Tabiatdan foydalanishning ekologik-iqtisodiy jihatlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Tabiatdan foydalanishning ekologik-iqtisodiy jihatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

112.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Tabiatdan foydalanishning ekologik va iqtisodiy samaradorligi 2.Tabiatdan noto`g`ri fodalanishning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini baxolash 3. Xududiy-ishlab chiqarish majmualari rivojlanishining iqtisodiy- ekologik strategiyasi 4. Tabiatdan foydalanish konsepsiyani qayta qurish 5. Iqtisodiy–ekologik barqaror rivojlanish

www.arxiv.uz 1. Tabiatdan foydalanishning ekologik va iktisodiy samaradorligi. Tabiatdan foydalanishning ekologik (tabiiy) va iqtisodiy samaradorligi o`zaro bog`liq va bir-birlarini taqozo etishi bilan tavsiflanadi. Tabiatda komponentlar orasida o`zaro barqaror muvozanat mavjud bo`lsa, noxush tabiiy va antropogen jarayonlar rivojlanishi muntazam boshqarilsa, resurslardan foydalanish oqilona amalga oshirilsa, tiklanadigan boyliklarni ularning foydalanish darajasiga qarab sun`iy ravishda tiklash ishlari maromida bajarilsa, umuman olganda, tabiatni muxofaza qilish va boyliklardan foydalanish ilmiy asosda boshqariladigan tabiat majmualarida amalga oshirilsa, ekologik samaradorlikka erishiladi. Ekologik samaradorlik. U tabiatdan foydalanish jarayonida bir qator tabiiy va antropogen omillarning faoliyatiga bog`liq. Bu omillar tabiiy muxitning optimal vaziyatda rivojlanishiga ta`sir etishi bilan bog`liq yoki tabiiy majmualar qanchalik ilmiy asoslangan tarzda barqaror boshqarilsa, ular shunchalik yuqori darajada ekologik samaradorlikka ega bo`ladi va aksincha. Ekologik samaradorlikni ta`minlovchi tabiiy omillardan biri - tabiiy muvozanatdir. Ekologik muvozanat mavjud bo`lgan tabiiy majmua (landshaft, geotizim), uning tuzilmali dinamik xolati me`yoridaligi komponentlar orasida o`zaro bog`liqlik va ta`sir tabiiy muvozanat xoldaligi, resurslar maxsuldorligining yuqoriligi, tabiiy muxit ifloslanmaganligidan darak beradi. Darvoqe, mazkur tabiiy majmua yuqori darajada samaradorlikda tabiat va jamiyat tizimida faoliyat ko`rsatmoqda, deb baxolash mumkin. Ekologik muvozanat barqaror bo`lgan xududda atrof-muxitni ifloslantiruvchi manbalar (sanoat korxonalari, transport, qishloq xo`jalik korxonalari va b.) ta`siri sezilmasligi mumkin, agar uzoqda joylashgan bo`lsa yoki ulardan texnogen chiqindi chiqarish xajmi me`yordan ortmasa, binobarin, ma`lum tadbirlar majmuasi muntazam qo`llanib borilsa, bu atrof-muxitni salbiy o`zgarishlardan muxofaza qiladi. Tabiiy majmualarnig barqaror xususiyatga ega bo`lishi ularning o`z-o`zini tozalash va qayta tiklash qobiliyatlarining yuqori darajada ta`minlanganligidan

www.arxiv.uz darak beradi. Ularda atmosfera xavosi yoki suv xavzalari orqali kelib qolgan turli chiqindilar ma`lum muddatda tabiiy yuvilish jarayonida chetga chiqib ketadi, landshaft majmualarida inson xo`jalik faoliyati ta`sirida o`zgarish bo`lishi ( yaylov, o`rmon, tuproq va boshqalardagi degradatsiya xodisasi ) mumkin, lekin ma`lum vaqtdan so`ng yana qaytadan tabiiy xoliga o`zgaradi. Bu xususiyat tabiiy majmuaning qayta tiklash qobiliyatining nixoyatda kuchliligi bilan bog`liq. Mazkur tabiiy xususiyatlar landshaftlar resurslarining ekologik jixatdan tozaligini ta`minlaydi, bu borada ayniqsa, atmosfera xavosi va suv xavzalarinig musaffoligi juda xam muxim, tuproqning texnogen chiqindilardan xoli bo`lishi yetishtiriladigan ekin maxsulotlarini ekologik jixatdan tozaligini ta`minlaydi, bu esa o`z navbatida inson va chorva mollarining salomatligini kafolatlaydi. Barqoror tabiiy majmualar yaylov, tuproq, pichanzorlarning maxsuldorligi, suvning tozaligi, yer osti suvlarining ifloslanmaganligi, o`rmonlarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Tog` oldi va tog` majmualari tabiatining insonga xizmat qiluvchi imkoniyatlari bisyor va katta saloxiyatga egaligi bilan ajralib turadi. Qulay va eng qulay rekreatsiya resurslari minglab axolini musaffo xavo, toza suv, betakror tog` manzaralariga boy bo`lgan go`shalarda xordiq chiqarishi, sog`lig`ini tiklashini ta`minlaydi. Ko`plab sayyoxlar tog` so`qmoqlarida yurib tabiatning yodgorliklarini miriqib tamosha qiladilar, suv xavzalarida cho`milib, tabiat saxovatidan baxramand bo`ladilar. Kasallikka chalinganlar buloq, yer osti suvlari, balchiq, toza xavodan va dorivor giyoxlardan baxramand bo`lishlari bilan betoblikni tark etadilar. Demak, optimal maromda rivojlanayotgan tabiiy majmualar ma`lum ekologik xususiyatlarga egaki, ular qulay tabiiy sharoit va resurslar majmuasi bilan ma`lum darajada samaradorlikka ega. Ekologik samaradorlik landshaftning resurslari asosida inson xo`jalik faoliyatini yuritish, rekreaksiya boyliklaridan baxramand bo`lish, tabiatdan estetik zavq olish va boshqa jixatlarda ifodalanadi. Ekologik samaradorlik tabiiy muxitda turli darajada mavjud bo`ladi, bu aniq xududning tabiiy sharoiti va resurslarining xususiyatlari bilan bog`liq. Bizningcha, tabiiy majmualarning ekologik samaradorligini quyidagi ballar

