Иктисодий баланслар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

712.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Статистикада баланс усулининг моҳияти ва аҳамияти 2. Иқтисодий баланс турлари ва уларни таснифланиш 3. Меҳнат ресурслари баланси 4. Асосий ҳисобламалар ва уларнинг кўрсаткичлари 5. Бирламчи даромадларни ҳосил қилиш ҳисобламалари Пул даромадларини қайта (иккиламчи) тақсимлаш ҳисобламалари 6. Пировард истеъмол учун даромадлардан фойдаланиш ҳисобламалари 7. Молиявий ҳисобламалар 8. Актив ва пассивлардаги бошқа ўзгаришлар ҳисобламалари 9. Актив ва пассивлар баланслари 10. Дунё бошқа мамлакатлари (ёки ташқи операциялар) ҳисобламалари

www.arxiv.uz Баланс сўзи французча “ balance ” сўзидан келиб чиқиб, тароз деган луғавий маънога эга. Баланслаштириш - демак, барқарорликни таъминлаш, томонларни тенглаштириш, бир-бирига мувофиқлаштириш, ихтилофликни йўқотиб мувозонат ҳолга келтиришдир. Статистикада баланс усулининг моҳияти ва аҳамияти Иқтисодиёт жуда мураккаб кўп қиррали тушунча бўлиб, у турли туман фаолият турларини, хўжалик юритиувчи субъектлар ва уларнинг сай- ҳаракатларини, улар орасидаги ўзаро муносабатларни, кундалик турмушимизда содир бўладиган бесаноқ ҳодиса ва жараёнларни ўз ичига олади. Зоҳирий ҳодиса ва жараёнлар орасидаги ўзаро боғланишлар кўпинча аддитив шаклда кечади. Улар, бир тарафдан, бирин-кетин содир бўлиб бир- бирига қўшилиб, катталашиб боради, иккинчи томондан эса аста-секин бир- биридан айирилиб, умумийликдан ажралиб кичиклашиб туради. Иқтисодий тизим ҳодисаларида кузатиладиган бундай қарама-қарши сай-ҳаракатлар, ўзгаришлар уларни доимо мувофиқлаштириб туришни, ўзаро боғлаб ягона мувозанат ҳолатга келтиришни талаб қилади. Иқтисодий баланслар ана шундай мақсад учун хизмат қилади. Улар иқтисодиёт қарама-қарши томонларини бир-бирига мослашув жараёнларини тасвирлайди. Статистикада баланс деганда ўзаро боғланган ва бир-бирини тақозо этувчи ҳисоблашлар ва кўрсаткичлар тизими тушунилади. Ҳар қандай балансни тузиш жараёни икки қарама-қарши қутбларни, ўзаро зид Статистикада баланс - бу ўзаро боғланган, мувофиқлаштирилг ан кўрсаткичлар ва ҳисоблашлар тизимидир.

www.arxiv.uz томонларни бир-бирига тенглаштириб мослаштириш, узвий мувофиқлаштириб мувозонат ҳолга келтиришдан иборат. Бу ерда кирим ва чиқимларни, турли ресурслар: моддий, табиий, молиявий, меҳнат ва бошқалар билан улардан фойдаланишни, маҳсулотларни ишлаб чиқариш ҳажми ва уларга талабларни, товар ва хизматлар экспорти ва импортини, ташқи иқтисодий алоқалар билан боғлиқ бўлган тўловлар ва киримларни, иқтисодий айланмага чиқарилган пуллар ва товарлар қийматини, ишлаб чиқариш билан истеъмол ва жамғармаларни мувофиқлаштириш назарда тутилади. Аммо баланс усулининг моҳиятини иқтисодий ҳодисаларнинг иккита ўзаро боғланган томонларини бир-бирига миқдорий мувозанатлаштиришга олиб бориб тақаш мумкин эмас. У жамият ҳаётида ҳақиқатда мавжуд бўлган барча иқтисодий боғланишлар ва пропорцияларни аниқлаш ва таъминлаш усулидир. Моҳиятан бу усул нафақат бозор иқтисодиётининг турли томонлари ва жараёнлари ягонавийлигига таянади, балки шу билан бирга ундан келиб чиқади. Баланс усули микроиқтисодий даражада ҳам, макроиқтисодий миқёсда ҳам кенг қўлланади. Микроиқтисодий даражада бу усул ёрдамида хўжалик юритувчи субъектларнинг даромадлари ва харажатлари орасидаги пропорциялар, фаолиятга жалб қилинган турли хил маблағларнинг тузилиши ва жойланиши билан уларнинг ташкил топиш манбалари ва фойдаланиш кўрсаткичлари орасидаги ўзаро боғланишлар ўрганилади. Корхона ва ташкилотларда юритиладиган бухгалтерия ҳисобининг барча ҳисоблама (счет)лари баланс усулига таянади. Мамлакат ва минтақалар миқёсида турли хил макроиқтисодий баланслар тузилади, улар иқтисодиёт тармоқлари ва секторлари ривожланишидаги пропорцияларни, ишлаб чиқариш, истеъмол ва жамғариш орасидаги ўзаро боғланишларни, моддий, молиявий ва меҳнат ресурсларининг шаклланиши ва тузилиши ҳамда улардан фойдаланиш ўртасидаги ўзаро алоқаларни акс эттиради.

www.arxiv.uz Бозор иқтисодиётининг туб хусусиятлари моддий ва тармоқлараро баланслар билан бир қаторда молиявий баланслар тузиш заруриятини юзага чиқаради. Молиявий балансларни пулда ифодаланган моддий баланслар билан алмаштириб юбориш, уларни бир-бирига тенглаштириш мумкин эмас. Молиявий баланслар - бу шандай балансларки, улар кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришнинг молиявий тарафини ва пул - молия ресурсларининг ҳаракатини тасвирлайди. Бу балансларга мисол қилиб, давлат бюджети ижроси, корхоналар, ташкилотлар, вазирлик ва идораларнинг даромадлари ва харажатлари баланси, уй хўжаликларининг пул даромадлари ва харажатлари баланси, Марказий Банкнинг кредит - касса режаларининг ижроси, мамлакатнинг умумий молиявий балансини кўрсатиш мумкин. Макроиқтисодий миқёсда тузиладиган молиявий баланслар ялпи миллий даромад барпо этиш, тақсимлаш ва фойдаланиш жараёнининг турли жиҳатларини ойдинлаштириш, иқтисодий - доиравий айланмага фаол таъсир этиш, миллий иқтисодиёт ва унинг сектор ҳамда тармоқлари, вилоятлар ва иқтисодий ҳудудлар, маъмурий-ҳудудий тузилмалар ривожланишида илмий асосланган пропорцияларни таъминлаш имконини беради. Асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар ва пропорцияларни аниқлаш, тўғри ва тескари тармоқлараро ва ҳудудлараро ўзаро боғланишларни белгилаш учун товар ва хизматларни ишлаб чиқариш ва тақсимлаш тармоқлараро ва ҳудудлараро шахмат баланслари катта аҳамиятга эга. Улар заминида чизиқли тенгламалар тизимини ЭҲМ ёрдамида тузиш ва ечиш ётади. Баланс усулини доимо такомиллаштириш ва қўлланиш доирасини кенгайтириш муҳим назарий ва амалий масаладир. Иқтисодий баланс турлари ва уларни таснифланиш Иқтисодий ҳодисалар ҳолати, тузилиши, ҳаракати, фойдаланиш ва ривожланиш жараёнларини бир-бири билан узвий ўзаро боғланишда

www.arxiv.uz ўрганиш учун турли туман баланслар тузилади. Айниқса, макроиқтисодий статистикада баланс усули жуда кенг кўламда қўлланилади. Баланслар макроиқтисодий ҳисоблашлар ва кўрсаткичларни илмий асосда ишлаб чиқиш ва таҳлил қилишнинг асосий услубидир. Иқтисодий баланслар ўрганилаётган ҳодисаларнинг моҳияти, ифодаланиш шакллари, қамраб олиниш миқёси, ҳолати ва ривожланиш даражаси, вақт оралиғига тегишли ва бошқа жиҳатлари билан бир-биридан фарқ қилади. Бу эса уларни таснифлаш, турларга ажратиш учун имконият яратади. Баланслар иқтисодий ҳодисалар тузилиши ва ўзаро боғланишларини муайян ҳолатда ёки ривожланишда тавсифлашлари мумкин. Шунга қараб улар динамик ва статик балансларга бўлинади. Динамик баланслар ўрганилаётган ҳодисалар ҳаракатланиши натижасида уларнинг тузилиши ва ўзаро боғланишларидаги ўзгаришларни тасвирлайди. Масалан, аҳоли сони ва тузилишининг йиллик баланси, хўжалик юритувчи субъектларнинг сони ва тузилишининг йиллик демографик баланси, асосий фондлар ва ишлаб чиқариш қувватларининг чорак ва йиллик баланслари, айрим товар ресурслари ва ёқилғи турларининг натурал баланслари, ишчи кучлар ҳаракати ва иш вақтидан фойдаланиш баланслари, миллий ҳисобчиликда амалга ошириладиган турли баланслама ҳисоблашлар ва ҳ.к. Умумий кўринишда бу балансларни қуйидагича ифодалаш мумкин: 1 B ҚКқ O - Ch (1) 1 Бундан кейин лотинча алифбо =ылланилган Динамик баланс - бу иқтисодий ҳодисалар ҳаракати натижасида уларнинг ҳолати, тузилиши ҳамда улардан фойдаланишдаги ўзгариш- ларни бир-бирига мувофиқлаш- тирувчи қуролдир.

