Табиатдан фойдаланишнинг ижтимоий-иктисодий жиҳатлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Табиатдан фойдаланишнинг ижтимоий-иктисодий жиҳатлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

200 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Аҳоли сонинг ўсиши: озиқ-овқат маҳсулотлари муаммоси ва атроф – муҳит 2. Урбанизация ва унинг экологик вазиятга таъсири 3. Урбанизация ва аҳоли саломатлиги 4. Саноат шаҳарларида экологик вазиятни яхшилаш

www.arxiv.uz Аҳоли сонинг ўсиши: озиқ-овқат маҳсулотлари муаммоси ва атроф -муҳит Одамзод пайдо бўлган илк даврларда унинг табиий кўпайиши нисбатан жуда секин бўлган. Янги эра бошларида Ер юзасида тахминан 250-300 млн. аҳоли бўлиб, 100-140 млн. нафари Ҳиндистон, 70 млн. га яқини Хитой, 10 млн. дан ошиғи Олд Осиё ва Шимолий Америкада яшаганлиги фанга маълум. Ўша даврларда собиқ Иттифоқ ҳудудида 5-10 млн киши яшаган, Марказий Осиё ва Кавказ орти минтақасида ҳам аҳоли анча зич бўлган. Дунё аҳолиси сони XVII аср ўрталарига келибгина 0,5 млрд. га етган, XIX аср ўрталарида, қарийиб 200 йилдан сўнг 1 млрд ни ташкил этди. Умуман, дунё аҳолиси сони 1 млрд бўлишига 1000000 йил лозим бўлган бўлса, 2 млрд учун 80 йил, 3 млрд. га 30 йил, 4 млрд. га 15 йил, 5 ва 6 млрд бўлишига 13-12 йил кифоя қилди (3-жадвал). Дунё аҳолиси сонининг ўсиши (млн. киши) Йилла р Аҳоли сони Йил лар Аҳоли сони 1000 288 1950 2508 1500 436 1960 3010 1650 545 1970 3632 1750 728 1980 4430 1800 911 1987 5000 1900 1617 1999 6000 1940 2252 2000 6080 Ҳозир дунё аҳолиси йилига ўртача 80 млн кишига ортиб бораётганлиги эътиборга олинса, 2025 йилда сайёрамизда 8206 млн, 2050 йилда 9-10 млрд аҳоли яшаши башорат қилинмоқда (БМТ башорати). Дунё аҳолисининг тез суръатларда кўпайиши ХХ асрнинг ўрталарида энг юқори даражаларга кўтарилди. Бу жараён айниқса, Осиё, Африка ва Лотин Америкаси мамлакатларида «демографик портлаш»га сабаб бўлди.

www.arxiv.uz 1950-1987 йиллар мобайнида ушбу мамлакатлар аҳолиси қарийб 2,26 мартага кўпайди. Дунё аҳолисининг 80% дан зиёди айнан ўша мамлакатларда яшамоқда. XXI аср бўсағасига келиб аҳолиси сони 10 млн. кишидан ортган мамлакатлар сони 71 тага етди. Шулардан 11 тасида аҳоли сони 100 млн. дан ортди. Аҳолиси сони 10 млн. дан ортган мамлакатларнинг 50 дан ортиғи ҳам Осиё, Африка ва Лотин Америкаси ҳиссасига тўғри келади. Умуман, ушбу мамлакатларда дунё аҳолисининг салкам 95%и истиқомат қилмоқда. Хитой, Ҳиндистон, АҚШ, Индонезия, Бразилия ва Россияда Ер шари аҳолисининг деярли ярми яшамоқда. Дунё аҳолисининг 80 фоизи қисми асосан баландлиги денгиз сатҳидан 500 м гача бўлган ҳудудларда (қуруқлик юзасининг 28%и да) яшайди. Африка ва Жанубий Америка аҳолисининг салмоқли қисми 500-1500 м баландликларда истиқомат қилади (34,6; 27,5%). Аҳолининг Боливияда 88%, Перу, Мексика, Афғонистон, Ҳабашистонда 66 фоизи денгиз сатҳидан 1000 м дан баландда, Голландияда эса аҳолининг 40%и денгиз сатҳидан паст ҳудудларда яшайди. Дунё аҳолисининг 52,7%и денгиз соҳилларидан унчалик узоқ бўлмаган ҳудудларда (200 км гача), 47,3%и эса қуруқликнинг ички қисмларида ҳаёт кечиради. Дунё аҳолисининг 70%и қуруқликнинг 7%ида мужассамлашгани ҳолда, қуруқликнинг 50%ида ўртача зичлиги ҳар квадрат километрга 1-2 кишидан ортмайди. Ер юзасининг 15% қисмида аҳоли деярли яшамайди. Аҳоли зичлиги 1920 йилда 13 кишидан, 1950 йилда – 18, ҳозирда 40 кишига етди. Дунё аҳолисининг зичлиги ҳам унинг турли ҳудудларида турличадир (4-жадвал). 4-жадвал Дунёнинг айрим ҳудудларида аҳоли зичлиги (ҳар км 2 ҳ исобида) Ҳудудлар, мамлакатлар Аҳоли зичлиги

www.arxiv.uz Дунё бўйича 40 Европа 100 Осиё 100 Африка 17 Шимолий Америка 13 Лотин Америкаси 19 Австралия ва Океания 3 Бангладеш 800 Сингапур 4500 Монако 15500 Собиқ Иттифоқ 12 Ўзбекистон Республикаси 54 Дунё аҳолиси сонининг тез суръатларда ўсиши кўплаб муаммолар келиб чиқишига сабаб бўлаётганлиги эндиликда сир эмас. Айниқса, озиқ- овқат муаммоси ва атроф - муҳитдаги экологик танг ҳолат зудлик билан ўз ечимини кутаётган жумбоқларнинг энг ташвишлиси эканлигини давр кўрсатмоқда. Демак, ёки туғилишни камайтириш, ёки озиқ-овқат маҳсулотлари етиштиришни кўпайтириш лозим. Аҳоли сонининг тез ўсиши асосий озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган талабни ҳар 30 йилда икки мартага оширмоқда. Хуллас, Томас Роберт Мальтуснинг (1798 й.) «тез ўсиб бораётган аҳолини озиқ-овқат билан ҳеч қачон тўлиқ таъминлаб бўлмаслиги тўғрисидаги назарияси» қуруқ сафсата эмас, балки янгича таҳлил ва янгича қараш асосида ўрганишни тақозо этаётганга ўхшайди. Чунки Мальтус назариясининг асоссиз эканлигини ўша даврлардаёқ қатор олимлар назарий жиҳатдан исботлаган бўлсаларда, бироқ амалда унинг рўёбга чиқиши жуда мураккаб тарзда қийин кечмоқда. Фан-техника тараққиёти юксак даражаларга кўтарилган, «коинот асри», «компьютер асри» деб аталаётган бир вақтда дунёнинг турли ҳудудларида инсоннинг бир бурда нонга зорлиги, одамларнинг очликдан ўлаётганлиги таажубланарлидир. БМТ маълумотига кўра, дунё бўйича кунига 35 минг киши очликдан жон бермоқда, ҳозир сайёрамизда 0,5 млрд. оч-яланғоч, 1,5 млрд тиланчи мавжуд.