www.arxiv.uz asosida ko`rsatishni taklif qilish mumkin, masalan: samara yo`q - 0 ball, past samara - 1-3 ball, o`rtacha - -6 ball, yuqori –7-9 ball, eng yuqori-10-12 ball. Nol ball, odatda, foydalanilmaydigan xududlar uchun xos, masalan kuchli parchalangan relyef shakllari (bedlend), barxanlar, sho`rxoklar, tub jinslar ochilib qolgan tog` yonbag`irlari, sho`r bilan qoplangan botiqlar va boshqalarni ko`rsatish mumkin. Bu tabiat majmualarining xo`jalikda foydalanish imkoni yo`q darajada. Ba`zi vaziyatlarda rekreatsiya obyekti sifatida foydalanish mumkin, lekin bu kamdan - kam bo`ladi, chunki barxanlarda quyosh radiatsiyasi ko`pligi tufayli ba`zi kasalliklarni davolash mumkin, sho`r va sho`r balchiqlar xam ba`zi xollarda kasalliklarni davolashda ishlatiladi. Agar bular e`tiborga olinmasa, ko`rsatilgan majmualarning ekologik samaradorligi yo`q darajada. Past samara -1-3 ball - tabiat majmuasning faqat bir komponenti resursidan foydalanish imkoni bor, lekin u xam kambag`alligi bilan ajralib turadi. Masalan, strukturali balandlik va platolarning yaylovlari (gektariga 0,5-1 s.), Orol dengizining qurigan qismi yaylovlari (gektariga 0-0,5 s.) va boshq. Agarda yaylovlar degradatsiyaga berilsa, mavjud samaradorlik yanada kamayadi va nol ballga tushishi mumkin. O`rtacha ekologik samara - -6 ball - tabiiy majmuaning ikki komponenti resurslaridan foydalanish imkoni mavjud: yaylov va tuproq. Amudaryoning cho`llashishga berilgan Orolbo`yi del`tasi asosan yaylov sifatida foydalanilmoqda, lekin suv ko`p bo`lgan yillari qulay yerlarda kichik maydonlarda dexqonchilik bilan xam shug`ullaniladi. Adirlarda xam asosan yaylov chorvachiligi rivojlangan xolda, ba`zi xududlarida sug`orma dexqonchilik bilan xam shug`ullaniladi va b. Sug`oriladigan yerlar yuqori ekologik samara - 7-9-ballga ega,chunki sug`orma yerlarning maxsulot yetkazib berish darajasi dexqonchilikda eng katta ko`rsatkichga mansub. Bu xususiyat, ayniqsa, meliorativ sharoitlari qulay va tuproq unumdorligi yuqori bo`lgan yerlarda yanada yaqqolroq seziladi. Yerlarning meliorativ sharoitlari og`ir bo`lgan voxalarda yuqori ekologik samaradorlikka inson tomonidan boshqariladigan muxandislik tizimlari asosida erishiladi.

www.arxiv.uz Eng yuqori ekologik samaradorlik - 10-12 ball - sug`orma yerlarda rekreatsiya tizimlari rivojlantirilgan bo`lsa yoki maxsuldor yaylov zonasida mavjud bo`lgan rekreatsiya boyliklaridan samarali foydalanilayotgan xududlarni misol sifatida ko`rsatish mumkin. Bu borada Chirchiq va Qashqadaryoning o`rta va yuqori oqimlaridagi tabiat majmualarini eng yuqori samaraga ega deb xisoblash mumkin. Iqtisodiy samaradorlik. U ekologik samaradorlikdan ancha farq qiladi. Iqtisodiyotda biror loyixa amalga oshiriladigan bo`lsa, avvalo u amalda qo`llanila boshlagan taqdirda buyurtmachiga qancha foyda keltiradi yoki samara beradi, degan savolga javob berish kerak bo`ladi. Samara bermaydigan loyixa xech vaqtda amalga oshirilmasligi lozim. Moliyaviy mablag` xar qanday iqtisodiy tizimda taqchil, shuning uchun taklif qilinayotgan loyixalarni amalda tatbiq qilishdan oldin sarf-xarajat va foydani (natija) pul ifodasida taqqoslash yoki loyixaning iqtisodiy samaradorligini aniqlash kerak. Demak, iqtisodiy samaradorlik - chegaralangan tabiiy resurslardan oqilona foydalanishdir. Iqtisodiy samaradorlikni ko`pincha sarf-xarajat va samara orasidagi o`zaro nisbat aniqlaydi. Bu loyixa (yoki tadbir)ni amalga oshirish natijasida foydaning qiymat jixatidan ortib borishini qayd qiladi. Iqtisodiyotda kapital mablag`ning tabiatni muxofaza qilish ishlariga sarflash va samaradorlikni aniqlashda yetarli tajriba to`plangan. Ba`zi mutaxassislarning fikricha, kapital mablag`ni tabiat muxofazasi loyixalariga sarflash bilan vujudga kelgan samarani me`yoriy koeffitsiyent bilan solishtirish natijasida olingan natija (foyda, daromad) loyixaning samaradorligi to`g`risida xulosa qilishga imkon beradi. Pulning qadri-qiymati o`zgarib turgan iqtisodiy vaziyatda kapital mablag`ning samaradorligini oldindan aniqlash ba`zi xatoliklarga olib kelishi mumkin. Aytaylik, siz A so`mni bankka qo`ydingiz, agarda bank sizga yiliga 10% dan foyda berishini bildirsa, u xolda 5 yildan so`ng sizning pulingiz A qo`shuv B so`mga teng bo`ladi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkin, ya`ni xozirgi pul A so`m kelajakdagi puldan (A qo`shuv B so`mdan) qimmatroq yoki

www.arxiv.uz qadrliroq. Binobarin, kapital mablag`ni loyixalarga sarflashda ma`lum yilgacha uning xar yilgi qo`shimcha koeffitsiyentini keltiradigan samarasiga qo`shib xisoblash lozim. Afsuski, kapital mablag`larni katta miqdorda sarflash xar doim xam iqtisodiy samaradorlikka olib kelmaydi, bunda uzoq kelajakni xisobga olib, xar bir so`mga keladigan daromad to`g`ri xisob-kitob qilinmasligi natijasida jiddiy xatoliklarga yo`l qo`yiladi. Buning yorqin misoli sifatida 60-80 yillarda sobiq SSSRda yerlarni melioratsiya qilishning gigant dasturini ko`rsatib o`tish o`rinli. Bu dasturni amalga oshirish xajmining ulkanligini shundan xam bilish mumkinki, barcha sarf-xarajatlar miqdorini mamlakatning oziq-ovqat va yengil sanoatga sarflangan mablag` miqdoriga solishtirish mumkin edi. Ammo iqtisodiy samarani noto`g`ri xisob-kitob qilinishi natijasida global melioratsiyaning samaradorligiga erishilmadi. Umuman, olingan samara kamligi bilan tavsiflandi va katta miqdordagi pul mablag`lari samarasiz bo`ldi (Girusov va boshq. 1998). Buni quyidagi misollar asosida tasdiqlash mumkin: 1960-1985 yillar mobaynida Orol dengizi xavzasida jami sug`oriladigan yerlar maydoni 5 mln. ga dan 7 mln. ga yetdi, ya`ni xammasi bo`lib 2 mln. ga yer o`zlashtirildi. Lekin daryolardan olinayotgan suv miqdori jami 0, km. kubdan 85 km. kubgacha, ya`ni ikki barvardan ko`p ortdi. Suvning minerallashuv darajasi 0,3-0,7 g. dan 1,0-2,5 g. gacha ko`paydi, xar bir ga maydonga olinayotgan sug`orish suvi xar ga ga o`rtacha 8,2 ming m3 dan 12, ming m3 gacha, kollektor-zovur suvlari xajmi 5–6 km3 dan 32-3 km3 gacha ortdi. Sug`oriladigan yerlarda sho`rlangan maydonlar 50% ga ko`paydi. Sug`orma yerlarda tezkor usulda dexqonchilik qilish oqibatida tuproq xosildoriligining kamayishi kuchaydi. Bu 60-80- yillarda amalga oshirilgan o`lkan melioratsiya dasturining natijasi, uning oqibatlari xozirgacha tugatilgani yo`q. Masalan, Amudaryo va Sirdaryo suvidan noto`g`ri foydalanish tufayli Orol dengizi qurib bormoqda, Orolbo`yi yerlari kuchli degradatsiyaga uchragan, o`lkada axolining ijtimoiy axvoli og`ir, turli kasalliklar tarqalgan, ichimlik suvi taqchil va b. Bu misollar o`sha vaqtda katta mablag` sarf qiladigan loyixalarning iqtisodiy va