www.arxiv.uz Бу ерда: В - давр бошига заҳира (масалан, йил бошига ҳодиса миқдори, қолдиғи); К - давр давомида кирим (масалан, йил давомида ҳодиса миқдорининг кўпайиши); О - давр охирига заҳира (масалан, йил охирига ҳодиса қолдиғи, миқдори); Ch -давр давомида чиқим (масалан, йил давомида ҳодиса миқдорининг камайиши). Бу баланснинг кирим ва чиқим қисмлари ўрганилаётган ҳодисаларнинг моҳияти, ҳаракатланиш хусусиятларига ва текшириш мақсадларига қараб турлича тавсилотга эга бўлади. Масалан, аҳоли умумий йиллик балансида В аҳолининг йил бошига сони О унинг йил охиридаги сони бўлса, К - йил давомида туғилган болалар сони, йил давомида бошқа жойлардан келганлар сони, Ch - йил давомида вафот этган кишилар сони, йил давомида бошқа жойларга кетганлар сони. Аммо бу балансда аҳолининг яшаш жойи, жинси ва ёши бўйича тақсимланишини ҳам акс эттириш зарур бўлса, у ҳолда аҳолининг йил боши ва охиридаги сони ҳар бир гуруҳ учун ажратиб кўрсатилади. Кирим эса йил давомида туғилган болалар сони, қишлоқлардан шаҳарларга ва аксинча шаҳарлардан қишлоқларга келган аёллар ва эркаклар сони, бир ёшдан иккинчи ёшга кўчган аёллар ва эркаклар сонидан таркиб топади. Чиқим эса йил давомида муайян ёшда қишлоқ ва шаҳарларда вафот этган, қишлоқлардан шаҳарларга ва аксинча шаҳарлардан қишлоқларга кетганлар ҳамда катта ёшга кичик ёшдан кўчган аёллар ва эркаклар сонидан тузилади. Хўжалик юритиувчи субъектларнинг демографик балансида йил боши ва охирига бор бўлган корхоналар сони мулк ва ташкилий-ҳуқуқий шакллари бўйича тақсимлаб берилади. Кирим қисми қуйидаги моддалардан ташкил топади: давлат корхона ва ташкилотларини привитациялаш, янги корхоналарни ишга тушириш - жами ва шу жумладан, давлат регистрида а) ҳисобот даврида б) ўтган даврларда қайд қилинган, мулк ва ташкилий- ҳуқуқий шаклларни ўзгартириш. Балансни чиқим томони жорий давр

www.arxiv.uz давомида фаолият тўхтатиш ва давлат регистридан чиқариш, бир мулк ва ташкилий -ҳуқуқий шаклдан иккинчисига ўтиш моддаларини ўз ичига олади. Айрим товар ресурсларининг (таклиф) йиллик натурал балансида йил боши ва охирига бўлган заҳиралардан ташқари кирим қисмида: йил давомида миллий иқтисодиёт тармоқлари, секторлари ва мулк шаклларида ишлаб чиқариш, импорт, трансфертлар олиш, чиқим қисмида: йил давомида иқтисодий ва табиий йўқотиш ва талофатлар ўз ифодасини топади. Статик баланслар муайян пайтда мураккаб ҳодисалар тузилиши ва жойланиши, уларни шаклланиш манбалари ва фойдаланиш қандай ҳолатда эканлигини тасвирлайди. Масалан, аҳоли рўйхатида белгилаб қўйилган ҳисобга олиш пайтида муайян уй- жойда мавжуд бўлган кишиларни ёки доимий яшовчиларни қайд қилиш мумкин. Бу ҳолда доимий аҳоли ва мавжуд аҳоли сони бир-бирига тенг бўлмайди. Чунки доимий яшовчилардан айримлари рўйхат пайтида бошқа жойларда бўлиши (вақтинча кетган аҳоли), мавжуд кишилар ичида эса вақтинча бошқа жойлардан келганлар (вақтинча яшовчи аҳоли) бўлиши мумкин. Натижада доимий яшовчилардан рўйхат пайтида мажуд бўлганлар сони (1а) тенглик билан ифодаланади: B -Кқ O - Ch (1а) Бу ерда В - уй жойда рўйхат пайтида мавжуд бўлган аҳолининг умумий сони. К - ўша пайтдаги вақтинча келганлар сони. О - муайян уй-жойда доимий яшовчи аҳолининг умумий сони. Ch - улардан рўйхат пайтида йўқ бўлганлар сони. Статик баланс муайян пайт ҳолатида мураккаб ҳодисалар тузилиши ва жойланиши билан уларни таркиб топиш манбалари фойдаланиш кўрсаткичларини ўзаро мувофиқлаш жараёнини тасвирлайди.

www.arxiv.uz Ўрганилаётган ҳодиса ва жараёнларнинг иқтисодий табиати ва характери жиҳатидан иқтисодий баланслар демографик балансларга, иқтисодиётда табиий ресурслардан фойдаланиш балансларига, меҳнат, моддий ва молиявий балансларга бўлинади. Табиий ресурслардан фойдаланиш балансларига Ўзбекистон ер майдони, шу жумладан қишлоқ хўжалигида фойдаланиш ва ундан сунъий суғориш учун яроқли ерлар заҳирасидан хўжаликда фойдаланиш баланси, истеъмол учун яроқли оқма ва ер ости сувлари заҳирасидан иқтисодиёт тармоқларида ва аҳоли истеъмоли учун фойдаланиш Ўзбекистон сув хўжалиги баланси, ўрганилган ер ости бойликлари заҳирасидан хўжаликда фойдаланиш жараёнини таърифлайдиган фойдали қазилмалар баланслари киради. Уларнинг кўрсаткичлар тизими ва тузиш услубияти махсус фанлар томонидан илмий ишлаб чиқилган. Масалан, Ўзбекистон ер баланси ва сув хўжалиги балансини тузиш услубияти қишлоқ хўжалиги статистикасида баён этилади. Меҳнат баланслари меҳнат ресурслари ва улардан фойдаланиш, ишловчи кучлар ҳаракати ва улардан фойдаланиш, иш вақти фондлари ва улардан фойдаланиш, иш ҳақи фондлари ва улардан фойдаланиш баланслари, меҳнатнинг (ишловчи кучларнинг тармоқлар бўйича тақсимоти ва маҳсулотларни ишлаб чиқаришда фойдаланиш) тармоқлараро ва ҳудудлараро балансларини ўз ичига олади. Умуман бозор иқтисодиёти назарияси жиҳатидан қараганда меҳнат баланслари тоифасига аҳолининг даромадлари ва харажатлари балансини ҳам киритиш мумкин, чунки аҳоли меҳнатдаги статуси (ҳолати) жиҳатидан ёлланма ишчилардан, мулк эгаларидан, тадбиркорлардан, хусусий фаолият билан шуғулланувчилардан ва бошқа меҳнатга қобилиятли шахслардан таркиб топади, улар яратган ва олган даромадлар аҳоли даромадларини бунёд этади. Меҳнат балансларини тузиш ва таҳлил қилиш масалалари меҳнат статистикасида батафсил ёритилади. Ушбу китобда меҳнат ресурслари балансини қараб чиқамиз, холос.