www.arxiv.uz Аҳоли сонининг жадал суръатлар билан кўпайиши озиқ-овқат етишмаслиги муаммоларини келтириб чиқариши, атроф - муҳит ҳолати ёмонлашувига салбий таъсир этиши ўзаро алоқада эканлигини кўпчилик таъкидлаб ўтганлиги бежиз эмас. П.Г. Олдак фикрига кўра, »2000-2010 йилларда Ер шарида яшайдиган барча аҳолини озиқ-овқат билан таъминламоқ учун, донли экинлар етиштиришни тахминан икки марта кўпайтириш лозим». 1 БМТ маълумоти бўйича, ерларга ҳозирги усулда ишлов бериш асосида ҳосилдорликни 2 ҳисса кўпайтириш учун минерал ўғитлар харажатини 6,5 марта, зараркунандаларга қарши кўраш чораларини 6 марта ошириш лозим. Дж. Форрестор (АҚШ, 1961) дунё статистика маълумотлари таҳлили асосида дунё аҳолиси сони 2020 йилда, табиий муҳит ифлосланиши 2050 йилда энг юқори даражага етишини таъкидлайди. 2 Шундай қилиб, у саноат, озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ва аҳоли сони атроф - муҳит таназзулига қадар ўсишини баён қилади. Форрестор фикрича, тахминан 2030 йиллар атрофида экологик инқироз бошланади ва шундан сўнг аҳоли сони ҳам сезиларли даражада камаяди. Г. Кан ўзининг »Кейинги 200 йил» китобида қуйидаги башоратни келтиради: 2076 йилга бориб энергиянинг асосий қисмини атом ва термоядро станциялари беради, қазилма ёқилғилар эса кимё хом ашёси сифатида ишлатилади. Қуёш энергиясидан фойдаланиш даражаси юксалади. Шуларга боғлиқ тарзда 2100 йилда сунъий оқсил олиш усуллари ўзлаштирилади, озиқ- овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш 11 марта ортади. Бундан ташқари фаровонликнинг ортиши аҳоли туғилиши ва кўпайишини камайтиради.... 19 77 йили АҚШ собиқ Президенти Ж. Картер давлат ва илмий муассасаларга Ер шари аҳолиси сони, табиий ресурслар миқдори ва атроф - муҳит ҳолатини 2000 йилгача башоратини яратиш борасида кўрсатма беради. Тайёрланган »Дунё 2000 йилда» (1980 й.) номли маърузада қайд қилинишича, дунё аҳолиси сони 2000 йилда 6,35 млрд кишини ташкил этади, 1 Îëäàê Ï.Ã. Ñîâðåìåííîå ïðîèçâîäñòâî è îêðóæàþøàÿ ñðåäà. Íîâîñèáèðñê, 1979, 42-á. 2 Ôîððåñòîð Äæ. Ìèðîâàÿ äèíàìèêà. Ïåð. ñ àíãë. Ì., 1978.

www.arxiv.uz даромад жон бошига 15%га ортади. Озиқ-овқат маҳсулотлари миқдори фақат ҳосилдорликни орттириш эвазига содир бўлиши мумкин. 2000 йилда жами 1,3 млрд киши оч-ночор ҳолда бўлади. Дунё аҳолисининг ярмисида сувга бўлган талаб 2 ҳисса ортади, ўрмонлар майдони эса тенг яримга қисқаради. Нефть етишмовчилиги ва баҳоси ортиши натижасида саноати ривожланган мамлакатларда кўмирдан ва ядро энергиясидан фойдаланиш даражаси ошади. Кўмир истеъмолининг ортиши атмосфера таркибида чанг ва СО 2 чиқиндилари миқдорини орттиради. Умуман, ифлословчи моддаларнинг ҳаво таркибида кўпайиши «ишқорли» ёмғирлар ёғадиган минтақалар кенгайишига сабаб бўлади. Кейинги чорак асрда дунё бўйича ишлаб чиқарилган озиқ-овқат маҳсулотлари миқдори 2,5%га кўпайди. Бироқ, бу миқдор дунёнинг турли ҳудуд ва мамлакатларида бир хил эмас. Айниқса, ривожланаётган мамлакатларларнинг айримларида ушбу кўрсаткич жуда паст даражада. Озиқ-овқат муаммосининг келиб чиқиши, қисман, ҳудудлардаги табиий ресурсларнинг камайиши, демографик вазият, техника ва технология имкониятлари каби омиллар билан боғлиқ бўлсада, бироқ дунё бўйича аҳоли жон бошига ишлаб чиқарилаётган озиқ-овқат миқдори илмий асосланган энг паст даражадан анча юқоридир. Муаммонинг асосий сабаби, турли ҳудуд ва мамлакатларда истеъмолдаги номутаносибликдир. Кўпгина ривожланаётган мамлакатларда истеъмолдаги озуқанинг қуввати ривожланган мамлакатларникидан деярли 3 марта пастлиги маълум. Ушбу муаммонинг ижобий ечими: мамлакатларнинг тўлиқ мустақил ривожланиши, фан-техника тараққиёти, ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши, меҳнат унумдорлиги, ишлаб чиқариш маданиятининг юқсалиши, аҳоли илм савиясининг ортиши билан ҳал қилиниши мумкин. Дарвоқе, озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқаришни янада кўпайтиришнинг қатор имкониятлари, яъни экин майдонларини кенгайтириш, экинларнинг ҳосилдорлигини орттириш, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишловчи

www.arxiv.uz янги усулларни жорий этиш, денгиз-океан биоресурсларидан кенг фойдаланиш, синтетик-сунъий озиқ-овқатлар ишлаб чиқариш кабилар мавжуд. Ҳозирда Ер шарининг 4,5 млрд. га сидан қишлоқ хўжалигида (обикор деҳқончилик 1,5 млрд га ва яйлов сифатида 2,6 млрд га) фойдаланилади. Олимлар қишлоқ хўжалигидаги ер майдонлари кўламини кенгайтирмай туриб янги нав ва ҳайвон зотлари яратиш, деҳқончилик маданиятини орттириш ҳисобига маҳсулдорликни 90%га кўпайтиришни исботладилар. Ҳозир тажриба далаларида гектарига 140 ц буғдой ва шоли, 240 ц маккажўхори дони берадиган навлар яратилган. Аммо, амалиётда ушбу экинлардан олинаётган ҳосил жуда паст (23, 39 ва 58 ц). Айниқса, ривожланаётган мамлакатларда асосий дон экинлари – буғдой, шоли ва маккажўғоридан олинадиган ҳосил миқдори ачинарли аҳволда – 14, 21 ва 13 ц (Африкада бошоқли экинлар умумий ҳосилдорлиги – 9,4 ц). Фақатгина агротехникани такомиллаштириш ҳисобига ҳосилдорликни бир неча марта орттириш мумкинлигини мутахассислар кўп таъкидламоқдалар. Экин далаларига белгиланган меъёрда солинадиган ўғитлар ерларнинг ялпи ҳосилдорлигини, тупроқ унумдорлигини орттириши барчага маълум. Ҳар гектар буғдойзорнинг 80 кг миқдордаги турли ўғитлар билан озиқлантирилиши, ҳосилдорликни 20 ц, 110 кг билан ишлов берилиши – 35- 40 ц, 300-350 кг эса 50 ц га етказиши амалиётда исботланган. Меъёрдаги ўғит ҳосилдорликни орттиришидан ташқари, экинларнинг турли ташқи таъсирларга (қурғоқчилик, гармсел ва ҳ. к.) чидамлилигини ҳам орттиради. Бунинг устига йилига дунё бўйича қишлоқ хўжалик экинлари турли касалликларга чалиниши оқибатида ҳосилнинг 10-20%и, бегона ўтлар ва зараркунандалар туфайли 5-20, ҳосилни йиғиш, ташиш, қайта ишлаш ва сақлаш жараёнида 5-25 фоизидан ошиғи нобуд бўлмоқда. Ушбу кўрсаткичлар ҳар йили етиштирилган ҳосилнинг 20-70 фоизи бой берилаётганини кўрсатади.