www.arxiv.uz iqtisodiy-ijtimoiy va xatto, ekologik samaradorligini xisobga olmay amalga oshirilganligini isbotlaydi. Demak, tabiat muxofazasi va ekologik vaziyatni barqororlashtirishga sarf qilinadigan kapital mablag`larning samaradorligini oldindan aniq xisob-kitob qilib, ma`lum bosqichlar asosida loyixalarni amalga oshirish iqtisodiy jixatdan samara beradi. Tabiatdan noto`g`ri fodalanishning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini baxolash Tabiat o`ta murakkab tuzilmaga ega, ayni zamonda u juda nozik xisoblanadi. Tabiat geografik qobiq miqyosida geosferalarning o`zaro bog`liqligi va ta`sirida bo`lish bilan birga uning xoxlagan geotizimida tabiiy komponentlari xam o`zaro bog`liqligi va ta`siri nixoyatda kuchliligi bilan ifodalanadi. Binobarin, yer kurrasida va uning sfera doiralari va komponentlari xamda majmualari yaxlit dinamik geotizim tashkil qilganki, agarda bu tabiiy xolatga me`yordan ortiqcha ta`sir etilsa, ma`lum xududda turli o`zgarishlar sodir bo`ladi. O`zgarishning miqyosi tashqi (yoki ichki) ta`sir kuchi va uning muntazamligiga bog`liq. Shu jixatdan qaraganda inson xo`jalik faoliyatining tabiatga ta`siri natijasida uch turdagi oqibatlar kelib chiqadi: ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy. Tabiatdan noto`g`ri foydalanishning ekologik oqibati mavjud qulay vaziyatning jiddiy vaziyat bilan almashishida aniq ifodalanadi. Vaziyatning o`zgarishi, odatda, atmosfera xavosi, suv, tuproq, o`simlik va boshqa komponentlarning ifloslanishi, shuningdek, axoli sog`lig`ining jiddiylashuvi natijasida sodir bo`ladi. Bu o`zgarishlarning katta xududlar misolida iqtisodiy jixatdan baxolash aslida mumkin emas, juda murakkab masala xisoblanadi. Tabiat resurslarining degradatsiyasi, qashshoqlanish va muomaladan chiqib qolishi xam katta iqtisodiy zararga olib keladi. O`tgan asrning 70-yillarida Markaziy Osiyo va Janubiy Qozog`istonda paxta yetishtiriladigan mintaqada tuproq sho`rlanishi xisobiga yiliga 2 mln t. (shundan O`zbekistonda 600-700 ming t.) kam paxta xosili

www.arxiv.uz olingan, xozirda xam tuproq sho`rlanishi katta maydonlarda rivojlangan, demak, yiliga kamida 1,5-2 mln t. kam xosil yig`ishtirib olinmoqda. Bu raqamni tegishli xisob-kitob qilish yo`li bilan qancha iqtisodiy zarar ko`rilayotganini bilish qiyin emas. Tabiatdan noto`g`ri foydalanishning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini baxolash amaliy jixatdan axamiyatga ega. Iqtisodiy zararni, odatda, tabiiy resurslarning degradatsiyaga berilishi, qashshoqlanishi, muomaladan chiqib ketishini pul vositasida baxolash tushuniladi. Ekologik zararni itqtisodiy baxolash xar bir komponent yoki resurs tabiiy xolda (yoki inson tomonidan o`zgartirilgan- madaniylashgan vaziyat) miqdoriy aniqlanadi, so`ngra, u iqtisodiy jixatdan baxolanadi. Aytaylik, ma`lum sug`orma yer irrigatsiya eroziyasi natijasida kuchli darajada yuvilib ketdi. Bu vaziyatda tuprog`i yuvilib ketgan maydon aniqlanadi, uning xosildorlik darajasi, mexanik tarkibi, sifat belgilari baxolanadi, avval paxta yoki boshqa (g`alla, poliz va b.) ekinlardan olingan o`rtacha (xar ga maydonga s. xisobida) maxsuldorligi belgilanadi. Shundan so`ng yuvilgan yerning iqtisodiy baxosi aniqlanadi. Baxolashda yetkazilgan zarar faqat bir yil (o`sha yilning pul qadriga nisbatan) uchun xisob-kitob qilinadi. Ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarni baxolash ikki yo`nalishda amalga oshiriladi. Birinchi yo`nalishda oqibatlarni xisob-kitob qilish mavjud bozor narxlariga asoslanadi. Bu yo`nalishda resurslarning unumdorligini o`zgarishi, maxsulotlarning xosildorligi kamayishi, (tuproqlarning sho`rlanishi tufayli maxsuldorligining keskin o`zgarishi, qishloq xo`jalik ekinlarining xosildorligi kamayishi, baliqchilikda baliq ovlash xajmining qisqarishi, yaylovlarda biomassa o`sishining keskin tushib ketishi, o`rmonlar degradatsiyasi va b.), axoli turmush sharoitining jiddiylashuvi (yoki daromadning yo`qolish uslubi turli kasalliklarning ko`payishi, o`lim, o`rtacha umr ko`rishning qisqarishi, rekreatsiya resurslarining qashshoqlanishi va boshq), mol mulkning xizmat muddatlarini qisqarishi (binolar, jixozlar, ishlab chiqarish qurollari va boshq.) tegishli xisob-kitob qilish yo`li bilan iqtisodiy zararlar baxolanadi.

www.arxiv.uz Ikkinchi yo`nalish baxolash bevosita sarf-xarajat bilan bog`liq. Bu yo`nalishdagi baxolash uslublari oldingi bo`limlarda (2.2.) taxlil qilindi. Bunda tabiiy boyliklarni sarf-xarajat yo`li bilan baxolash, sarf-xarajat taxlili kabi uslublarda mazkur yo`nalish bayon etilgan. Ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarni baxolash, yuqorida aytib o`tilgandek, oson emas. Bunda mavjud bozor narxlariga asoslangan xolda xar bir zarar turini aniq xisoblab chiqish taqozo etiladi. Quyida Orol dengizi va Orolbo`yi misolida mutaxassislar ishlab chiqqan ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarni baxolash tamoyillari va uslubiyoti bilan tanishasiz. Orol dengizi satxining tushib ketishi va Orolbo`yi suv rejimining tartibga keltirilishi natijasida vujudga kelgan salbiy ijtimoiy-iqtisodiy zarari mutaxassislar tomonidan 70- yillarda yiliga 30-60 mln. rubl deb baxolangan. Buni xisobga olgan ba`zi iqtisodchilar va suv xo`jaligi mutaxassislari daryolar suvini Orolga yubormay, sug`orma dexqonchilikni rivojlantirib, yiliga bir necha milliard rublga teng bo`lgan maxsulotlar yetishtirilishi maqsadga muvofiq, deb xisoblab, dengiz satxining tushib borishiga jiddiy munosabatda bo`lmadilar. Ular ijtimoiy-iqtisodiy oqibatning boshqa jixatlarini, xususan ijtimoiy oqibatini chuqurroq o`ylab ko`rmadilar. M.X. Baydal va A.K. Kiyatkinlar (1972) Orol dengizi taqdirini iqtisodiy jixatdan xisoblash bilan xal qilib bo`lmaydi, deb juda to`g`ri fikrda bo`lishgan. 70- yillar oxiri va 80-yillar boshlarida iqtisodchilar va suv xo`jaligi mutaxassislari Orol dengizi qurib borishining iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarini barcha jixatlari bo`yicha qat`iy xisobga olib, yetkazilayotgan va kelajakda sodir bo`ladigan barcha xalq xo`jaligi zararlarini sarxisob qila boshladilar. Dengiz akvatoriyasida bevosta iqtisodiy zarar Orolning kemachilikdagi mavqei yo`qolishi bilan bog`liq. 60-yillargacha dengizda Mo`ynoq-Aralsk, Uchsoy-Qozoqdaryo kabi portlar oralig`ida kemalar qatnovi muntazam yo`lga qo`yilgan bo`lib, ko`plab yo`lovchilar va xalq xo`jalik yuklari tashilar edi. Dengiz sayozlanishining kuchayishi natijasida barcha portlar quruqlikka aylandi va kemalar qatnovi 1979 yilga kelib to`xtadi. O`sha vaqlardagi xisob-kitoblarga ko`ra