www.arxiv.uz Моддий баланслар жуда катта туркумни ташкил этади. Совет тузуми қулашидан олдин 2000 дан ортиқ моддий баланслар тузилган. Улар таркибига асосий фондлар, ишлаб чиқариш қувватлари, капитал қўйилмалар баланслари, иқтисодиёт тармоқлари ва секторларида товар-моддий ашёлар заҳираси ва улардан фойдаланиш, саноат ва қишлоқ хўжалиги товар ресурслари ва улардан кенгайтирилган ишлаб чиқариш жараёнида ва аҳоли шахсий истеъмоли учун фойдаланиш, инвестицион фондлар ва улардан жамғариш учун фойдаланиш баланслари ва бошқа моддий баланслар киради. Уларнинг кўрсаткичлар тизими ва тузиш тартиби махсус иқтисодиёт тармоқлари ва соҳалари статистикасига бағишланган дарслик ва ўқув қўлланмаларда батафсил баён этилади. Ушбу китобда асосий фондлар балансларини кўриб чиқиш билан чегараланамиз. Молиявий баланс турлари ҳам кўп, уларни тузиш услубияти ва таҳлил қилиш йўллари молия статистикасида батафсил ёритилади. Иқтисодий ҳодисаларни қамраб олиш миқёсига қараб баланслар микроиқтисодий ва макроиқтисодий балансларга ажралади. Уларнинг моҳияти устида юқорида бироз тўхталдик. Микроиқтисодий баланслар орасида энг муҳими корхона фаолиятини ҳар тарафлама умумлаштириб таърифлайдиган бухгалтерия баланси ҳисобланади. Макроиқтисодий балансларга келсак, уларнинг ўзаро уйғунлашган ҳолда тузиш ва таҳлил қилиш миллий ҳисобламалар тизимининг услубий асосини ташкил этади. Баланс кўрсаткичлари тегишли вақтига қараб иқтисодий баланслар жорий ва йиллик баланслардан таркиб топади. Жорий баланслар содда шакл ва қисқа дастурда, умумий кўрсаткичлар асосида тузилади. Кўрсаткичларни аниқлашда чамалама ҳисоблашлар, камини заҳирий баҳолаш йўли билан тўлдириш усули кенг қўлланади. Йиллик баланслар батафсил дастурда, иқтисодий ҳодиса ва жараёнларнинг турли томонларини таърифловчи кўрсаткичлардан фойдаланиб тузилади. Бу ҳолда статистик ахборот асоси бўлиб махсус текширишлар ва ҳисоботлар хизмат

www.arxiv.uz қилади, айрим кўрсаткичларни аниқлашда камини баҳолаб аниқлаш усули ҳам ишлатилади. Иқтисодий кўрсаткичлар қандай шаклда ифодаланишига қараб баланслар натурал ва шартли натурал ҳамда пулда (қийматда) ифодаланган балансларга бўлинади. Натурал баланслар айрим бир турли ҳодисалар тузилиши ва ўзаро боғланишларини ўрганишда қўлланади. Масалан, чигитли пахта ёки пахта толаси ресурслари ва улардан фойдаланиш баланси, пўлат ресурсларидан фойдаланиш баланси ва ҳ.к. Шартли натурал балансларга мисол қилиб тўйимлик бирликларда тузиладиган чорвачилик ем-ҳашак ресурслари ва улардан фойдаланиш балансини, шартли калорияларда тузиладиган ёқилғи ресурслари ва улардан фойдаланиш балансини кўрсатиш мумкин. Аммо бозор иқтисодиёти шароитида кўпчилик баланслар пулда ифодаланган кўрсаткичларга асосланади. Макроиқтисодий баланслар шундай баланслар тоифасига киради. Ҳар қандай иқтисодий баланс маълум даражада тизим ҳисобланади, чунки у ўзаро боғланган кўрсаткичлардан таркиб топади. Аммо миллий ҳисобчиликда тузиладиган баланслар ўзаро интеграллаштирилган бўлиб, ҳар бири иқтисодий доиравий айланманинг айрим жиҳатларини ўзаро боғланишда ёритади ва бир бирини тақозо этади ва тўлдиради. Демак, иқтисодий балансларни оддий балансларга ва интеграллашган баланслар тизимига ажратиш мумкин. Ва ниҳоят, уларни тузилиш шаклига қараб жадвал (матрица) шаклли баланслар ва шахмат шаклли балансларга бўлинади. Биринчи тоифадаги балансларга асосий фондлар баланси, товар ресурслари баланси мисол бўлади, иккинчи гуруҳга эса - тармоқлараро ва ҳудудлараро балансларни кўрсатиш мумкин. Шундай қилиб, иқтисодий баланслар турларини изоҳлаш якунида, уларни қуйидагича таснифлаш мумкин (1-тарҳ).

$www.arxiv.uz И=тисодий баланс турлариТасниф лаш белгилари Щодиса лар щолати Щодиса лар мощияти ва характер и Динамик баланслар Статик баланслар Демографик баланслар Табиий ресурслар баланслари Мещнат баланслари Моддий баланслар Молиявий баланслар Макрои=тисодий баланслар Микрои=тисодий балансларЖорий баланслар Йиллик балансларЩодисаларни =амраб олиш ми=ёси Щодисалар тегишли ва=ти Натурал баланслар Шартли натурал баланслари Пулли баланслари Оддий баланслар Интеграллашган баланслар Жадвал баланслар Шахмат балансларЩодисаларни ылчаш шакли Бо\ланиш даражаси Тузилиш шакли$ www.arxiv.uz 1-тарҳ. Иқтисодий баланслар турлари 13.2. Корхона баланси ва уни таҳлил қилиш кўрсаткичлари (молиявий коэффициентлар) Баланс хўжалик юритувчи субъектларнинг ишлаб чиқариш - молиявий фаолиятининг кўзгусидир. Унинг кўрсаткичларида ҳисобот давр боши ва охирида корхона молиявий аҳволи, қандай иқтисодий муҳит ва шароитда фаолияти қилиши, иқтисодий барқарор ривожлана олиши ёки таназзуллик

www.arxiv.uz 1-тарҳ. Иқтисодий баланслар турлари 13.2. Корхона баланси ва уни таҳлил қилиш кўрсаткичлари (молиявий коэффициентлар) Баланс хўжалик юритувчи субъектларнинг ишлаб чиқариш - молиявий фаолиятининг кўзгусидир. Унинг кўрсаткичларида ҳисобот давр боши ва охирида корхона молиявий аҳволи, қандай иқтисодий муҳит ва шароитда фаолияти қилиши, иқтисодий барқарор ривожлана олиши ёки таназзуллик

www.arxiv.uz ботқоғига ботиб инқирозга юз тутиши ҳақида ахборот олиш имкониятини туғдиради. Баланснинг актив томони хўжалик ресурслари ва маблағларининг таркибий тузилиши ва жойланишини такрор ишлаб чиқариш жараёнидаги вазифасига кўра таърифловчи пулда ифодаланган кўрсаткичлар тизимидан, пассив томони эса - уларнинг манбалари ва мақсади фойдаланишни таърифловчи пул кўрсаткичлари тизимидан иборат бўлади. 1-жадвал Ўзбекистон корхона ва ташкилотларининг 2000 йил учун баланси млрд. сўм. Актив 1ҒI- 2000 й 1ҒI- 2001 й Пассив 1Ғ I - 2000й 1Ғ I - 2001й I. Узоқ муддатли активлар 1. Асосий воситалар қолдиқ қиймати емириш қиймати бошланғич қиймати 2.Номоддий активлар қолдиқ қиймат емириш қиймати бошланғич қиймати 3.Капитал қўйилмалар 4.Шўъба ва уюшма корхоналарга берилган қарзлар 676 183,5 863,5 81,0 5,9 86,9 245,8 145,1 854,8 256,2 1111,0 180,0 19,0 391,9 218,1 I . Хусусий маблағлар манбалари 1.Тасис капитали 2.Акционер капитал 3.Қўшилган капитал 4.Резерв капитали 5.Тақсимланмаган фойда (қопланмаган зарар “__”) 6.Мақсадли тушум ва фондлар 7.Келгуси давр даромадлари 8.Келгуси давр сарфлари ва тўловлари учун резервлар 471,0 - 64,4 127,7 100,9 198,6 33,4 23,7 1019,6 764,7 - 43,9 177,6 197,9 312,3 64,9 27,6 1588,7