www.arxiv.uz Қишлоқ хўжалигини ривожлантириш ва ҳосилдорликни ошириш қатор мажмуали тадбирларни амалга оширишни тақазо этади: – ўсимлик ва ҳайвонларни турли касаллик ва зараркунандалардан асраш; – чорвачиликда қўшимча кимёвий озиқа ва витаминларни қўллаш; – мелиорация ва ирригация тармоқларини яхшилаш, суғоришни замонавий технология асосида такомиллаштириш, иссиқхоналарни кенгайтириш; – тайёр маҳсулотларни сақлаш муддатини узайтириш; – қишлоқ хўжалик экинларини дўл, сел, совуқ уруш ва бошқа табиий офатлардан сақлаш; – қишлоқ хўжалик техникасини такомиллаштириш ва бошқалар. Дунё океани биоресурслари жуда бисёр. Инсоният ўз эҳтиёжлари учун ундан оқилона фойдаланиши жуда самаралидир. Бироқ, ҳозир умумий озиқ- овқат салоҳиятида Дунё океанининг ҳиссаси бор-йўғи 1%ни ташкил этади (истеъмолдаги оқсилнинг 6%и). Океанлардаги фақат йирик денгиз ҳайвонларининг (балиқ, сут эмизувчилар, бошоёқли моллюскалар, қисқичбақалар) умумий қиймати 1 млрд т баҳоланиб, шунинг ярми балиқларга тўғри келади. Унинг йиллик маҳсулдорлиги 360 млн т. Океан биоресурсларидаги ёғнинг ўзи дунё чорвачилиги берадиган миқдордан 2 марта кўп. Инсон ўз танасидаги оқсилга бўлган талабни асосан ҳайвонлар гўшти ҳисобига қондиради. Энди бу талабни кимёвий оқсил қондира олади. ХХ асрнинг 70-йилларидан бошлаб саноат асосида озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш жадал ўсмоқда. 1990 йилда АҚШда 10 млн т озиқ-овқат маҳсулотларининг саноат тури ишлаб чиқарилган бўлса, ҳозирда дунёнинг турли мамлакатларида (айниқса, Лотин Америкаси ва Fарбий Европада) бундай маҳсулотлар тури ва кўлами ортиб бормоқда. Аҳоли сонининг муназам орта бориши атроф - муҳитга жуда кучли таъсир эта бориши оқибатида қатор экологик тангликларни келтириб чиқарди. Профессор А.М. Рябчиков маълумотича, ҳозир инсон Ер юзаси

www.arxiv.uz табиий манзарасининг 60%ини бутунлай ўзгартиб юборган, қуруқликнинг 20%ида кучли ўзгаришлар (тураржой, шаҳар ва қишлоқлар, муҳандислик қурилмалари, ерларни суғориш ва ҳ.к.) содир этган. Ҳар йили ер юзида 4000 км 3 тоғ жинси (грунт) ва тупроқ бир жойдан бошқа жойга кўчирилади. Ўтган даврлар мобайнида 20 млн км 2 ер яроқсиз ҳолга келтирилди (5 млн км 2 ҳайдаладиган ерлар) (В.А.Ковда, 1981). Дунё бўйича қурилган йирик сув омборлар сони 1980 йилга келиб 2257 тага етгани ҳолда, уларнинг 90% дан ортиғи 1950 йиллардан кейин қурилди. Демак, кўплаб дарёларда гидрографик режим табиий ҳолатини йўқотди. Сув омборлари атрофида ландшафт сезиларни даражада ўзгарди. Атроф - муҳит ифлосланиши электроэнергетика, саноат ва қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқариш, транспортнинг ривожланиши билан ҳамоҳангдир. Эндиликда, ичимлик суви, атмосфера ҳавосининг ифлосланиши каби муаммолар инсоният олдига экологик вазиятни зудлик билан барқарорлаштиришни кўндаланг қўймоқда. Содир бўлган экологик муаммолар ечими нафақат айрим биогеоценозлар (дашт, ўтлоқ, дала, ўрмон ва ҳ.к.), балки бутун биосфера миқёсида намоён бўлмоқда. Инсоннинг табиатга таъсири билан боғлиқ фаолияти зарур ва муқаррардир. Чунки, инсон ушбу фаолиятларисиз, ўзининг моддий эҳтиёжларини қондира олмайди. Шунинг учун ҳам табиатда маълум ўзгаришлар бўлиши аниқ. Лекин табиатни ўзгартиришда унинг ривожланиш қонуниятларини билмаслик кейинчалик инсон учун анча қимматга тушиши мумкин. Ҳозирда табиатдаги инсон фаолияти билан боғлиқ ўзгаришлар кўлами геологик жараёнлар қувватидан ҳам тез ва кучлироқ тарзда рўй бермоқда. Натижада табиатни ўз-ўзини тиклаш ва тозалаш хусусиятига путур етмоқда, бу эса инсон ҳаётига хатар солмоқда. Урбанизация ва унинг экологик вазиятга таъсири