www.arxiv.uz (S.N Kritskiy; 1973), kemachilikka yetkazilgan umumiy zarar xajmi 3 mln rublni tashkil qilgan. Orolda kemachilik to`xtatilishining jami zarari, bizingngcha, bu miqdordan xam ko`p bo`lgan bo`lishi mumkin, chunki avvalo barcha port xo`jaliklari to`liq ishdan chiqdi, kemalar, barjalar quruqlikda qolib ketdi, ular bilan band bo`lgan dengizchilar ishsiz qolishdi, yo`lovchilar va yuklar arzon suv yo`li bilan tashilmay qo`ydi va boshqalar. 70-yillarga qadar Mo`ynoq yarim orolining shimoli-sharqiy qirg`og`i ajoyib dengiz kurort zonasi xisoblangan, bu go`shada xar yili minglab kishilar va bolalar xordiq chiqarishgan. 1978 yilda kurort va bolalar oromgoxlari butunlay yopildi, kurort zonasi xuvullab qoldi, dengiz qirg`og`idan ancha (2-5 km) uzoqlashib qolgan va unda cho`milishning iloji qolmagan edi. Bu xam xalq xo`jaligi uchun jiddiy zarar keltirdi. Orol dengizi chuchuk suvda xayot kechiruvchi qimmatbaxo baliq zotlariga boy noyob xavza xisoblangan, unda yiliga o`rtacha 500 ming s baliq ovlanar edi, shundan 20 ming s juda qimmatli orol usachi (so`zan-baliq) iga to`g`ri kelgan. Shuningdek, zog`ora baliq, osyotr, leshch, sudak va boshqalar ovlanar edi. Dengizning sayozlanishi, suvning minerallashuv darajasini ortib borishi, Amudaryo deltasida ularning ikra qo`yishi murakkablashuvi tufayli baliq zotlari kamayib bordi. 1979 yilda jami 20 ming s, 198 yilda ,2 ming s baliq ovlangan. 198 yildan dengizda baliq ovlash amalda to`xtatildi. S.N. Kritskiy (1973) ma`lumotlariga ko`ra, 70-yillarning boshlarida baliqchilikka yetkazilgan umumiy zarar miqdori yiliga 6 mln rubl, deb baxolandi. Mo`ynoq shaxri yirik port, unda baliqni qayta ishlovchi kombinat bo`lgan, u yiliga 20 mln donadan ortiq baliq konservasi tayyorlab chiqarardi. Xozirda kombinat 20-25% quvvatda faoliyat ko`rsatmoqda. Baliq maxalliy kichik ko`llardan, suv xavzalaridan tutilib, kombinatga yetkazib beriladi. Urga, Uchsoy, Qozoqdaryo va boshqa joylardagi baliq sexlari 70-yillarda yopilgan. K.I Lapkinning xisob-kitobicha, Amudaryo deltasida baliq xo`jaligiga yetkazilgan jami zarar 1980 yil narxlari bo`yicha yiliga 18,9 mln rublga teng bo`lgan.

www.arxiv.uz Amudaryo va Sirdaryo deltalaridagi qamishzorlarning degradatsiyaga uchrashi va ko`l-botqoqliklarning qurishi natijasida qimmatbaxo mo`yna beruvchi ondatrachilikka katta zarar yetkazildi. Xar yili deltalarda 3 mln. dan ortiq ondatra terisi tayyorlanar edi. Xisob-kitoblarning natijasiga ko`ra, faqat Amudaryo deltasi byo`icha yiliga ,7 mln rubl zarar yetkazilgan. Orolbo`yida maxsuldor yaylovlar va pichanzorlar katta maydonlarni egallagan edi. Lekin cho`llashish jarayonining kuchayishi tufayli ularning maxsuldorligi keskin kamayib bordi, chunki qamish va turli o`tlar o`rniga sho`rga chidamli galofitlar va kserofitlar tarqala boshladi. Amaliy jixatdan qaraganda galofitlar va kserofitlarning yaylov chorvachiligida unchalik axamiyati yo`q. I.P. Gerasimov va boshqalarning (1980) xisob-kitobiga ko`ra, o`sha vaqtlarda Qozog`istonning Qizil O`rda viloyati xo`jaliklarida sigirlarning o`rtacha sut berishi yiliga 72-998 litrga qadar kamaygan. 1963-1978 yillar mobaynida qo`ylar 300 ming boshga, 10 ming qorako`l va qoramollar 5,5 ming boshga kamaygani qayd etilgan. Bularning jami iqtisodiy zarari 20 mln. rublni tashkil qilgan. K.I. Lapkinning xisob-kitobicha, 1980 yildagi narx bo`yicha Amudaryo deltasida yaylov va go`sht-sut chorvachiligidan kelgan zarar xajmi 9,0 mln. rublga teng bo`lgan. Axolining mexnat qilish va yashash sharoitlari yomonlashuvi natijasida Orolbo`yida avval baliqchi, ovchi, kema xaydovchi va kemalarni ta`mirlovchilarning, keyinchalik Mo`ynoq baliq kombinatining turli shaxarlardagi sexlari yoppasiga yopilishi 70-80-yillarda katta qiyinchiliklar tug`dirdi. Axoli yangi ish joylarini topguncha ancha qiynaldi. Bu soxada Qoraqolpog`istondagi umumiy iqtisodiy zarar 1980 yilgi pul qiymati bo`yicha yiliga 6,0 mln rubl ni tashkil qilgan. O`zFA Ishlab chiqarish kuchlarini o`rganish kengashining bir gurux iqtisodchilari Qoraqolpog`istonda Orol dengizi satxining pasayishi va Amudaryo deltasida cho`llashish jarayonining kuchayishi natijasida xalq xo`jaligiga yetkazilgan jami iqtisodiy zararni 1980 va 1985 yillar bo`yicha aloxida xisoblab chiqdilar. Ushbu xisob-kitob natijasiga ko`ra, xudud 1980 yilda 92,6 mln. rubl va