www.arxiv.uz 5.Шўъба ва уюшма корхоналардаги акциялар 6.Узоқ муддатли инвестициялар I бўлим бўйича жами II. Айланма активлар 1.Моддий ашъё ва бошқа заҳиралар 2.Келгуси давр сарфлари 3.Пул ва валюта маблағлари - жами 4.Қисқа муддатли қўйилмалар 5.Сотиб олинган хусусий акциялар 6.Дебиторлари қарзи – ҳаммаси II бўлим бўйича жами - 1148,6 561,8 33,2 67,4 17,8 5,4 809,2 1510,2 - 1644,7 828,4 170,7 108,8 25,4 7,3 1295,3 2493,3 I бўлим бўйича жами II . Мажбуриятлар 1.Узоқ муддатли қарз ва кредитлар 2.Қисқа муддатли қарз ва кредитлар 3.Ҳаридор ва буюртмачилардан олинган бўнак (аванс)лар 4.Кредитор қарзлари - жами шу жумладан: а) мол етказиб берувчилардан қарзлар б) бюджет бўйича қарзлар в) меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича қарзлар г) шўъба ва уюшма корхоналардан қарзлар II бўлим бўйича жами 449,4 198,1 - 849,1 1639,2 766,0 302,6 - 1239,7 2549,3 Баланс 2658,8 4138,0 Баланс 2658,8 4138,0 Бу маълумотлар асосида корхоналар ҳолатини таърифловчи қатор кўрсаткичлар ҳисобланади.

www.arxiv.uz Биринчи гуруҳ ликвидлик (нақд пулга айланиш) кўрсаткичларидан иборат бўлиб, улар корхона ўзининг қисқа муддатли мажбуриятларидан йил давомида узилишига қанчалик қодирлигини таърифлайди. Бу гуруҳга қуйидаги кўрсаткичлар киради:  жорий ликвидлик (К ж.л. ) барча айланма активларга (АВ) жорий қисқа муддатли мажбуриятлар (ҚМ) нисбати, яъни К ж.л. қ(АВ*100)ҒҚМ . Мисолимизда         , , , ..л ж ва 21,0 3, 2493 6, 302  . Бу кўрсаткич ёрдамида корхона ўзининг жорий қисқа муддатли мажбуриятларидан йил давомида қутулиши учун етарли маблағларга эга ёки эга эмаслиги ҳақида фикр юритилади. Халқаро амалиётда қабул қилинган стандартга биноан, бу кўрсаткич 1-2 (айрим ҳолларда 3) чегарасида бўлиши керак. Қуйи чегара англатадики, айланма маблағлар энг камида қисқа муддатли кредитларни қоплаш учун етарли бўлиши керак, акс ҳолда корхона синиш хатари остида бўлади. Коэффициент юқори чегарадан катта бўлиши яхши ҳолатни билдирмайди, чунки бу ҳолда капитал оптимал структурага эга бўлмайди. Иқтисодий таҳлилда бу коэффициентнинг динамикасига алоҳида эътибор бериш керак; -зудли-ликвидлик-нетто коэффициенти (К л.нетто ) пул маблағларининг (ПМ) қисқа муддатли мажбуриятларга (ҚМ) нисбати билан аниқланади, яъни К л.нетто қ ( ПМ*100 ) Ғ ҚМ. Мисолимизда %. 36 100*6, 302 8, 108 ва % 34 100*1, 198 4, 67   Бу коэффициент корхона зудлик билан қисқа муддатли мажбуриятларидан қутулиши учун қанчалик етарли пул маблағларга эгалигини кўрсатади. Одатда унинг оптимал қиймати 5%-20% орасида бўлиши белгиланади; Зудли-ликвидлик брутто - коэффициенти пул маблағлари (ПМ) билан тезда сотилиши мумкин бўлган воситалар йиғиндисини қисқа муддатли мажбуриятлар билан солиштириш натижасида ҳосил бўлади. Тезда сотилиб

www.arxiv.uz пулга айлана оладиган воситаларга қисқа муддатли қимматли қоғозлар (ҚҚҚ) ва келгуси давр сарфлари (КДС)киради, яъни К л.брутто қ (ПМ Қ ҚҚҚ Қ ҚДС)*100 Ғ ҚМ. Мисолимизда %.8, 100 100* 6, 302 4, 25 8, 108 7, 170 ва %8, 59 100* 1, 198 2, 33 8, 17 4, 67       Корхона иқтисодий ривожланиш қудратига эга бўлиши учун унинг айланма маблағлари (АВ) қисқа муддатли мажбуриятларидан (ҚМ) кўп бўлиши зарур. Бу кўрсаткичлар орасидаги фарқ соф айланма капитал (САК) деб аталади, яъни САК қ АВ - ҚМ. Мисолимизда САКқ(1510,2-198,1)қ1312,1 млрд. сўм (2493,3- 302,6)қ2190,7 млрд. сўм. Одатда соф айланма капитал моддий - ашёвий ишлаб чиқариш заҳираларида банд бўлади. Шунинг учун соф айланма капитални бу заҳиралар билан боғланганлик коэффициенти таҳлилий аҳамиятга эга. - соф айланма капитал боғланганлик коэффициенти (К САК ) барча айланма активлардан (АВ) қисқа муддатли мажбуриятларни (ҚМ) айириб, олинган натижани моддий - ашёвий ишлаб чиқариш заҳираларига (МИЗ) нисбати кўринишида ҳисобланади: К САК МИЗ АВ КМ МИЗ Б   * * 100 100 Мисолимизда %.4, 264 100* 4, 828 7, 2190 К ва 6, 233 100* 8, 561 1, 1312 Б    БК Молиявий вазиятни таърифловчи кўрсаткичлар иккинчи гуруҳи тўловга қодирлик кўрсаткичлари деб юритилади. Улар қарз беручилар

www.arxiv.uz (кредиторлар) билан инвесторларнинг манфаатлари қандай даражада ҳимояланганлигини таърифлайди, корхонанинг узоқ муддатли қарзларини тўлашга қодирлик даражасини аниқлайди. Бу гуруҳ таркибига қуйидаги кўрсаткичлар киради: - хусусий капитал ҳиссаси (К Х ) хусусий капиталнинг (ХК) ялпи капиталга (ЯК) нисбатиК ХК ЯК ХК ХК КК Х   * * 100 100 Мисолимизда %.4, 38 100*0, 4138 7, 1588 К ва %3, 38 100*8, 2658 6, 1019 Х     Х К Бу кўрсаткич корхона мулк эгалари ва кредиторлар (қарз берувчилар) манфаатлари орасидаги ўзаро муносабатни ёритади. У кераклича юқори даражада бўлиши керак, чунки бу ҳолда молиявий ресурслар тузилиши барқарорлик талабларини қониқтиради, бу эса кредиторлар эътиборини тортади, берган қарзларини қайтариб олажакларига ишонтиради ва корхона билан қўрқмасдан иқтисодий алоқаларни кенгайтиришга ёки ўрнатишга ундайди. Халқаро амалиётда ушбу коэффициент камида 60% чегарада бўлиши нормал даража деб ҳисобланади; -молиявий қарамлик коэффициенти (К М.Қ. ) қарзга олинган капитални (ҚК) хусусий капитал (ХК) билан таққослаш натижасидир: К М.Қ. қ ҚК*100 Ғ ХК. Мисолимизда К М.Қ. қ ва 8, 160 100*6, 1019 2, 1639  К МҚ қ %.5, 160 100* 7, 1588 3, 2549  Бу коэффициент қанчалик катта бўлса, шунчалик таваккалчилик зўр, молиявий вазият оғир инқирозга юз тутиш хавфи кучлидир. Корхона