www.arxiv.uz Ҳозир ва келажакда ҳам табиий муҳитга урбанизация жараёнининг таъсири кучли даражада бўлишига шубҳа йўқ. Чунки шаҳар аҳолисининг салмоғи йилдан йилга ортиб бормоқда (5-жадвал). Дунёнинг йирик ҳудудларида шаҳар аҳолиси салмоғининг ўсиши (фоиз ҳисобида) Ҳудудлар 1950 й. 1970 й. 1990 й. 2000 й. Дунё бўйича 29 37 43 47,5 Африка 15 23 31,8 37,3 Шимолий Америка 64 74 75,4 77,4 Лотин Америкаси 41 57 71,4 76,6 Осиё 17 23,4 32 37,7 Европа 53 64,4 73 74,1 Австралия ва Океания 61 71 70,6 70,2 Хитой 12 17,4 26,2 34,5 Россия 44,7 62,5 74 77,9 Ўзбекистон 30 37 41 37,9 Ҳозир дунё мамлакатларининг 120 тасида урбанизация даражаси ўртача дунё миқёсидаги ўртача кўрсаткичидан юқори, 90 та мамлакатда шаҳар аҳолисининг бу борадаги улуши қишлоқ аҳолисиникидан кўп. Урбанизациянинг авж олиши, айниқса, Осиё, Африка ва Лотин Америкаси мамлакатларида кузатилмоқда. Урбанизация туфайли йирик шаҳарлар сони ортиб бормоқда. 1900 йилда аҳолиси сони 100 мингдан ортиқ шаҳарлар 300 тага яқин бўлган, 1950 йилда – 950, 1980 йилда – 2370 тага етди. Ҳозир дунё аҳолисининг 1Ғ4 қисми йирик шаҳарларда яшамоқда. «Миллионер шаҳарлар» сони ушбу йилларда 10 тадан 250 тага ортди (1950 й. – 81, 1960 й. – 120, 1980 й. – 209). Дунё аҳолисининг 15% га яқин қисми «миллионер шаҳарлар»да мужассамлашган. Урбанизациянинг ўзига хос кўриниши шаҳар агломерациялари ва мегалополисларнинг ривожланишида намоён бўлмоқда. АҚШдаги Босваш (Бостон-Вашингтон), Чикпитс (Чикаго-Питтсбург), Сансан (Сан-Франциско – Сан-Диего) мегалополисларида яқин келажакда 150 млн. дан ортиқ аҳоли

www.arxiv.uz (АҚШ аҳолисининг 50%дан ортиғи) яшаши тахмин қилинмоқда. Москва агломерацияси ўз марказидан 100 км радиусда 130 та аҳоли яшаш жойларини (шаҳарларни) бирлаштирган. Агломерация жараёни ҳам ривожланаётган мамлакатлар учун характерли тус олмоқда. Лотин Америкасидаги: Буэнос-Айрес, Сан-Паулу, Рио-де-Жанейро, Мехико, Каракас, Богота, Сантьяго; Осиёдаги: Калькутта, Бомбей, Сингапур, Гонконг, Жакарта, Истамбул; Африкадаги: Қоҳира, Касабланка агломерациялари тез ўсмоқда. Айниқса, кейинги даврда аҳолиси сони 10 млн дан ортган «баҳайбат (гигант) шаҳарлар» салмоғи анча ортди. Яқин келажакда Мехикода 31 млн, Сан-Паулуда – 26, Токиода – 24, Нью- Йоркда – 23, Калькуттада – 20, Бомбей, Қоҳира ва Жакартада 15 миллиондан аҳоли яшаши эътироф этилмоқда. Шаҳарларнинг жойлашиши ҳам дунё бўйича бир текис эмас. Аҳолиси 5 млн дан ортган 26 шаҳарнинг 5 таси (Мехико, Париж, Москва, Чикаго, Деҳли) денгиз қирғоқларидан анча узоқда, қолган барча йирик шаҳарларнинг 40%и денгиз соҳилидан 50 км гача бўлган ҳудудларда жойлашган. Урбанизациянинг жадал ривожланиши Ер юзасида экологик вазиятнинг мураккаблашишига таъсир кўрсатмоқда. Урбанизация жараёни табиат компонентларининг барчасида кучли ўзгаришлар содир этиши аён. Урбанизация туфайли шаҳарларда грунт, рельеф, тупроқ, гидрографик тармоқлар, ер ости сувлари, атмосфера ҳавоси, ўсимлик қоплами, ҳайвонот дунёси, ҳатто иқлим ўзгаради. Айнан шу сабабли шаҳарларда нафақат ҳарорат, нисбий намлик, қуёш радиацияси, балки, Ернинг иссиқлик, гравитация, электр ҳамда магнит майдонлари хусусияти ҳам сезиларли даражада ўзгаради. Шаҳарларнинг катталашиши унинг атроф табиатга таъсир радиусини ҳам орттиради, натижада шаҳар ҳудуди билан бирга унинг атрофида экологик вазиятдаги мутаносиблик йўқолади. Шаҳарлар атрофдаги табиий худудий мажмуалар (ТХМ)га 3-30 км масофада таъсир кўрсатади. Саноат корхоналарининг турли чиқиндилар (заҳарли газ, ифлос сув ва ҳ.к.) чиқариши оқибатида шаҳарлар атрофидаги

www.arxiv.uz экин далалари, ўтлоқ, яйлов, сув ҳавзалари ва ўрмонлар зарар кўрмоқда. Канадалик олимларнинг кузатишларича, мис-никел корхоналари чиқиндилари 3,5 км радиусдаги ўсимлик ва ҳайвонларни бутунлай йўқ қилиши, 13 км даги дарахтларга кучли шикаст етказиши, тупроқ унумдорлигини йўқотишини кўрсатди. Тоғ-металлургия корхоналари таъсири ҳам юқоридагидан кам эмаслиги маълум. Кўпгина шаҳарларда ер ости сувларидан истеъмолга олиниши оқибатида шаҳар заминининг чўкиши рўй бермоқда. Токио ва Осакада замин йилига 18-20 см, Колифорнияда – 30-35 см, Мехиконинг айрим ҳудудларида 40 см га пасаймоқда. Шаҳар заминининг чўкиши инсоннинг бошқа фаолиятлари билан ҳам боғлиқ. Масалан, Москва шаҳри остидаги сув қувурлари узунлиги шаҳар кучалари умумий узунлигидан икки марта кўп экан. Демак, бу шаҳарнинг турли ҳудудларида ўз таъсирини кўрсатмай қолмайди. Янги шаҳарларнинг барпо этилиши, эскиларининг кенгайиши, аввало ерларни қишлоқ хўжалигидан чегирилишига сабаб бўлади. МДҲда собиқ шўролар даврида 1200 та янги шаҳар барпо этилган. Ҳозирда йилига 500 минг га ер (АҚШ да 1 млн арк, 1 арк тенг 0,4 га) шаҳарлар ҳудудига қўшилмоқда. Фақатгина МДҲ да 10 млн га дан ортиқ ерни шаҳарлар ҳудуди эгаллаган. Москва шаҳар агломерацияси 2600 км 2 ни, Санкт-Петербург – 1300 км 2 , Париж – 1870, Лондон – 5400, Нью-Йорк агломерацияси эса 7272 км 2 майдонни банд қилган. Шаҳар рельефининг текисланганлигидан гидрографик тармоқлардаги оқим қийинлашади. Пасткамликларда ортиқча сув тўпланишидан рельефда ўпқон, сурилмалар вужудга келади. Иморатларнинг ертўлалари захлигидан турли касалликларни тарқатувчи микроорганизм ва ҳашаротлар учун маконга айланади. Йирик шаҳарларда ҳавонинг ифлосланганлиги туфайли қуёш нурини 15% (қишда ультрабинафша нурларни 30%) кам олиши аниқланган. Бундан