www.arxiv.uz 1985 yilda 128,9 mln rubl iqtisodiy zarar ko`rgan. Bu ko`rsatkichlar yuqorida qayd etganimizdek faqat ma`lum yillargagina tegishli ekanligini e`tiborda tutsak, barcha yillar davomida ko`rilgan zarar salmog`i nixoyatda kattaligi ayonlashadi. Orol dengizining baliqchilik, yaylov chorvachiligi, ovchilik, kemachilikka bevosita ta`siridan tashqari bilvosita ta`siri xam mavjud bo`lib, u ko`proq sug`orma dexqonchilik, sanoat va transport, qurilishga zarar keltirdi. E.D. Raximov (1990) ning xisob-kitoblariga qaraganda, Janubiy Orolbo`yida qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining tabiiy potensiali kamayishi evaziga kelajakda taxminan agrosanoat majmuasining jami maxsuloti va daromadi 1-15% ga kamayishi bashorat qilinadi. Orol dengizi satxining tushib borishi va shu munosabat bilan baliqchilik va qishloq xo`jaligi, sanoat soxalarida jami zarar o`lkaning istiqbolda rivolanishini e`tiborga olgan xolda kelajakda taxminan yiliga 600 mln rublni tashkil qilishi aniqlangan. Orol dengizi ijtimoiy - iqtisodiy oqibatlarining talofatlari shular bilangina chegaralanmaydi, ular ishlab chiqarish xajmining kamayishi, axolining ish bilan ta`minlanishiga, farovonlik darajasi, ishlab chiqarishning xajmi va sur`ati, noishlab chiqarish soxalariga xam salbiy ta`sir etadi. Iqtisodchi mutaxassislar (Raximov, 1990) ning bashoratli iqtisodiy xisob- kitoblariga ko`ra, Amudaryo deltasida 500-600 ming ga yer o`zlashtirish imkoniyatlari mavjud bo`lib, yangi sug`orma yerlarda bo`rdoqichilik, beda va poliz ekinlari urug`chiligini rivojlantirish evaziga 600 mln. rubllik maxsulot tayyorlash imkoniyatlari, shu jumladan, taxminan 0 mln rubllik sof maxsulot yetishtirish mumkin. Yerlarni o`zlashtirish va xo`jaliklarni tashkil qilish uchun sarflanadigan kapital mablag`lar muayyan muddatlarda qoplanadi. Tayyor maxsulotlarni baxolashdan yer resurslarini baxolashga o`tish uchun sof maxsulotning qiymatiy me`yordagi samaradorlik koeffitsiyenti (0,07, u «Ekonomicheskaya gazeta» ning 1981 yil, 2-sonida e`lon qilingan «Metodika opredeleniya ekonomicheskoy effektivnosti kapitalnix vlojeniy» nomli maqolada bayon etilgan) bo`yicha uni 1 martaga ko`paytirdik. Bunda deltaning yangi o`zlashtirilishi mumkin bo`lgan qismi binobarin, 6,3 mlrd rublni tashkil qiladi. Bu tabiiy potensial Orol

www.arxiv.uz dengizining qurishi va Amudaryo deltasining degradatsiyasi tufayli butunlay yo`qotilishi mumkin. Demak, tabiatdan noto`g`ri foydalanishning ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari inson uchun katta zarar keltiradi, eng muximi, tabiiy saloxiyat ishdan chiqadi, resurslarning qashshoqlanishi xalq xo`jaligining rivojlantirish imkoniyatlarini yo`qqa chiqaradi, axolining salomatligiga putur yetkazadi. 3. Xududiy-ishlab chiqarish majmualari rivojlanishining iqtisodiy-ekologik strategiyasi Ishlab chiqarish ko`p xollarda xududning tabiiy sharoiti, resurslar turlarining boyligi, mexnat resurslari va boshqa omillarga juda xam bog`liq. Atrof - muxit va ekologik vaziyat nuqtai nazardan tabiiy ekologik sharoit ishlab chiqarishning rivojlanishiga ma`lum (ba`zan kuchli) darajada ta`sir etadi. Chunki yer osti va yer usti boyliklarining mavjudligi, resurs turiga qarab unga mos (sanoat) korxonalarning vujudga kelishi va tayyor maxsulot ishlab chiqarishni yo`lga qo`yishga imkon beradi. Sanoat korxonalarining tarkib topishi axoli sonining ortib borishi va pirovardida ishga tushirilgan korxona(lar) negizida axoli yashash punkti va ba`zan me`yordagi shaxarlarning vujudga kelishiga turtki bo`ladi (masalan, Uchquduq, Muruntov, SHo`rtan va b.). Ishlab chiqarishni joylashtirish va rivojlantirish xududning tabiiy - ekologik sharoitlariga juda mos tushishi va asosan uning xususiyatlaridan kelib chiqishi shart (bu tamoyil quyiroqda taxlil qilib o`tiladi). Ammo 30-50 va xatto 70-80- yillarda xam bunga jiddiy e`tibor berilmadi va natijada turli miqyosda ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlar yuzaga keldi. Masalan, Chirchiq va Oxangaron vodiylarida ko`plab turli sanoat korxonalarini joylashtirish, Surxondaryo vodiysi (qo`shni Tojikiston) da alyuminiy kombinatining ishga tushirilishi va boshq. Buning oqibatida atrof - muxit xozirga qadar aziyat chekmoqda, axoli salomatligi, chorva mollari, qishloq xo`jaligi jiddiy zarar ko`rmoqda. Boshqacha aytganda, sanoat ishlab chiqarishidan ko`plab daromad olinishi bilan birga atrof - muxit,

www.arxiv.uz axoli va qishloq xo`jaligiga keltirilayotgan zarar va uning iqtisodiy baxosi (qiymati), bizningcha, bir-birlariga to`g`ri kelmoqda. Chunonchi, ishlab chiqarish juda xam kam samara bilan ishlayotganligi to`g`ri, xolisona taxlil qilinsa, bular o`rtasidagi xaqiqiy ayirma obyektiv baxolangan bo`lar edi. To`g`ri, odatda, ishlab chiqarish rivojlanishining birinchi bosqichlarida tabiiy ekologik sharoit o`zgarishi, axolining joylashuvi va zichlik darajasi o`sishi e`tiborga olinmasligi natijasida keyinchalik turli oqibatlar kelib chiqishi mumkin. Xech kimning xayoliga xam kelmagan edi-ku, Chirchiq yoki Oxangaron vodiysida sanoat ishlab chiqarishining shu darajada o`sishi xavo va suv xavzalarini, tuproqni jiddiy tarzda ifloslaydi deb. Bu xodisa sanoat korxonalarining quvvatini xamda axoli sonining ortib borishi bilan to`g`ridan - to`g`ri bog`liq. Ishlab chiqarishni joylashtirish jarayonida obyektiv bashorat qilinganda vaziyat shunchalik taxlikali bo`lmasligi mumkin edi. Ishlab chiqarish majmualarini vujudga keltirish mavjud tabiiy ekologik sharoitlar to`liq xisobga olinishini taqozo etadi. Birinchi navbatda iqlimiy omillar, xususan, shamol rejimini aniq e`tiborga olish katta axamiyatga ega. Chunki shamolning xarakati, tezligi va yo`nalishi sanoat chiqindilarini turli tomonga yoyadi, bunda bir yoki ikki tomonga yil davomida barqaror esish yo`nalishini ko`proq nazarda tutish muximdir. Tojikistondagi alyuminiy korxonasini loyixalash va qurish jarayonida tog`-vodiy shamolining qo`shni O`zbekistonga tomon esishi to`liq xisobga olinmaganligi tufayli Uzun, Sariosiyo, Denov tumanlari muntazam aziyat chekib kelmoqda. Surxondaryoning ushbu tumanlariga yetkazilayotgan umumiy ijtimoiy-iqtisodiy zarar miqdori Tojikistondagi alyuminiy korxonasidan olinayotgan daromadning ma`lum qismini tashkil qiladi. Buni korxona loyixachilari va ekspertlari o`ylab ko`rmaganmikinlar?! Bundan ne foyda?! Xuddi shunday xodisa Oxangaron vodiysida xam kuzatilmoqda. Tog`-vodiy shamoli Olmaliq, Oxangaron, Angren sanoat korxonalarining chiqindilarini tunda tog`dan vodiy bo`ylab, kunduzi esa tog` oldidan vodiy bo`ylab tog` yonbag`rilariga `yoyadi. Bunda texnogen chiqindilar Oxangaron vodiysi xududida muntazam bir tekisda taqsimlanadi va atrof - muxitga yog`iladi, yer usti va yer osti suvlariga