www.arxiv.uz фаолиятида пул маблағларининг тақчил бўлиш эҳтимоли каттадир. Бозор иқтисодиёти шароитида бу коэффициент 100% дан ошмаслиги керак. Корхона балансини таҳлил қилишда фаолиятнинг молиявий натижалари ҳақидаги ҳисобот маълумотлари ҳам жалб қилинса, молиявий вазият ва барқарорликнинг янги муҳим қирраларини ойдинлаштириш имконияти туғилади. Бу ҳисобот корхона даромадлари ва харажатларининг балансига асосланади. Корхонанинг асосий фаолиятидан келадиган даромадлари уч қисмдан таркиб топади. Биринчиси, асосий ишлаб чиқариш фаолиятидан олинган даромадлар бўлиб, ишлаб чиқарилган маҳсулотларни ва кўрсатилган хизматларни реализация қилишдан олинган ёки олишга мўлжалланган ялпи тушумлардан иборатдир. Иккинчиси, умумхўжалик фаолиятидан олинадиган даромадлар бўлиб, уларга ишлаб чиқариш ва маҳсулотларни сотиш билан бевосита боғлиқ бўлмаган операциялардан рента даромади, корхона ҳузуридаги ошхоналардан тушумлар ёрдамчи хизматлардан даромадлар, ундирилган ёки қарздор томонидан эътироф этилган жарималар, хўжалик шартномалари шартларини бузганлик учун жазо жарималари, вақтида тўланмаган қарзларни ундириш, асосий воситалар ва бошқа мол-мулкларни сотишдан олинган даромадлар, давлат субсидиялари (трансфертлар), ҳолисона моддий-пул ёрдамлари, давлат субсидиялари (трансфертлар), товар моддий буюмларни қайтадан пухта баҳолаш натижалари, ҳисобот даврида аниқланган ўтган йилдаги фойда ва бошқа операцион даромадлар киради. Учинчи қисм молиявий фаолиятдан олинадиган даромадлардан иборатдир. Булар таркибига бошқа субъектлар фаолиятида улуш қўшган ҳолда қатнашишдан олинган даромад, акциялар бўйича двидендлар, облигациялар ва қимматли қоғозлар бўйича даромадлар, олинган роялтилар ва сармоя трансфертлари, ижарага берилган мол-мулк учун ижара ҳақ тўловлари, валюта операциялари бўйича ижобий курс тафовутлари,

www.arxiv.uz сарфланган маблағларни қайта баҳолаш натижалари ва бошқа молиявий тушумлар киради. Асосий фаолиятдан олинган даромадлардан ташқари фавқулодда пайдо бўладиган даромадлар ҳам балансда ўз аксини топади. Бу шундай даромадларки, улар кўзда тутилмаган, тасодифий тусга эга бўлган ҳодиса ёки субъектнинг одатдаги фаолияти доирасидан четга чиқадиган операциялар натижасида пайдо бўлади ва уларни олиш кутилмайди. Корхона даромадлари сингари, унинг харажатлари ҳам учта фаолият турлари билан боғлиқ қисмлардан тузилган. Корхона молия - хўжалик фаолияти натижаларини аниқлайдиган даромадлар ва харажатлар балансини қуйидаги ҳисобламалар (счёт) кўринишида тузиш мумкин. 2-жадвал Ўзбекистон корхона ва ташкилотларининг 2000 йил даромадлари ва харажатлари ҳисобламалари млрдсўм Фаолият турлари Харажатлар сўм Даромадлар сўм I. Асосий хўжалик фаолияти А.Ишлаб чиқариш 1. Ишлаб чиқариш таннархи 2. Маҳсулот ишлаб чиқариш ва импорт учун солиқлар ва тўловлар 3. Сальдо: ялпи фойда (1 D -1 X -2 X ) Баланс 2817,6 828,2 738,3 4384,1 1.Маҳсулот ва хизматларни сотишдан ялпи тушум Баланс 4384,1 4384,1 Б. Умумхўжал ик 4. Давр харажатлари Шу жумладан: 1. Реализация 474,5 1.Ялпи фойда 2.Умумхўжалик фаолиятидан ялпи 738,3

www.arxiv.uz фаолияти харажатлари 2. Маъмурий харажатлар 3. Бошқа операцион харажатлар 5. Сальдо: асосий хўжалик фаолиятидан фойда( I ДҚ2Д-4Х) Баланс 80,3 152,4 241,8 263,8 738,3 тушум Баланс - 738,3 II .Молияви й фаолият 8. Молиявий фаолият харажатлари 9. Сальдо: асосий фаолиятдан ялпи фойда (1 D Қ2 D -8 X ) Баланс 59,6 204,2 263,8 1.Асосий хўжалик фаолиятидан фойда 2.Молиявий фаолиятдан тушумлар Баланс 263,8 - 263,8 III . Фавқу- лодда ҳодиса ва вазият билан боғлиқ тадбирлар 10. Фавқулод билан боғлиқ харажатлар 11. Сальдо: даромад солиқларини тўлагунгача фойда Баланс - 251,8 251,8 1.Асосий фаолият ялпи фойдаси 2.Фавқулодда тушумлар Баланс 204,2 47,6 251,8 III. Бюдж ет билан ҳисоб- китоб 12. Даромад (фойда) ва бошқа солиқлар ва тўловлар Сальдо: соф фойда Баланс 160,2 91,6 251,8 1.Солиқ тўлагунгача фойда Баланс 251,8 251,8 Бу баланс билан корхона актив ва пассивлари балансига таяниб, хўжалик юритувчи субъектнинг хўжалик ва бозор фаоллиги, ва ресурслардан

www.arxiv.uz фойдаланиш самарадорлигини баҳолашда қўлланадиган кўрсаткичларни аниқлаш мумкин. I . 1. Активларнинг карра ҳисобида умумий айланувчанлик коэффициенти (К айл ) маҳсулот ва хизматларни реализация қилишдан олинган тушумларни (  D ) барча активларнинг ўртача йиллик қийматига (А ) нисбатидан ҳосил бўлади. У фойда шаклидаги самара билан якунланадиган ишлаб чиқариш ва муомала тўла цикли (операцион цикл деб ҳам юритилади) бир йилда неча мартаба бўлишини ёки бошқача айтганда, ҳар бир актив бирлиги (сўми) неча сўмлик ялпи даромад келтиришини кўрсатади. Мисолимизда: 18,2 2013,0 4384.1 = A D = Кайл   . 2. Активларнинг кун ҳисобида умумий айланувчанлик коэффициенти бир йилда барча активлардан максимал фойдаланганда ҳосил бўлиши мумкин бўлган ялпи айланма (максимал ялпи даромад) ҳажмини ҳақиқатда маҳсулот ва хизматлари реализация қилишдан олинган айланма (тушум) билан таққослаш йўли билан аниқланади. Максимал айланма (даромад) ҳажми (  D max ) ўртача йиллик активлар қийматини календар кунлар (360) га кўпайтириш йўли билан аниқланади, яъни D 365 D D = К max айл.кунда      A щак Мисолимизда: кун. 6, 167 1, 4384 734745 1, 4384 365 0, 2013 D D = К max Айл.кунда       щак Бу кўрсаткич орқали бир ишлаб чиқариш ва муомала цикли (операцион цикл) ўртача неча кунда бўлишини белгиланади. 3. Моддий ишлаб чиқариш заҳираларининг кун ҳисобида айланувчанлик коэффициенти (К айл.миз ) йил давомида заҳираларда максимал фойдаланилганда улар ҳосил қилиши мумкин бўлган айланма ҳажмини (  D миз. max қ360 - моддий ишлаб чиқариш заҳирасининг ўртача йиллик қиймати) реализация қилинган маҳсулот таннархи (  Õ) билан солиштириш натижаси бўлиб, бу заҳиралар неча кун мобайнида сотилиши мумкинлигини кўрсатади, аммо ҳақ олиш муддати бунга кирмайди:

www.arxiv.uzкун. 2, 56 6, 2817 158364 6, 2817 360*9, 439 Х 360 Х D = К миз.max миз.айл          миз 4. Кредиторлик қарзларининг кун ҳисобида айланувчанлик коэффициенти (К к.қ.айл. ) кредиторлар (мижозлар) билан ҳисоб-китобда ҳосил бўлган корхона қарзларининг ўртача йиллик миқдорини ( КК ) 360 га кўпайтириб, олинган натижани реализация қилинган маҳсулот таннархига ( Х ) бўлиш йўли билан аниқланади: кун. 8, 90 6, 2817 255960 6, 2817 360*0, 711 Х 360 КК = Кк.к.айл.       5. Дебиторлик қарзларининг кун ҳисобида айланувчанлик коэффициенти дебиторларга берилган қарзларнинг ўртача йиллик миқдорини 360 га кўпайтириб, олинган натижа - бу қарзларда уйғунлашган маблағларнинг максимал йиллик айланмасини реализация қилинган маҳсулот таннархига нисбати билан ифодаланади: 5, 84 6, 2817 360*6, 661 Х 360 карзлари Дебитор = К .аайлн дебит.карз     Демак, дебитор қарзлари реал айланма воситалар сифатида йиллик иқтисодий жараёнда қатнашганда эди, улар ўртача 84,5 кунда пул маблағига айланар эди. 6. Операцион цикл узунлиги - бу материалларни сотиб олишдан бошлаб, улардан маҳсулот ишлаб чиқариш ва нақд пулга реализация қилиш орасида ўтган ўртача вақт бўлиб, дебитор қарзлари айланувчанлиги билан моддий - ишлаб чиқариш заҳирасининг айланувчанлиги (кунда ҳисобланган) йиғиндисига тенг. Бу кўрсаткич корхона етиштирган маҳсулотларни ишлаб чиқариш, сотиш ва ҳақини олиш учун неча кун талаб қилинишини белгилайди. Мисолимизда 84,5Қ56,2қ140,7 кун.