www.arxiv.uz ташқари шаҳарларда ёғингарчилик ва булутли кунлар 10%, туманли кунлар ёзда 30%, қишда 100% ортиқ бўлиши маълум. Масалан, Москва шаҳри қиш ойларида 24% қуёш нурини йўқотади. Санкт-Петербургда эса қуёш нур сочиб туривчи вақт унинг теварак – атрофдаги ҳудудлардагига нисбатан йилига 120-160 соатга камлиги аниқланган. Йирик шаҳарларда марказ ва чекка ҳудудларда ҳарорат тафовути 4-5 0 га етиши мумкин (Париж – 0,8 0 , Санкт-Петербург – 1 0 , Москва – 1,4 0 ). Натижада, шаҳар марказида «иссиқлик ороли» вужудга келади, атмосфера циркуляцияси ҳолати ўзгаради. Турли қурилмалар, иссиқлик манбаларининг кўплиги, ҳавонинг ифлослиги туфайли шаҳарларда ўзига хос «оғир микроиқлим» шаклланган. Шаҳарлардаги баланд иморатлар ҳавонинг алмашинувини, айниқса, ёзда кечқурунлари шаҳарга салқин ҳаво киришини қийинлаштиради. Саноат ва транспорт шаҳарлар атмосфераси таркибида хилма-хил, кучли зарарли газ ва металлар миқдори ортишига сабаб бўлмоқда. АҚШ, Япония, Англия, Канада, Франция ва бошқа мамлакатлардаги йирик шаҳарлар ҳавосининг 1 м 3 да 1-2 дан 8-10 микрограммгача қўрғошин бирикмаси борлиги аниқланди. Кадмий, симоб, мис, никел, рух, хром, ванадий – шаҳар ҳавосининг доимий бирикмаларига айланмоқда. Металлургия, баъзан нефть-кимё корхоналарига эга бўлган шаҳарлар ҳавоси таркибида, одатда, сульфат II оксид аралмашалари юқори даражада бўлади. Э.Ю. Безуглая (1980) шаҳар ҳавоси ифлосланиши борасида муҳим қонуниятни аниқлаган. Аҳолиси сони 250-500 минг киши бўлган шаҳарларда ҳавонинг сульфат II оксид билан ифлосланиш даражаси 100 минг кишилик шаҳарга нисбатан 60-80%, йирик шаҳарларда эса ушбу кўрсатгич 100% дан ҳам ортиши кузатилади. Шунингдек, Б.Б. Прохоров (1997)нинг ушбу соҳадаги тадқиқотлари ҳам амалий аҳамиятга лойиқдир(6-жадвал). 90-йиллар бошида МДҲ да атмосферага йилига 200 минг т. дан ортиқ зарарли моддалар чиқарувчи 70 дан ортиқ шаҳар қайд этилган (Норильск – 2368 минг т (1), Кривой Рог – 1328 минг т (2), Москва – 1113 минг т (3),... Тошкент – 454 минг т (19),... Фарғона – 234 минг т (53)...).

www.arxiv.uz Бироқ ҳозирга келиб айрим шаҳарларда (хусусан, Тошкент, Фарғона ва б.) ушбу кўрсаткич жуда сезиларли даражада камайган. Бироқ, шаҳар ҳавосининг нисбатан ифлосланганлиги, умуман, урбанизация жараёни экологик вазиятга кучли таъсир этмоқда. Аҳоли ўртасида турли юқимли-оғир касалликларнинг келиб чиқиши ва тарқалиши, шаҳарларда ўлим кўрсаткичларининг юқорилиги бевосита урбанизациянинг экологик вазиятга салбий таъсири натижасидир. Урбанизация ва аҳоли саломатлиги Инсон умрининг салмоқли қисми табиат қучоғида бўлиши уни соғлом, бақувват ва баркамол ўсиши гаровидир. Кейинги вақтларда йирик шаҳарларнинг барпо бўлиши аҳолининг физиологик ва ижтимоий ҳаётида қатор ноқулайликларни келтириб чиқармоқда. Шу туфайли АҚШ, Fарбий Европа ва Осиёнинг қатор мамлакатларидаги йирик шаҳарларда (хусусан, Токиода) шаҳар аҳолиси сони тобора камайиб бормоқда. Чунки йирик шаҳарларда атроф -муҳитнинг ифлосланганлиги, кишиларнинг табиатдан анча йироқлашиб кетганлиги, инсон умрининг кўп қисмини турли қурилмалар қўршовида ўтиши ёруғлик (қуёш нури) ҳамда кислород танқислигига сабаб бўлмоқда. Шаҳарларда атмосфера ҳавосининг ҳаддан ташқари ифлосланганлиги туфайли қуёш нурларининг қайтиши кўпаяди. Айниқса, ультрабинафша нурларининг етишмаслиги кишилар ҳаётига катта таъсир кўрсатади. Бу нурлар теридаги зарарли микроорганизмларни йўқотади, танада минерал моддалар алмашувини таъминлайди, организмнинг турли касалликларга нисбатан бардошлилигини орттиради.

www.arxiv.uz 6-жадвал Аҳолиси сони 1 млн киши бўлган шаҳарларда йил давомида истеъмол қилинадиган ва чиқариладиган маҳсулотларнинг тахминий баланси Маҳсулотлар Ўлч . бир л. Ми қ- дор и Маҳсулотлар Ўлч. бирл. Миқ- дори К И Р И М Ч И Қ И М А. Сув ва ҳаво А. Атмосферага чиқарила- Сув млн т 470 диган чиқиндилар Ҳаво - " - 50 Сув (сув буғи ва аэрозол) млн т 11 Карбонат ангдрит - " - 1,2 Б. Бошқа моддалар Сульфат ангдрит минг т. 240 Жами - " - 29 Углерод II оксиди (ис гази) - " - 240 Шу жумладан: Чанг - " - 180 қурилиш хом ашёси - " - 10 Углеводородлар - " - 108 кўмир - " - 1,6 Чегараланган моддалар нефть хом ашёси - " - 1,6 (феноллар, спирт, ишқор- табиий газ - " - 1,7 лар, ёғ кислота) - " - 8 суюқ ёқилғи - " - 1,6 Водород сульфид - " - 5 қора металлургия хом ашёси - " - 3,5 10

www.arxiv.uz рангли металлургия хом ашёси - " - 1,0 золлари билан - " - 5 тоғ-кимё хом ашёси - " - 1,5 Углерод сульфид - " - 1 техник ўсимлик хом ашёси - " - 1,0 Ўта заҳарли моддалар (қўрғошин, симоб, мишьяк, кадлит, бенз(а)пирен) тонна юзлаб ва бир неча минг тонна энергетика- кимё хом ашёси - " - 0,2 1 1,0 озиқ-овқат маҳсулотлари, чиқиндилари билан бирга - " - 1,0 0,21 млн. т 350 Шу жумладан: муаллақ моддалар: минг т 16 фосфатлар - « - 24 азот - « - 5 нефть маҳсулотлари - « - 2,5 синтетик - « - 0,6 Биологик фаол кимёвий моддалар: фтор - « - 0,4-1,0 мис - « - 0,025 мишььк - « - 0,025 В. Қаттиқ ва йиғилган чиқиндилар Жами млн т. 3,5 Шу жумладан: - « - электростанциялар ва иситиш қозонлари қурум ва шлаклари - « - 0,6 саноат чиқиндилари - « - 2,5 маиший чиқмндилар - « - 0,5