www.arxiv.uz aralashib, ularni ifloslaydi. Piskent shaxri axolisi shaxar xududidagi yer osti suvi ifloslanganligi uchun tog` etagidan quvurlar orqali keltirilgan yer osti suvidan foydalanmoqda. Quvurlar, ularni o`rnatish, suv xaydash va umuman, suv tizimining foydalanish xarajatlari xisobga olinsa sanoat korxonalari keltirayotgan daromadning bir qismi bu soxaga sarflanishidan korxona raxbarlari xabardormikin? Axoli sog`ligini tiklash uchun sarflanayotgan tibbiy yordam va kasallik varaqalari uchun kasaba uyushmalari to`layotgan mablag` qaysi xisobdan amalga oshiriladi? Yuqorida keltirilgan misollar va aytilgan fikrlarni xisobga olib xududiy- ishlab chiqarish majmualarini rivojlantirishning uzoqqa mo`ljallangan iqtisodiy- ekologik strategiyasini ishlab chiqish katta amaliy axamiyat kasb etadi. Iqtisodiy- ekologik strategiyaning dastlabki tamoyili xududning xalq xo`jaligi tarmoqlarini rivojlantirish jarayonida uning tabiiy sharoiti, resurslari va ekologik vaziyatdagi o`zgarishlar, yangi tarkib topadigan nomatlub antropogen xodisalar, sabab-oqibat zanjirining uzluksiz taraqqiyoti natijalari, ro`y beradigan ekologik va ijtimoiy- iqtisodiy oqibatlar atroflicha va chuqur asoslanishi, prognostik xulosalar ishlab chiqilishi, tarkib topadigan yangi anropogen tizimning boshqaruv yo`llari oldindan taxliliy usullar asosida tayyorlanishi maqsadga muvofiq. Aks xolda xududiy ishlab-chiqarish majmualarining istiqbolda keltiradigan iqtisodiy samaralari ijobiy bo`lmasligi mumkin. Qisqacha qilib aytganda, iqtisodiy majmua rivojlanishi xududning ekologik tizimi (yoki geotizim) ga qanchalik ta`sir ko`rsatadi, uning miqyosi oldindan bashorat qilinishi va shu asosida korxonalar ishlab chiqarishini optimallashtirish tadbirlari amalga oshirilishi zarur. “Korxona(lar) taraqqiyoti- xudud” tizimi xar qanday iqtisodiy rejalashtirishda doimo uzluksiz bir-birlariga bog`liq xolda qaralishi va o`rganilishi lozim. Xududning iqtisodiy rivojlanishini rejalashtirishda istiqbolda korxonalar quvvatini oshirish va yangilarini barpo etishni nazarda tutganda ishlab chiqarishning atrof - muxitga ta`sirini e`tiborga olish bilan birga tabiatning xalq xo`jaligi obyektlariga aks ta`sirini xam to`g`ri va xaqqoniy xisobga olish maqsadga muvofiq. Bu xodisa, odatda, insonning tabiiy muxitga me`yordan ortiq darajada

www.arxiv.uz ta`sir etishi natijasida yuz beradi. Ekologik muvozanatning buzilishi negizida tabiat atrof - muxitga qayta aks ta`sir eta boshlaydi. Bu ta`sirning kuchi, miqyosi va umumiy qudrati insonning tabiatga ko`rsatgan ta`siridan kuchliroq va kengroq miqyosda bo`lishi mumkin. Bunga Orol dengizi misolida yaxshi tasavvurga ega bo`linadi. Shuni to`g`ri xisobga olish zarurki, tabiatning insonga aks ta`siri muddati yangi ekologik muvozanat barqaror bo`lguncha (topguncha) davom etadi. Bu xodisa bir necha o`n yillargacha davom etishi mumkin. Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va rivojlantirishning strategiyasini asoslaganda ular qanday tabiiy geografik muxitda amalga oshirilayotganini xisobga olish o`ta muxim vazifa xisoblanadi. Boshqacha aytganda, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda geografik o`rin birinchi darajali amaliy axamiyat kasb etadi. Tog` daryo vodiylari (Chirchiq, Oxangaron, Qashqadaryo va boshq.), tog` vodiylari (tog`larning ichki qismidagi berk vodiylar), tog` oldi tekisliklari sanoat korxonalarini joylashtirishda bir necha tabiiy ekologik omillarni to`g`ri xisobga olishni talab qiladi. Bunda asosan iqlimiy (meteorologik), gidrologik, gidrogeologik, geomorfologik, geologik, tuproq va boshqalar nazarda tutiladi. Bunda sanoat chiqindilarining atmosfera xavosida tarqalish jarayonining tezligi va yo`nalishi, to`planishi yoki tarqalishi ustivor axamiyatga ega. Atmosferaga chiqaraliyotgan chiqindilarning tog` vodiylarida to`planishi xududda og`ir metallar, kimyoviy birikmalar akkumulyatsiyasiga sabab bo`ladi (masalan, Olmaliq, Oxangaron sanoat tuguni xududida). Tog` oldi prolyuvial tekisliklar korxonalardan chiqayotgan iflos grunt suvlari suv xavzalariga qo`shilib, ularni ifloslantiradi, ayniqsa, ichimlik suvlarini yaroqsiz axvolga olib keladi (Farg`ona neftni qayta ishlash korxonasi). Kimyoviy chiqindilarning korxonalar atrofida yog`ilishi («ishqorli yog`inlar») ekinzorlar, yaylov o`simliklari va o`rmonlardagi dov-daraxtlarning o`sishiga salbiy ta`sir etadi, ularning tarkibida og`ir metallar miqdori me`yordan ortib ketadi (Olmaliq tog`-metallurgiya korxonasi ta`sir doirasidagi xudud). Qorovulbozordagi neftni qayta ishlash majmuasi cho`lda, axoli yashash punktlaridan uzoqda qurilganligi tufayli uning atrof - muxitga ta`siri kamroq, buning ustiga texnologiya samaradorligi ancha yuqoriligi sababli