www.arxiv.uz 7. Ноайланма моддий активларнинг айланувчанлик коэффициенти - бу реализация қилинган маҳсулот ҳажмининг моддий ноайланма активлар ўртача йиллик қийматига нисбати бўлиб фонд қайтими деб аталади. Мисолимизда 4384,1:548,3қ8,0 сўм. 8. Хусусий сармоянинг айланувчанлик коэффициенти - бу реализация қилинган маҳсулот ҳажмининг ўртача йиллик хусусий сармоя қийматига нисбати. У корхона фаолиятини тури жиҳатларини таърифлайди: тижорат нуқтаи назаридан - маҳсулотларни кўп ёки оз сотиш, молиявий тарафдан - корхонага қўйилган сармоя айланиш тезлиги, иқтисодий жиҳатдан - акциячилар таваккал қилиб сарфлаган пул маблағларининг активлиги. Фонд бозори соҳасида корхона фаоллиги ҳам иқтисодий юксалиш ва молиявий барқарорликни таъминлашда муҳим рол ўйнайди. Акциялар эмиссияси (оборотга чиқариш) корхона моддий - техника базасини мустаҳкамлаш ва янги инвестицияларни молиялаштириш учун қўшимча зарур маблағлар жалб қилиш имконини берса, қимматли қоғозлар билан тижорат операциялари эса фойда ва бошқа даромад шаклларини кўпайтириш учун хизмат қилади. Меҳнат ресурслари баланси Бозор иқтисодиётининг хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ва меҳнат борасидаги халқаро стандартларга кўра меҳнат ресурслари балансини қуйидаги шаклда тузиш маъқулдир (5-жадвал). 5-жадвал. 1999 йил Ўзбекистон меҳнат ресурслари баланси (минг киши) Кўрсаткичлар жами шу жумладан шаҳар қишлоқ 01.Меҳнат ресурслари - жами шу жумладан 10663,3 4563,3 6100,0

www.arxiv.uz 02.Меҳнатга лаёқатли ёшдаги меҳнатга қобилиятли аҳоли 03.Иқтисодиётда банд бўлган қариялар ва ўсмирлар улардан: 04.Қариялар 05.Ўсмирлар Меҳнат ресурсларининг тақсимланиши: 06.Иқтисодий фаол аҳоли - жами (07Қ09) шу жумладан 07.Иқтисодиёт тармоқларида бандлар - ҳаммаси улардан: А. Қишлоқ ва ўрмон хўжалиги, овчилик В. Балиқчилик С. Тоғ - қазилма саноати ва карьерлар излаш Д. Қайта ишлов берувчи саноат Е. Электроэнергия, газ ва сув таъминоти F . Қурилиш G . Улгуржи ва чакана савдо: машина ва мотоцикллар, маиший товарлар, шахсий гигиена товарларини таъмирлаш H . Меҳмонхоналар ва ресторанлар I . Транспорт, омбор хўжалиги ва алоқа J . Молиявий воситачилик K . Қўзғалмас мулк билан операциялар, ижара ва тижорат фаолияти L . Давлатни бошқариш ва мудофаа, мажбурий социал суғурта M . Маориф 10462,6 200,7 127,3 73,4 9194,3 8259,0 3667,0 1,2 39,5 1150,0 52,0 507,2 350,0 89,6 344,0 28,6 0,5 380,6 4476,4 85,9 42,4 22,0 4199,8 3825,7 - - - 1029,0 - 456,5 315,0 89,6 309,6 25,8 0,4 380,6 5986,2 114,8 84,9 51,4 4994,5 4433,3 3667,0 1,2 39,5 121,0 52,0 50,7 35,0 - 34,4 2,8 0,1 -

www.arxiv.uz N . Соғлиқни сақлаш ва социал хизматлар O . Бошқа коммунал, социал ва шахсий хизматлар P . Хусусий уй хўжаликларининг ёлланма ишчилари Q . Эксҳудудий ташкилотлар ва идоралар 08. Бандлар умумий сонидан (06 қатордан) қисқартирилган иш куни (ҳафтасига) қисман иш ҳақи билан ёки умуман уни сақламасдан ҳолда ўтказилган ходимлар 09. Ишсизлар х) 10. Меҳнатга лаёқатли ёшдаги ишлаб чиқаришдан ажралган ҳолда ўқувчилар (талабалар, мактаб ўқувчилари; тингловчилар ва ҳ.к.) 11. Меҳнатга лаёқатли ёшдаги уй юмушлари ва ёш болалар тарбияси билан бандлар Баланс ( 06 Қ 10 Қ 11 ) Балансдан ташқари: 12.Ёши бўйича ва қаровчисини йўқотганлиги учун нафақахўрлар Меҳнатга лаёқатли ёшгача бўлган мактаб ва бошқа ўқув юртларининг ўқувчилари 14.Мактабгача ёшдаги болалар ва нафақа олмайдиган қариялар Жами иқтисодий нофаол аҳоли (10Қ11Қ12Қ13Қ14) 890,2 599,7 158,1 0,8 - 30,5 935,3 623,3 845,7 10663,3 2798,7 3793,2 4199,1 12260,0 567,4 508,7 142,3 0,8 - 13,3 374,1 275,9 87,6 4563,3 1381,6 967,2 1514,8 4227,1 322,8 91,0 15,8 - - 17,2 561,2 347,4 758,1 61000 1417,1 2826,0 2684,3 8032,9

www.arxiv.uz х) шу жумладан меҳнат хизматларида қайд қилинган ишсиз мақомини олганлар сони - 34,7 минг киши. Меҳнат ресурслари - бу зарур уқув-фаросатга, билим ва маҳоратга, ишлаш қобилияти ва малакасига эга бўлган жамият аъзолари, меҳнат аҳлларидир. Меҳнат ресурслари сони қуйидаги тартибда аниқланади: I. Меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳоли (16-54 ёшгача бўлган аёллар ва 16-60 ёшгача бўлган эркаклар, юқори чегара мустасно ҳолда) II. Улардан: а) меҳнатга лаёқатли ёшдаги I ва II гуруҳ ногиронлари; б) оғир шароитда ишлагани учун қарилик нафақасини олувчилар. III. Меҳнатга лаёқатли ёшдаги меҳнатга қобилиятли аҳоли ( I - IIa - II б) IV. Иқтисодиётда банд бўлган: а) ўсмирлар (14 ва 15 ёшдаги болалар) б) қариялар (54 ва ундан катта ёшдаги аёллар, 60 ва ундан катта ёшдаги эркаклар). Меҳнат ресурслари - бу ишлаш қобилияти ва малакасига, билим ва маҳоратга эга бўлган аҳоли ёки меҳнат аҳлларидир. Меҳнатга лаёқатли ёшдаги меҳнатга қобилиятли аҳоли - ишчи ёшидаги аҳолидан меҳнатга лаёқатсиз қисмини айирмасидир.