www.arxiv.uz Тадқиқотлар ультрабинафша нурларни меъёрида олган болалар уларни етарлича олмаган болаларга нисбатан шамоллашга 10 марта кам чалинишини исботлайди. Шаҳар аҳолиси саломатлигига, айниқса, атмосфера ҳавоси ва унинг ҳолати кучли таъсир этади. Буюк алломамиз Абу Али Ибн Сино: «Агар ҳавода чанг ва ғубор бўлмаса, инсон минг йил яшарди», – деб бекор айтмаган. Йирик шаҳарлардаги ўзига хос микроиқлим: ҳарорат ва намликнинг ўзариши кишилар организмида иссиқлик ҳамда модда алмашинувига таъсир этиб, нафас олиш, юрак фаолияти, қон айланиши ва тери ҳолатини белгилайди. Саноатлашган мамлакатларда аҳолининг кўпчилигида қон айланиш жараёнининг бузилганлиги аниқланган бўлиб, 50% ўлим ҳам айнан ушбу касаллик билан боғлиқлиги аён. Умуман, қуёш нури, кислород етишмаслиги, ҳарорат ва намлик ўзгарганлиги инсоннинг меҳнат қобилияти пасайишига, кайфияти бузилишига, уйқусизликка сабаб бўлади. Йирик саноат шаҳарлари ҳавосида инсон учун зарарли бўлган аэрозол заррачалар миқдори 10-20 марта кўплиги, касаллик тарқатувчи бактериялар ҳам 5-10 марта ортиқ бўлиши аниқланган. АҚШ (Лос-Анжелос, Донора, Питтсбург...) ва Fарбий Европанинг йирик саноатлашган шаҳарларида (Лондон, Афина, Ницца, Милан...) ҳамда Мехико, Токио, Иокогамада заҳарли газ ва чанглар аралашмасидан вужудга келган аччиқ туманлик-смог (таркибида намнинг кўп – 70% бўлиши туфайли у фотокимёвий смог деб аталади) мунтазам кузатилади. Токионинг саноатлашган ҳудудларидаги тиббий кўрикдан ўтказилган аҳолининг 35%и, Американинг Донора шаҳрида 65 ёшдан ошган аҳолиининг 60%и смог туфайли ўпка касаллигига чалинганлиги аниқланган, ана шундай смог туфайли 1952 йил декабрда Лондонда мудҳиш ҳодиса рўй берди. Смогдан заҳарланишдан 4 кеча-кундузда 4000 киши нобуд бўлди, ўн минг киши касалликка чалинди. 1962 йилда яна ушбу ҳодисадан 1000 га яқин киши вафот этди.

www.arxiv.uz Ифлос ҳаводан нафас олиш анча қийин бўлади, ўпкага ҳаво тўлиқ етиб бормайди, чанг-ғуборларнинг ўпкада йиғилиши нафақат ўпкани, балки тананинг бошқа аъзолари ва тўқималарини ҳам ишдан чиқаради. Астма, эмфизема, юқори нафас йўллари катари касалликлари манбаи ҳам ифлос ҳаводир. Урбанизациянинг инсон саломатлиги ёмонлашувига ўта таъсирли омилларидан бири шовқин-сурондир. Унинг асосий манбаи – транспорт (автомобиль, темир йўл, ҳаво транспорти) саноат ва маиший корхоналар ҳамда қурилиш техникасидир. Инсон умуман шовқинсиз муҳитда яшаши мумкин эмас. Аммо шовқин кучи ортиши киши саломатлигига салбий таъсир этади. Шовқин кучи децибел (дб)да ўлчанади. Унинг 0-50 дб бўлиши инсонга ёқимли овоз сифатида таъсир этади (дарахт баргларининг шитирлаши, майин мусиқа овози), 60-90 дб шовқин ёқимсиз (бақириб гапириш, ёзув машинкалари хонасидаги товуш), 100-120 дб кучдаги шовқин зарарли (юк машинаси, жаз мусиқаси), шовқин кўчининг 130-200 дб бўлиши хавфли ҳисобланади (реактив самолёт, артиллериянинг тўп отиш вақтидаги товушлар). Шовқин кучининг руҳсат этилган меъёри (РЭМ) 80 дб, энг юқори чегараси 110 дб. Ҳозирда шовқин кучи йирик шаҳарларда меъёрдан 10-20 дб га ортиб бораётганлиги кузатилмоқда. Йирик шаҳарлар аҳолисининг 60% дан ортиғи шовқиндан шикоят қиладилар. Германия аҳолиси ўртасида ўтказилган сўровлар натижасида аҳолининг 69%и транспорт, 21%и қўни- қўшнилар ва болалар шовқинидан, 8%и иш жойларидаги, 2%и бошқа турдаги шовқин манбаларидан шикоятланиши маълум бўлди. Кишилар қадимдан шовқинга қарши курашиб келганлар. Юлий Цезарь шаҳарларда кечқурун барча турдаги транспорт ҳаракатларини таъқиқлаган. Англия қироличаси Елизавета I шаҳарда кечқурун соат 22 00 дан сўнг турли жанжалларга барҳам беришни буюрган. Қадимги римликларда шаҳар ҳудудида товуш чиқарувчи ҳунармандчилик ишларини бажаришга рухсат этилмаган. Ҳатто, шаҳарда (Рим) хўроз боқиш қатъиян ман этилган.