www.arxiv.uz muxitning ifloslanishi me`yorida. Shuningdek, Muborak va SHo`rtan gazni qayta ishlash majmualari xam xamma jixatdan qulay joyda qurilgan va atrof - muxitga salbiy ta`siri ancha zaif. Ularda chiqindilarning chiqarlishi xam me`yordan uncha katta emas. Xuddi shunday ijobiy tavsifga Talimarjon IES xam ega. Uning atrof - muxitga ta`siri kamroq. Bu yerdagi baland dudbo`ronlardan chiqqan texnogen chiqindilar muxitni nisbatan kam ifloslaydi va shamol ta`sirida atmosferada tez tarqalib ketadi. Ishlab chiqarish korxonalarini loyixalayotganda xududning tabiiy xususiyatlarini xisobga olish uzoqni mo`ljallab, iqtisodiyotning taraqqiyotini belgilashga imkon beradi. Bu vaziyatda ishlab chiqarishning muttasil rivojlanishi xamda atrof - muxitning zaxmat chekmasligi, axoli salomatligining barqaror bo`lishi ta`minlanadi. Tabiatdan foydalanish konsepsiyasini qayta qurish Tabiat bilan jamiyat o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni optimallashtirish masalalari naqadar murakkab va chigalligi fan va texnika yutuqlarini ishlab chiqarishni muntazam taraqqiy qildirishga tatbiq etilishi bilan bog`liq. Inson tabiatdan keragicha va xatto undan xam ko`p xom ashyo xamda boyliklar olishga xarakat qiladi, lekin ularning o`rnini nima bilan to`ldirish lozimligini ko`p xollarda xayoliga xam keltirmaydi. Boz ustiga mineral xom ashyolarni qazib olish va ulardan zarur bo`lgan oz miqdordagi, aytaylik, metallarni ajratib olgandan so`ng bo`sh tog` jinslarini ma`lum joylarda yig`ib qo`yaveradi, keyin ulardan sun`iy «tog`lar» vujudga keladi. Yoki daryo suvlarini sug`orish maqsadlarida xaddan tashqari ko`p xajmda olib, extiyojdan ortiq qismi qaytgan, sifati buzilgan suvlar sifatida berk botiqlar va yana o`sha daryolarga qaytariladi. Binobarin, tabiatda mavjud bo`lgan birlamchi ekologik muvozanat buziladi, yangi vaziyat tarkib topadi. Albatta, bu jarayonda inson o`zi uchun zarur bo`lgan yutuqqa ega bo`ladi, ya`ni tayyor maxsulot yetishtiradi, ma`lum tovarlarni ishlab chiqaradi va xokazo.

www.arxiv.uz Lekin tabiiy muxit avvalgi xolatiga nisbatan jiddiy zarar ko`radi, chunki ko`p asrlik muvozanat va vaziyat buziladi, tabiatning qulay bo`lib kelgan sharoitlari izdan chiqadi, o`z-o`zini idora qilish xususiyatlariga ziyon yetadi. Bu insonning xo`jalikni yuritish an`anaviy usullari bilan obyektiv ravishda mavjud bo`lgan tabiiy muxit (biosfera) o`rtasidagi ziddiyatdir. Aslini olganda tabiat ko`rayotgan zararning bir uchi insonga xam salbiy ta`sir etadi. Buni, odatda, tabiatning aks ta`siri, deb xam yuritiladi. Ma`muriy- buyruqbozlik xukm surgan tizimda paxta yakkaxokimligi sug`orma dexqonchilikka katta ziyon yetkazdi. Surunkasiga katta maydonlarda paxta yetishtirish tufayli yerning maxsuldorligi kamayib bordi. Chunki xar ga maydondan eng ko`p xosil yetishtirish maqsadida tuproqqa mineral o`g`itlar (500- 600 kg gacha), xasharotlar, begona o`tlarga qarshi zaxarlilik darajasi yuqori bo`lgan turli pestitsidlar (xar ga ga 0-50 kg gacha) xaddan tashqari ko`p va muntazam ishlatildi. Natijada tuproqdagi gumus miqdori 0-50% ga kamaydi, chuvalchang va boshqa foydali mikroorganizmlar butunlay qirildi, tuproq o`z- o`zini tozalash va maxsuldorligini tiklash qobiliyatini yo`qotdi. Bu xususiyatlarni sun`iy ravishda tiklab turish uchun dexqonlar yerga ko`plab mineral o`g`it va boshqa kimyoviy ashyolar solishni kuchaytirdilar. Shu zayilda 60-80 - yillarda paxta va boshqa ekinlardan tegishli xosil olindi, davlat rejalari bajarildi. Jamiyat bu bilan o`z maqsadiga erishdi, lekin tabiiy muxit ulkan darajada ziyon ko`rdi. Chunonchi, tekislikdagi voxalarda grunt suvlari satxi keskin ko`tarilib, yer betidan uning chuqurligi 1-3 m ni tashkil qildi. Grunt suvlari minerallashganligi tufayli tuproqda tuz to`planishi kuchaydi. Tog` oldi tuproqlari, ayniqsa och va oddiy bo`z tuproqlar mintaqasi qashshoqlashdi, eroziya va deflyatsiyaning xarakat maydonlari kengaydi. Voxalarda daryo va sug`orish kanallari, quduqlarning suvlari axoli ichishi uchun mutlaqo yaroqsiz xolga keldi. Boz ustiga daryolarga voxalarning qaytgan suvlari tashlanishi sug`orish jarayonida tuproqda tuz to`planishini tezlashtirishdi. Orolbo`yida esa xavodan tuz yog`ila boshladi. Bu tabiiy-iqtisodiy o`zgarishlar xo`jaliklarga, xususan, davlatga qimmatga tushadi. Chunki yerlarning meliorativ xolatini yaxshilash uchun tegishli

www.arxiv.uz uzunlikdagi kollektor-zovurlar tizimini bunyod etish, mavjudlarini muntazam tozalab, ishchi koeffitsiyentini rostlab turish taqozo etiladi. Umuman, sug`orma irrigatsiya massivlarini barqaror boshqarish uchun murakkab sug`orish-meliorativ tizimlarni bunyod etish, ulardan oqilona va samarali foydalanish lozim. Chunki boshqaruv darajasi va uning sifati, muntazamligi xamda keng qamrovligi voxaning qulay meliorativ rejimi (maromi)ni bir xil tarzda yoki sun`iy ravishdagi ekologik muvozanat xolida saqlashga xizmat qiladi. Zotan, bu murakkab muxandislik inshootlari va tadbirlari muayyan darajada sarf-xarajatlarni talab etadi. Agarda sarf qilinayotgan xarajatlar yig`indisini olinayotgan daromadlar bilan solishtirilsa buning nisbati unchalik katta ko`rsatkichdan iborat bo`lmasligi o`z-o`zidan ayon. Bunday xolni, ayniqsa, mashina usulida sug`orish tashkil qilingan xududlarda, masalan, Qarshi dashti, Buxoro va Qorako`l voxalari va boshqa suv nasos stansiyalari asosida tortib olinayotgan sug`orma yerlarda paxta va ekinlar tannarxi ancha qimmatga tushayotganligida yaqqol ko`rish mumkin. Inson ishlab chiqarish jarayonida tabiiy boyliklardan foydalanishning turli muddatlarga mo`ljallangan strategik rejalariga amal qilmasligi tufayli nobudgarchilikka yo`l qo`yishi oqibatida ancha pand yeydi, lekin vaqt o`tganligi sababli yuzaga kelgan nomaqbul xodisalar bilan murosa qilishga to`g`ri keladi. Resurslardan oqilona foydalanmaslik va uzoqni ko`ra olmaslik, puxta xisob - kitoblarga ega bo`lmay sodir bo`layotgan murakkab tabiiy-xo`jalik xodisalaridan boshqa resurslar xisobiga osonlik bilan tezda qutilishga inson o`rganib qolgan. Bu xol aslida keyinchalik boshqa xunuk bir (yoki guruxli) keng miqyosli xodisalarni keltirib chiqarishini u to`g`ri bashorat qila olmaydi. Tabiiy xodisalarning bir-birlari bilan uzviy bog`iqligini oldindan ko`ra olmaslik jamiyatga katta kulfatlar keltiradi, iqtisodiyotga jiddiy zarar yetkazadi, axolining sog`lig`ini yomonlashtiradi. Masalan, 70-80 - yillarda Markaziy Osiyoda ko`plab yangi yerlar o`zlashtirilib, sug`orma dexqonchilik muomalasiga kiritildi. 1960 yilda jami sug`oriladigan yerlar 106 ming ga ni tashkil qilgan edi. Endilikda xammasi bo`lib 7,1 mln ga dan ziyod maydonda sug`orma dexqonchilik bilan shug`ullanilmoqda. Shuncha yerni sug`orish uchun o`lkada 105,2 km3 suv daryolardan olinmoqda,