www.arxiv.uz Жами меҳнат ресурслари ( III Қ IVa Қ IV б ёки I - II а- II бҚ IV аҚ IV б). 4-жадвалдаги мисолда меҳнатга лаёқатли ёшдаги меҳнатга қобилиятли аҳоли 10462,6 минг киши ёки жами меҳнат ресурсларидан 98,1 %, иқтисодиётда банд ўсмирлар 73,4 минг киши ёки 0,7 % ва қариялар - 127,3 минг киши ёки 1,2 % ташкил этади. Демак, жами меҳнат ресурслари 10663,3 минг киши (10462,6Қ73,4Қ127,3) ёки умумий аҳоли сонига нисбатан 49,7 % ташкил этади ва бу кўрсаткич (К М.Р. ) аҳолининг меҳнатга қодирлик даражасини белгилайди. Бу кўрсаткичлар меҳнат ресурслари балансининг ресурслар қисмини ифодалайди. Баланснинг фойдаланиш қисмида меҳнат ресурсларининг жойланиши ва турли жиҳатдан тақсимланиши акс этади. Меҳнат ресурсларининг асосий қисмини иқтисодий фаол аҳоли ташкил этади. Товар ва хизматларни ишлаб чиқариш учун ўз меҳнатини таклиф этувчи аҳоли қисми иқтисодий фаол аҳоли деб аталади. Халқаро статистик стандартларда иқтисодий фаоллик қандай даврга нисбатан қаралишига қараб, бу атама икки маънода қўлланади. Қисқа давр, масалан, ҳафта ёки кун учун иқтисодий фаол аҳоли сони аниқланаётганда, муайян даврда иқтисодий фаол бўлган аҳоли назарда тутилади ва бу ҳолда синоним сўз сифатида яна “ишловчи кучи” ибораси ҳам кўпинча ишлатилади. Бу кўрсаткич узоқ давр учун ҳисобланаётганда, иқтисодий фаол аҳоли атамаси юқорида келтирилган таърифда ифодаланган маънода қўлланади. Иқтисодий фаол аҳоли сонини ҳамма аҳоли сони ёки меҳнат ресурслари сони билан таққосласак, иқтисодий фаоллик кўрсаткичлари ҳосил бўлади: К И.Ф.А. қ Т И.Ф.А. Ғ S ва К М.Р.Ф. қ Т И.Ф.А. Ғ Т М.Р. Бу ерда: Т И.Ф.А. - иқтисодий фаол аҳоли сони; S - умумий аҳоли сони; Т М.Р. - меҳнат ресурслари сони.

www.arxiv.uz Биринчи коэффициент бутун аҳолининг иқтисодий фаоллик даражасини, иккинчиси эса меҳнат аҳли (ресурслари)нинг иқтисодий фаоллик даражасини таърифлайди. 4-жадвалда иқтисодий фаол аҳоли сони 9194,3 минг киши, доимий аҳолининг умумий сони21454,3 минг кишидан иборат. Демак, барча аҳолининг иқтисодий фаоллик даражаси 42,9 % ((9194,3 Ғ 21454,3)  100), меҳнат аҳлининг иқтисодий фаоллик даражаси эса 86,2 % ((9194,3 Ғ 10663,3)  100) ташкил этади. Иқтисодий фаол аҳоли иқтисодиёт секторлари ва тармоқларида бандлар ва ишсизларни ўз ичига олади. Иқтисодиётда бандлар таркибига қуйидагилар киради: -пулли ёки натурал шаклда ҳақ тўлаш шарти билан ёлланма ишга қабул қилиниб корхона ходимлари рўйхатига киритилган ёки киритилмаган ишчи ва хизматчилар; -ёлланма ходимларни жалб қилиб ёки жалб қилмасдан мустақил ёки шериги билан даромад келтирувчи ишларни бажараётганлар, ўз фаолияти учун даромад олиш муддати қандай бўлишидан қатъий назар; -касаллиги ёки майиблиги сабабли йиллик таътилда бўлиши, иш ҳақи сақланиб ёки сақланмасдан қўшимча таътил олиши, маъмурият ташаббуси билан таътилда бўлиши, иш ташлаш ва ҳ.к. сабаблар билан ишда вақтинча бўлмаганлар; -оилавий корхонада ҳақсиз ишлаётганлар ва бошқа якка тартибда ишлаётганлар; Баланснинг банд ва иқтисодий фаол аҳоли сони ҳақидаги маълумотлар асосида аҳолининг бандлик коэффициенти ҳисобланади:К = Т S А.Б. И.Б. И.Ф.А.. 100 Бу ерда: Т И.Б. - иқтисодиётда банд аҳоли сони; S И.Ф.А. - иқтисодий фаол аҳоли сони.

www.arxiv.uz 4-жадвалдаги маълумотларга кўра К = 8259 9194,3 БАНДЛИК   100 89 8, Аҳолининг иқтисодиётда бандлик кўрсаткичини меҳнат ресурслари сонига нисбатан ҳам ҳисоблаш мумкин: К = Т Т М.Р. Б. И.Б. М.Р. 100 Бу кўрсаткич жами меҳнат ресурсларидан қайси қисми ҳақиқатда иқтисодиёт соҳаларида бандлигини таърифлайди. Юқоридаги мисолимизда К = 8259 10663,3 М.Р. Б.   100 77 4, %. Бу коэффициент меҳнат ресурсларининг иқтисодий фаоллиги билан фаол аҳоли бандлиги кўрсаткичларини бир-бирига кўпайтмасига тенг: К М.Р.Б. қ К М.Р.Ф.  К А.Б. қ 0,898  0,862 қ 0,774 ёки 77,4% К Ж.А.Б. қ К М.Р.Ф.  К А.Б.  К Т.Р. қ 0,898  0,862  0,497 қ 0,385 ёки 38,5 %. Демак, умумий аҳоли сонидан атиги 38,5 % иқтисодий фаолият турлари билан шуғулланаётган экан. Аҳоли бандлик даражасини халқаро таққослашларда бу кўрсаткич иқтисодиётда бандлар сонини 10 ва ундан катта ёшдаги аҳоли сони билан қиёслаб аниқланади. Иқтисодий фаол аҳолининг иккинчи қисмини ишсизлар ташкил этади. Халқаро статистик стандартларга асосан, ишсизлар қаторига жорий давр мобайнида 16 ва ундан катта ёшдаги: а) иш жойига (ёки даромад келтирадиган фаолият соҳасига) эга бўлмаган шахслар; б) фаол иш қидираётган шахслар; в) ишни бошлаш учун шай бўлган шахслар киради.

www.arxiv.uz Ишсизлар таркибига меҳнат хизматлари (биржалари) томонидан йўлланмалари билан ўқиётган шахслар ҳам киради. Ўқувчи ва талабалар, қариялар ва нафақахўрлар, фаол иш қидириш билан шуғулланиб, уни бошлаш учун шай бўлсагина ишсизлар мақомига эга бўлади.Ишсизлар мақомини бир ойдан ортиқ муддатга корхона маъмуриятининг ташаббуси билан иш ҳақи сақланмасдан ёки қисман сақланиб мажбурий таътил берилган шахсларга ҳам бериш тўғрироқ бўлар эди. Аҳолининг ишсизлик даражасини тавсифлаш учун ишсизлик коэффициенти ҳисобланади. Халқаро статистик стандартларга кўра бу кўрсаткич ишсизлар сонини иқтисодий фаол аҳоли сони билан таққослашдан келиб чиқади.К Т Т аи иа ифа .. . ..  100 ; Бу ерда: К а.и. - ишчи кучига эга бўлган аҳолининг ишсизлик коэффициенти; Т И.а. - ишсизлик мақомига эга бўлган шахслар сони; Т Ф.И.а. - иқтисодий фаол аҳоли сони. Бу кўрсаткичда барча ишсизлар сони олинса, Халқаро меҳнат ташкилоти услубиятига биноан ҳисобланган ишсизлик коэффициентига эга бўлинади. Аммо меҳнат хизматларида қайд қилинган ишсиз мақомини олганлар сони олинса, расмий қайд қилинган ишсизлик коэффициенти ҳосил бўлади. Мисолимизда: Каи. , , ,   935 3 9194 3100 10 2%. Шу жумладан расмий қайд қилинган ишсизлик коэффициенти: К Т Т ки ки ифа .. р.. .. , , ,    100 34 7 9194 3100 04% Макроиқтисодий баланслар тизими - миллий ҳисобчиликнинг асосий услуби