www.arxiv.uz Ҳозирда Рио-де-Жанейро, Рим ҳамда Африка (Қоҳира) ва Яқин Шарқдаги йирик шаҳарлар энг сершовқин шаҳарлар ҳисобланади. Улардаги серқатнов кўчаларда шовқин кучи 110 дб дан ҳам ортади. Бундай кучли шовқин инсоннинг эшитиш қобилиятини бутунлай ишдан чиқаради, марказий асаб тизими фаолиятининг ўзгариши, қон босимининг кўтарилиши, модда алмашувининг бузилиши, юрак фаолиятининг ёмонлашуви, нафас олишнинг қийинлашуви ҳам кучли шовқин таъсиридандир. Кучли шовқин хотира ва диққатни сусайтиради, фикрлашни секинлаштиради, уйқусизликни келтириб чиқаради, кишиларнинг жаҳлдор бўлишига сабаб бўлади. Шовқин кўчининг 130 дб дан ортиши инсон организмида кескин ўзгаришлар содир бўлишга олиб келиши, 180 дб дан ортиши ўлим билан тугаши мумкин. Кучли шовқин меҳнат унумдорлигини 10-60% камайтиради. Сершовқин муҳитда фаолият кўрсатадиган кишиларда турли касалликларга чалиниш одатдаги шароитда меҳнат қиладиган кишиларга нисбатан 25% юқори бўлади. Мутахассис олимлар сершовқин шаҳарларда инсон умри бир неча йилга қисқаришини таъкидлайдилар. Умуман, тиббиёт тадқиқотлари шаҳар аҳолиси ўртасида ўлим кўрсаткичлари анча юқори эканлигини кўрсатади. Аҳолиси 1 млн ва ундан ортиқ бўлган шаҳарларда рак касаллигига чалинганлар қишлоқ жойлардагига нисбатан 2 баровар ортиқлиги, бронхид эса анча кенг тарқалганлиги маълум. Йирик шаҳарларда атмосфера ҳавосининг ифлосланганлиги, транспорт харакатларининг жадаллиги, доимий шовқин, қуёш нурининг етишмаслиги, урбанизация ва саноат ривожланишининг назоратсизлиги турли касалликларнинг авж олиши учун кўпгина қулайликлар туғдиради, натижада экологик тушкунликка сабаб бўлади. Саноат шаҳарларида экологик вазиятни яхшилаш Энг қадимги шаҳарлар Вавилонияда, Дажла ва Фрот, кейинроқ эса Нил дарёси соҳилларида вужудга кела бошлаган. Шаҳарларнинг пайдо бўлиш

www.arxiv.uz замини душмандан ҳимояланиш, савдо ва маданиятнинг ривожланиши, бошқарувнинг марказлашуви билан чамбарчас боғлиқдир. Қадимги шаҳарлар манзараси атрофдаги ҳудудларнинг табиий ҳолатига яқин бўлган: рельеф, гидрографик тармоқлар унчалик ўзгартирилмаган, ҳаво тоза бўлиб, шаҳар ҳудуди бевосита атрофдаги ўтлоқ, ўрмон ва далаларга туташиб кетган. Шаҳарларнинг тезкорликда ривожланиши, ўсиши асосан саноат инқилоби билан боғлиқдир. Кўплаб завод ва фабрикалар қурилиши, шаҳарлар зиммасидаги вазифаларнинг орта бориши, аҳолисининг кўпайиши шаҳарларнинг катталашишига, улар қиёфасининг ўзгаришига олиб келди. Саноатнинг ривожланиши нафақат шаҳар ҳудуди, балки унинг атрофидаги табиий ландшафиларда ҳам кучли ўзгаришлар содир эта бошлади. Шаҳарлар саноат, бошқарув, маданий, транспорт ва бошқа қатор вазифаларни ўзида мужассамлаштирган аҳоли яшайдиган жой бўлиши билан бирга, азалдан кишилар учун ўта қулай меҳнат ва дам олиш шароитларига эга бўлган, маиший эҳтиёжлари қондириладиган бир бутун тарихий-меъморий, ижтимоий-иқтисодий қурилма ҳамдир. Бироқ, ҳозирги саноатлашган йирик шаҳарларда атроф - муҳитнинг ифлосланганлиги, транспорт ҳаракатларининг жадаллиги, кучли шовқин-сурон ва инсон саломатлигига таъсир этувчи бошқа қатор омиллар кишиларнинг хоришига, турли касалликларнинг авж олишига сабаб бўлмоқда. Шу боисдан, саноат шаҳарларида экологик вазиятларни барқарорлаштириш улар жойлашувининг табиий-географик хусусиятлари ва иқтисодиёт йўналиши билан чамбарчас боғлиқдир. Саноат шаҳарларида экологик вазиятнинг ёмонлашуви асосан саноат, маиший корхоналар ва транспорт ҳиссасига тўғри келади. Шаҳарларнинг лойиҳа структуралари мураккаб ва кўп омиллидир. Шаҳарлардаги тураржой, саноат, транспорт, омборхоналар, дам олиш, даволаниш ва санитария ҳимоя минтақаларини тўғри жойлаштиришда географик омиллар (шамол ва оқим (дарё) йўналиши ва б.) қатъий эътиборда бўлиши шарт. Шаҳарлар қурилишидаги ушбу экологик ёндашув шаҳар

www.arxiv.uz ҳудудида табиий компонентларнинг антропоген таъсирларга бардошлилигини орттиради, табиатни ўз-ўзини тозалаш ва тиклаш қобилиятига ёрдам беради. Шаҳарлар ҳавосининг ҳаддан ташқари ифлосланганлиги экологик вазиятга кучли таъсир этмоқда. Шаҳарлардаги саноат корхоналари ҳамда транспортдан чиқадиган заҳарли газлар миқдори тобора ортмоқда. Шаҳар ҳавоси мусаффолигини таъминлашда дарахтзор-кўкаламзорларнинг аҳамияти беқиёсдир. Дарахтзорлар шаҳарларга чирой бериш билан бирга, унинг «ўпкаси» ҳамдир. Мутахассислар шаҳар ҳудудининг 50%и кўкаламзор бўлиши экологик нуқтаи назардан самарали бўлишини таъкидлайдилар. Айниқса, йирик баргли дарахтларнинг, хусусан, теракни кўп экиш мақсадга мувофиқдир. Чунки терак турли шароитларда ҳам яхши ўсади, кислородни кўп чиқаради, зарарли газларга бардошли, чангни кўп тутади, тез ўсади (йилига 2 м гача), ҳаво ҳарорати ва шамол режимига таъсир этиб, ўзига хос микроиқлимни вужудга келтиради. Йирик шаҳарларда кўкаламзор ҳудудлар аҳоли жон бошига камида 30- 50 кв м бўлгани маъқул. Тўрт тўп дарахт 1 кишига сутка давомида зарур кислородни ишлаб берса, 1 га ўрмон йилига ўртача 18 млн м 3 ҳавони тозалайди. Ана шу 1 га ўрмон иссиқ даврда ҳаво таркибидаги 220-280 кг карбонат ангидридни ўзлаштиради, йилига 70 т чангни тутади, атмосферага 180-220 кг кислород чиқаради. Дарахтзор ва кўкаламзор хиёбонлар жазирама кунларда соя-салқин беради, тупроқда нам сақлайди. Шу туфайли, шаҳар боғларида йўл ва хиёбонларга қараганда ҳарорат бироз салқин (2-4 0 ), ҳаво намлиги эса юқори (13-14%). Хиёбонлардаги яшил ўтлоқларнинг ҳар бир квадрат метри соатига 200 г сувни буғлатиб, ҳавонинг салқин бўлишига ҳисса қўшади. Бундан ташқари дарахтзор ва кўкаламзордаги ям-яшиллик киши руҳиятини тинчлантиради, меҳнат фаолиятини тиклашга кетадиган вақтни 60% гача камайтиради, кишилардаги чидам-тоқатни 15%га кўпайтиради, фикрни бир жойга жамлашни орттиради. Шунга кўра, тураржойлардан

