресурслардан тежаб-тергаб фойдаланиш технологиясини татбиқ этиш учун молиявий, моддий ва мехнат ресурсларини фақат битта захираси мавжуд – бу дунё миқёсида

www.arxiv.uz қуролсизланиш, барча мамлакатлар бўйича хамма харбий сарф-харажатларни кескин камайтиришдир. Маълумотларга қараганда, йилига харбий харажатларга тахминан 1 трлн. доллар сарфланади, қўлига қурол ушлаган энг навқирон 0 млн. киши харбий хизматда, харбий саноат ишлаб чиқаришида 20 млн киши банд (С.Б.Шлихтер,1996) . Барқарор ривожланишга ўтишга кўпинча Ернинг минерал ресурслари камайиб бораётганлиги тўсқинлик қилмоқда, деган шов-шувлар эшитилиб туради. Хақиқатан хам дунё иқтисодиёти табиий ресурсларни кўплаб ишлатади ва бу ишлатиш коэффициенти йилдан - йилга ортиб бормоқда. 1990-2010 йиллар мобайнида дунё ахолиси 32 % га ортиши ва 7 млрд. кишини ташкил қилиши башорат қилинмоқда. Бу даврда қазилма ёқилғига бўлган талаб 33 % га ортиши, яъни 7,0 млрд м 3 нефть эквивалентидан 9,3 млрд м 3 га кўпайиши тахмин қилинмоқда (Б.Н.Голубов, 1996). Жахонда 90 % энергия истеъмоли қайта тикланмас хусусиятга эга минерал бойликлар хисобидан олинмоқда. Бу борада тикланиб турадиган энергия турларидан фойдаланиш экологик жихатдан тўғри ва мақсадга мувофиқдир. Булар қуёш, дарё, шамол, денгиз тўлқинлари, сув қайтиши ва кўтарилиши, ер қаъридаги термал сувлар энергияси ва б. . Булардан фойдаланиш коэффициенти хозирча анча кичик, лекин истиқболда улардан фойдаланиш даражаси ортиб бориши башорат қилинмоқда. Тўғри қуёш, сув, шамол энергияси турларидан фойдаланиш айниқса, беғубор, атроф - мухитга салбий таъсири жуда хам кичик, уни хатто назарда тутмаса хам бўлади, чунки уларни бошқариш инсон қўлида, энг мухими, атмосфера хавоси ва сув хавзалари ифлосланмайди, иқтисодиёт икки томонлама ютади: 1) минерал ресурс ишлатилмайди; 2) атроф - мухитнинг мусаффолигини сақлаш учун сарф-харажатлар деярли бўлмайди. Юқоридагилардан шундай хулоса чиқариш мумкин, барқарор ривожланишга фақат иқтисодий ва экологик жихатдан табиий ресурслардан оқилона ва илмий асосланган холда чиқиндисиз технология, ресурсларни тежаб-тергаб фойдаланувчи мухандислик жихозлари негизида амалга

www.arxiv.uz оширилганда қадамба-қадам эришиб борилади. Энг мухими, саноат, транспорт, қишлоқ хўжалиги, рекреация ва маиший чиқиндилар меъёрдан ошмаслиги, иккиламчи ресурслар хам тўлиқ қайта ишланиб, улардан тайёр махсулотлар олиниши лозим. Ахолининг экологик маданияти ва саводхонлиги, иқтисодий хисоб-китоб, рентабеллик, фойда ва бошқа кўрсаткичлар юқори бўлиши даркор. Ўзбекистонда, умуман, Марказий Осиёда барқарор ривожланиш бўйича маълум ишлар амалга оширилмоқда. Бу борада 1995 йил 10-20 сентябр кунлари БМТнинг «Орол денгизи хавзасининг барқарор ривожланиши» масалаларига бағишланган конференциясида Тожикистон, Туркманистон, Ўзбекистон, Қирғизистон ва Қозоғистон Республикаларининг президентлари томонидан имзоланган Нукус Декларацияси улар барқарор ривожланиш тамойилларига содиқ эканликларини аниқ ифодалайди. Қисқача хулосалар Табиатни мухофаза қилиш ва бойликлардан фойдаланиш илмий асосда бошқариладиган табиат мажмуаларида амалга оширилса самарадорликка эришилади. Экологик самарадорликни таъминловчи қатор табиий омиллар мавжуд. У худуднинг табиий шароити ва ресурсларининг хусусиятлари билан боғлиқ. Иқтисодий самарадорликни кўпинча сарф-харажат ва самара орасидаги ўзаро нисбат аниқлайди. Табиатдан нотўғри фойдаланишнинг экологик оқибати мавжуд қулай вазиятнинг жиддий вазият билан алмашишида аниқ ифодаланади. Бунинг оқибатидаги иқтисодий зарарни, одатда, табиий ресурсларнинг қашшоқланиши, муомаладан чиқиб кетишини пул воситасида белгилаш катта ахамиятга молик. Ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш ва ривожлантириш худуднинг табиий-экологик шароитига мос тушиши ва унинг

www.arxiv.uz хусусиятларидан келиб чиқиши шарт. Акс холда турли номатлуб антропоген ходиса ва жараёнлар авж олади. Эндиликда табиатдан фойдаланишнинг анъанавий усулини қайта қуриш вақти етди. Шу боис геотизимли тамойилга ўтиш хар томонлама кутилган самара беради. Экологик вазият жиддий бўлган холатда жамиятда иқтисодий ривожланиш бўлиши қийин масала. Барқарор ривожланишга эришиш учун қатор муаммолар, жумладан экологик муаммоларни ечиш даркор.

www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Каримов И. А. «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари». Т.: «Ўзбекистон», 1997. 2. Каримов И. А. «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда». Т.: «Ўзбекистон», 1998. 3. География ва табиий ресурслардан фойдаланиш (илм. конф. мат-ли). Т.: «Университет», 2001. 4. География ва илмий қадриятлар (илм. конф. мат-ли). Т.: «Университет», 2001. 5. Лукьяников Н. Н., Потравний И. М. «Экономика и организация природопользования». М.: Тройка, 2000. 6. Природопользование (Под ред. Э. А. Арустамова. 2-изд.) М. : Дашков и К о , 2000. 7. Снакин В.В. «Экология и охрана природў». Словарь-справочник. М.: Academia , 2000.

O'xshashlar

Табиатдан фойдаланишнинг ижтимоий-иктисодий жиҳатлари

Экологик таҳлил

Ҳозирги даврда меҳнатни рағбатлантиришнинг психологик жихатлари

иктисодий индекслар

Иктисодий баланслар