www.arxiv.uz Миллий ҳисобчилик ҳақида умумий тушунча Бозор муносабатларига давлатнинг аралашуви объектив зарурат бўлиши билан бирга, у миллий иқтисодиёт ва иқтисодий тузилмалар аҳволи ва ривожланиш тенденцияларини ҳар тарафлама таърифловчи статистик кўрсаткичлар тизимига асосланган мукаммал миллий ҳисобчиликни йўлга қўйишни тақоза этади, чунки аниқ ва тўлиқ статистик ахборотларсиз на макроиқтисодий таҳлил ҳамда истиқболни белгилаш мумкин ва на барқарор ижтимоий-иқтисодий юксалишни таъминлайдиган макроиқтисодий сиёсатни давлат амалга ошира олади. Миллий ҳисобчиликни туб моҳиятини макроиқтисодий баланслар тизими белгилайди. Улар макроиқтисодий кўрсаткич ва ахборотларни ишлаб чиқишнинг асосий услуби ҳисобланади. Мазкур баланслар миллий ҳисобламалар тизими деб юритилади ва бу атамани биринчи марта Голландиялик статистик Эдвард Ван Клифф томонидан 1941 йилда “ De Economist ” журналида эълон қилинган “Голландиянинг миллий ҳисобламалари (счет) ҳақида” мақоласида ишлатган. Миллий иқтисодиётда маълум технологик жараёнлар натижасида товар ва хизматлар такрор ишлаб чиқарилади, молиявий ресурслар даромад ва харажатлар шаклида ҳаракат қилади. Миллий ҳисобчилик мазкур макроиқтисодий даражада кечадиган такрор ишлаб чикариш жараёнларини турли хил жиҳатдан бир бутунликда ва узвий боғланишда тасвирлайди. Миллий ҳисобламалар ўзаро боғланган кўрсаткичлар тизимидан таркиб топиб, улар миллий маҳсулот ва миллий даромадни яратиш, тақсимлаш, қайта тақсимлаш, истеъмол ва жамғариш жараёнларининг турли жиҳатларини ёритади. Бу тизим иқтисодий таҳлил ва истиқболни белгилаш учун муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Унинг кўрсаткичларида миллий иқтисодиёт тараққиёти, иқтисодий сектор ва тармоқларнинг ривожланиши,

www.arxiv.uz улар ўртасидаги ўзаро боғланишлар, ишлаб чиқариш, истеъмол ва жамғарма орасидаги ўзаро алоқалар ўз ифодасини топади. Ҳисобламалар иқтисодий операцияларни ҳисобга олиш учун мўлжалланган бўлса ҳам, аммо уларда бирламчи операциялар бевосита қайд қилинмайди. Балки дастлаб улар моҳияти ва характери, ижрочи томонлар- субъектларнинг жамиятдаги ўрни ва бажарадиган функцияларига кўра таснифланади, бир хил турдаги оқимларга бирлаштирилади, сўнгра ушбу оқимлар тегишли ҳисобламаларда қайд қилинади. Иқтисодий оқимлар бир ижрочидан иккинчиси томон кечгани учун улар хўжалик юритувчи субъектларнинг бир тоифаси учун даромад ёки кирим, иккинчиси учун эса харажат ёки чиқим шаклида гавдаланади ва уларнинг тегишли иккита ҳисобламасида ёки бир фаолият тури учун бағишланган ҳисобламанинг икки томонида ёзилиб қайд қилинади. Демак, бу ерда бухгалтерия ҳисобига ўхшаб мақсадли ҳисобламаларни юритиш ва икки ёқлама ёзиш усули қўлланади. Шунинг учун миллий ҳисобчиликни макроиқтисодий даражада юритиладиган бухгалтерияга ўхшатиш мумкин. Миллий ҳисобламаларда мамлакатда ишлаб чиқарилган пировард товар ва хизматлар оқимлари ишлаб чиқарувчилардан товар бозори орқали истеъмолчи уй хўжаликларига, улардан ишловчи кучлар ва бошқа табиий ресурслар товар оқимлари сифатида омиллар бозори орқали ишлаб чиқарувчилар томон ҳаракати ва бу жараёнга қарама-қарши йўналишда даромадлар ва харажатлар оқимлари кечиши миқдорий жиҳатдан тасвирланади. 1953 йилда БМТ биринчи халқаро андозавий (стандарт) МҲТ буюк инглиз статистиги Ричард Стоун раҳбарлиги остида БМТ статистика комиссияси томонидан яратилди ва фойдаланиш учун аъзо мамлакатларга тавсия этилди. Аммо бу халқаро стандарт тизим миллий маҳсулот ва миллий даромадларни такрор ишлаб чиқариш жараёнларини акс эттириб, молиявий ҳисобламалар билан тармоқлараро боғланишларни ва иқтисодиётни технологик тузилишини ўз ичига олмади. 1968 йилда БМТ иккинчи

www.arxiv.uz андозавий (стандарт) МҲТ яратилди. Унинг асосида 1969 йилда Оврупа ҳамжиҳатлигига аъзо мамлакатлари учун биринчи Оврупа интеграллаштирилган иқтисодий кўрсаткичлар тизими тасдиқланди. Бу халкаро стандартлар асосий ҳисобламалар билан уйғунлаштирилган молиявий ҳисобламалар ва В.Леонтьев “Харажатлар-ишлаб чиқариш” жадваллари билан тўлдирилган эди. Янги БМТ стандарт МҲТ-93 700 саҳифага яқин ва 21 бобдан иборат бўлиб, ўз ичига 600 га яқин ҳисобламаларни олади. Улар қуйидагилардан таркиб топади: -айрим ички иқтисодиёт секторлари учун стандарт ҳисобламалар; -иқтисодиёт тармоқлари учун ҳисобламалар (ишлаб чиқариш ва бирламчи даромадларни ҳосил қилиш); -айрим иқтисодий операция турлари учун ҳисобламалар; -ташқи иқтисодий алоқалар учун ҳисобламалар; -бутун иқтисодиётни тўлалигича таърифловчи ҳисобламалар; -мамлакат иқтисодий активлари ва пассивлари баланслари; -тармоқлараро баланслар (В.Леонтьев “Харажатлар - ишлаб чиқариш” жадваллари); -умумий жадваллар. Асосий ҳисобламалар ва уларнинг кўрсаткичлари Миллий ҳисоблама (счет) деб иқтисодий жараёнлар устидан макродаражада назорат қилиш мақсадида иқтисодий операцияларни тавсифлаб, товар ва хизматлар, даромад ва харажатлар оқимлари ҳақидаги маълумотлар асосида агрегатлашган макроиқтисодий кўрсаткичларни олиш усулига айтилади. Шакл жиҳатидан у бухгалтериядаги ҳисобламаларга ўхшайди ва Т-симон кўринишга эга. Одатда ҳисобламаларнинг ўнг томони “ресурслар”, чап томони эса “фойдаланиш” деб аталади ва уларда тегишли маълумотлар ёзилади. Ҳар бир ҳисобламада ресурслар ва улардан

$www.arxiv.uz фойдаланиш томони бир-бирига тенг бўлиши лозим. Уларни баланслаштиришнинг иккита усули бор. Кўпчилик ҳисобламаларда бу амал баланслаштирувчи модда - сальдо кўрсаткич ёрдамида бажарилади, сўнгра бу кўрсаткич кейинги ҳисоблама ресурс қисмида бошланғич модда бўлиб хизмат қилади. Айрим ҳисобламалар эса табиий ҳолда баланслашади, яъни ресурс ва фойдаланиш томонларида қайд қилинадиган иқтисодий оқимлар табиати уларнинг жамлари моҳият жиҳатидан бир-бирига тенг мувозанатда бўлишини тақазо этади. Бундай ҳисобламалар категориясига мисол қилиб, “товар ва хизматлар” деб аталувчи нолинчи ҳисобламани кўрсатиш мумкин. 2 МҲТда ҳисобламалар турли жиҳатдан таснифланади. Улар қуйидаги гуруҳлардан таркиб топади: -иқтисодиёт секторлари учун ҳисобламалар; -иқтисодиёт тармоқлари учун ҳисобламалар; -айрим иқтисодий операциялар учун ҳисобламалар; -умумий иқтисодиёт учун ҳисоблама (консолидирлашган ҳисобламалар); Иқтисодиёт секторлари учун ҳисобламалар ўз навбатида қуйидаги гуруҳларга бўлинади: -жорий ҳисобламалар; -жамғариш ҳисобламалари; -актив ва пассив баланслари; Жорий ҳисобламалар қуйидагиларни ўз ичига олади: -ишлаб чиқариш ҳисобламаси –с.1; -даромадларни ҳосил қилиш ҳисобламаси –с.2; -даромадларни бирламчи тақсимлаш ҳисобламаси –с.3; -пул шаклидаги даромадларни қайта тақсимлаш ҳисобламаси –с.4; 2 Товар ва хизматлар ресурслари ва уларни турли ма=садлар: истеъмол, жам\ариш ва щ.к. учун фойдаланиш жараёнини акс эттиради. Ыз-ызидан равшанки, бу щолда баланслаштирувчи модда былмайди, чунки маълумотлар тыли= ва ани= былса, щисоблама автоматик равишда баланслашади. Аммо уй\унсизлик, ызаро тенглик кузатилмаса, бу щол маълумотларда статистик хатолар мавжудлигидан дарак беради.$