www.arxiv.uz шаҳар, оромгоҳ боғлари 2-3 км, туман боғлари 1,5 км, болалар оромгоҳлари – 1 км, гулзор ва яшил хиёбонлар 400-500 м дан узоқ бўлмагани маъқул. Шунингдек, шаҳарлар атрофида яшил хиёбонлар ёки ҳимоя минтақаларини сақлаш ва кенгайтириш муҳим аҳамиятга эга. Бу минтақалар шаҳар аҳолисининг дам олишини ташкил этиш, шаҳар микроиқлимини юмшатиш, ҳаво тозалигини таъминлашга ёрдам беради. Бу минтақалар кўлами шаҳарларнинг катта-кичиклиги, халқ хўжалигидаги мавқейи каби омилларга мос тарзда барпо этилмоғи даркор. Ушбу минтақаларда мавжуд тураржойларни кенгайтириш, янгиларини қуриш, саноат корхоналарини жойлаштириш мақсадга мувофиқ эмас. Уларда фақат дам олиш ва соғломлаштириш масканлари, сайёҳатчилик ва овчилик муассасалари, ҳайвонот ва ботаника боғлари ташкил этиш мумкин, холос. Кўпгина шаҳарларда кўкаламзорлаштиришга эътиборнинг орта боришидан индустриал марказлар шаҳар-боғларга айланди (Москва, Киев, Тбилиси, Бишкек, Тверь...). Тошкент шаҳри ҳам бунга ёрқин мисолдир. Шаҳарлардаги шовқин кучини камайтиришда ҳам дарахтзорларнинг аҳамияти катта. Саноатлашган ҳудудлар ва тураржойлар оралиғида, турар - жойлар билан серқатнов йўллар ўртасидаги барпо этилган дарахтзорлар шовқинни 20%га, кенглиги 25 м бўлган бута ва дарахтзорлар-хиёбонлар эса 10-12 дб га камайтиради. Тураржойларнинг йўллардан 200 м узоқроқда қурилиши шовқин кучини 20 дб га камайтириши аниқ. Шаҳарларда шовқин кучини камайтириш бир-бири билан узвий боғланган қуйидаги мажмуали тадбирларни амалга оширишни тақозо этади: – йирик шаҳарларда ўткинчи (транзит) автомашиналар қатновига барҳам бериш, шаҳар марказида юк машиналари ҳаракатини, транспортлар сигналини таъқиқлаш; – шаҳар қурилиши ва меъморчилигида товуш ютувчи мослама ва материаллардан кенг фойдаланиш;

www.arxiv.uz – тураржойлар яқинида аэропорт қурмаслик, уларни шаҳарлардан узоқроққа кўчириш, учиш йўлларини шаҳарлар устидан ўтказмаслик, аэропортларни қайта таъмирлаш; – шовқинсиз транспортлар яратиш (мотор, ғилдиракларни такомиллаштириш). Йирик шаҳарларда метро ҳамда электротранспортдан кенг фойдаланиш, ер ости қурилмаларни кенгайтириш (Англия, Франция, Япония ва АҚШ да шаҳар инфратузилмасининг анча қисми ер остида фаолият кўрсатади) лозим. Булардан ташқари, сершовқин шаҳарларнинг шовқин хариталарини яратиш муҳим масаладир, чунки унда шовқин манбалари, тарқалиш чегаралари, кучи аниқ кўрсатилади. Янги тураржойлар, болалар муассасалари, даволаш ва дам олиш масканлари учун жой танлашда ушбу харита асос қилиб олиниши мақсадга мувофиқдир. Ҳозирга даврда йирик шаҳарларда тўпланиб қолаётган турли саноат, маиший-хўжалик чиқиндилари шаҳарлардаги экологик вазиятга сезиларни таъсир кўрсатмоқда. Ўртача ҳар бир шаҳар аҳолиси жон бошига сутка мобайнида 1 кг ахлат тўпланса, дунё бўйича бу миқдорнинг қанчага етишини тасаввур этиш мумкин. Фақатгина, Тошкент шаҳрининг ўзида бир кеча- кундуз давомида 4,5 минг тоннага яқин аҳлат тўпланмоқда. Шаҳарлардаги тўпланадиган ахлатлардан иккиламчи ресурс сифатида фойдаланиш, улардан турли зарур маҳсулотлар олиш шу куннинг долзарб муаммолардан бўлиб қолмоқда. Ҳозир дунёдаги айрим шаҳарларда (Тошкентда) ҳам чиқинди- ахлатни қайта ишловчи корхоналар барпо этилган, бироқ уларнинг иш қувватлари бугунги кун талабини қондира олмаяпти. Иккиламчи ресурслардан кенг фойдаланишга ўтилиши, чиқитсиз технологиянинг жорий этилиши билан бу муаммони ижобий ҳал этиш мумкин. Демак, саноат шаҳарларидаги экологик вазиятни яхшилаш мажмуали тарзда: ташкилий-хўжалик, шаҳарсозлик, меъморий-ландшафтшунослик ва бошқа тадбирлар амалга оширилиши, янги саноат корхоналари қурилиши,

www.arxiv.uz аҳоли сонининг ўсишини мунтазам меъёрга солиб туриш билан ҳал қилиниши мумкин. Қисқача хулосалар XX асринг ўрталарига келиб дунё аҳолиси сонининг тез суръатлар билан ўсиши озиқ-овқат маҳсулотлари муаммосининг келиб чиқиши ва атроф-муҳит ҳолатини бузилишига сабаб бўлди. Урбанизация – шаҳарлашиш жараёни бўлиб, экологик вазиятга кучли таъсир этувчи омиллардан энг асосийси ҳисобланади. Урбанизация оқибатида аҳоли ўртасида турли касалликлар тури кўпайди. Урбанизациялашган минтақаларда ўсиш кўрсаткичлари ҳам ортиб бормоқда. Саноатлашган шаҳарларда экологик вазиятни соғломлаштириш учун қатор мажмуали тадбирларни ишлаб чиқиш ва уни амалиётга қўллаш зарур.

www.arxiv.uz Адабиётлар рўйхати : 1. Каримов И . А . « Ўзбекистон XXI аср бўсағасида : хавфсизликка таҳдид , барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари ». Т .: « Ўзбекистон », 1997. 2. Каримов И. А. «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда». Т.: «Ўзбекистон», 1998. 3. География ва табиий ресурслардан фойдаланиш (илм. конф. мат-ли). Т.: «Университет», 2001. 4. География ва илмий қадриятлар (илм. конф. мат-ли). Т.: «Университет», 2001. 5. Лукьяников Н. Н., Потравний И. М. «Экономика и организация природопользования». М.: Тройка, 2000. 6. Природопользование (Под ред. Э. А. Арустамова. 2-изд.) М. : Дашков и К о , 2000. 7. Снакин В.В. «Экология и охрана природў». Словарь-справочник. М.: Academia , 2000.

O'xshashlar

Табитдан фойдаланишнинг экологик-иктисодий жихатлари

Иктисодий, молиявий ва ижтимоий хавфсизлик

Иктисодий, молиявий ва ижтимоий хавфсизлик

Иктисодий ва ижтимоий прогнозлаш усуллари

Ишлаб чикаришнинг иктисодий ва ижтимоий самарадорлиги