www.arxiv.uz kollektor-zovurlar oqimi esa jami 33,9 km3 ni tashkil qiladi. O`rtacha xar gektar sug`oriladigan maydonga sarf qilinayotgan suv miqdori O`zbekistonda 1980 yildagi o`rtacha 18,7 ming m3 dan 1986 yilga kelib 13, ming m3 ga, 1996 yilda 12, ming m3 ga kamaydi. Lekin bu ko`rsatkich xali xam talabga javob bermaydi, paxta uchun sug`orish me`yori o`rtacha 7-8 ming m3 bo`lishi amalda tasdiqlangan. Sug`oriladigan dexqonchilikning muttasil va keng miqyosda rivojlantirilishi natijasida O`zbekistonda kutilmagan tabiiy-antropogen xodisalar tarkib topa boshladi. 70-yillarda voxalarda vujudga kela boshlagan qaytgan suvlar irrigatsiyada asosiy muammo darajasiga ko`tarildi, chunki ularning xajmi yil sayin progressiv ravishda orta bordi. Qaytgan suvlar minerallashganligi tufayli sug`orishda foydalanishga yaroqsiz, daryolarga yana qaytadan tashlansa, ularning suvini ifloslaydi va sho`rligi oshishiga sabab bo`ladi, berk botiqlarga yuborilsa, suv bug`lanishga sarf bo`lib, isrofgarchilikka yo`l qo`yiladi. Shuning uchun xam qaytgan suvlar muammosi o`ta murakkab, xozirgi fan va texnika yutuqlari doirasida bu muammoni ijobiy xal qilish mushkul. Shuni xisobga olib, Respublika melioratsiya va suv xo`jaligi vazirligi (sobiq, xoxirgi qishloq va suv xo`jaligi vazirligi) mutaxassislari ularning katta qismini Amudaryo va Sirdaryoga, kamroq qismini esa berk botiqlarga tashlashga jazm qilishdi. Shu tariqa daryolar suvining ifloslanish va minerallashuv darajalarining oshishi boshlandi, Markaziy Osiyoning tekislik qismidagi sho`rxokli botiqlarda sho`r ko`llar tarkib topa boshladi, Turon pasttekisligining qoq markazida joylashgan ulkan va noyob Orol dengizi quriy boshladi. Chunki unga daryolardan suvning kelishi borgan sari kamayib bordi. Xullas, Turon o`lkasida 60-yillardan boshlab sug`orish ishlari mislsiz katta sur`atlarda taraqqiy qilishining ekologik oqibati shularga olib keldi. Bu xususda so`z ketganda, shunday tang, xalokatli ekologik vaziyatlarni tarkib topishini mutaxassislar bashorat qila olishgan edimi, degan mantiqiy savol tug`ilishi turgan gap. Eslatib o`tish kerakki, o`sha paytlarda Orol dengizi xavzasi suv resurslari bo`yicha ko`zga ko`ringan mutaxasssislar (V.L. Shuls, S.Y. Geller, V.N. Kunin, L.S. Litvak va b.) Orolning qurishi o`lka uchun unchalik qo`rqinchli emas, uning

www.arxiv.uz satxidan suv bug`lanishga bekorga sarf bo`lganidan ko`ra, sug`orma dexqonchilikni rivojlantirish afzalroq, shu boisdan dengizning mavjud bo`lishi shart emas, degan fikri asosida Orol muammosi xas-po`shlangan edi. Orolbo`yida axolining sotsial-iqtisodiy oqibatlarga duch kelishi, sanitariya-gigiyenik sharoitlarning og`irlashishi, turli kasalliklar va go`daklar o`limi keskin darajada ortishi kabi masalalar bo`yicha esa ekologik va sotsial-iqtisodiy bashorat ishlab chiqilmagandi. Amudaryo va Sirdaryoga kollektor suvlari tashlanishi natijasida sifati keskin o`zgarishi va ichish uchun mutlaqo yaramas xolga kelishi xam avvaldan chuqurroq xisob-kitob qilingan, ekologik ekspertiza ishlarini o`tkazish xech kimning xayoliga xam kelmagandi. Berk botiqlarga tashlama suvlarning yuborilishi ularda baliqchilik taraqqiy etishiga asos bo`ladi, degan xayolda ish tutilib, katta maydonlardagi tabiiy yaylovlar suv ostida qolib ketishi bilan xech kim qiziqmagan. Faqatgina Aydar ko`li o`rnida xozirda 600 ming ga dan ziyod yaylov suv ostida qoldi. O`sha vaqtlarda sobiq Ittifoq xukumatiga jaxon bozorlarida chaqqon bo`lgan paxta tolasini ko`plab sotish va undan mo`may daromad olish xar qanday boshqa yumushlardan afzalroq edi, uni maxalliy axolining ichimlik suvisiz qolishi xech qiziqtirmagan, Orolning qurishi va uning ekologik xamda sotsial-iqtisodiy oqibatlariga mutlaqo e`tibor bermagan. Endilikda sayyoraviy, xududiy va maxalliy ekologik muammolar tobora keng miqyosda shakllanayotgan bir paytda tabiatdan foydalanishning an`anaviy usulini qayta ko`rish vaqti yetdi, deb xisoblash maqsadga muvofiq. Avvalo, ekologik qayta qurish konsepsiyasi nimaga asoslanishi lozim? Bu borada ilmiy asoslangan konsepsiya mavjudmi? Bizningcha, bu borada quyidagi tamoyillarga asoslanish yuqori samara beradi. Butun biosferani makro-geotizim deb qaralsa, uning bo`laklari (quruqliklar, okeanlar) mezotizimlar, quruqlikning ayrim bo`laklari xududiy geotizimlar, ularning qismlarini provinsiyali geotizim, undan so`ngra okrugli, rayonli, landshaftli geotizimlar va xokozolarga ajratish mumkin. Binobarin, biosfera bexisob geotizimlardan iborat, bu Yer kurasini geotizimlardan tashkil topganidan

www.arxiv.uz darak beradi. Xar bir geotizim yaxlit (o`sha xududda) tabiat, axoli va xo`jalik integratsiyasidan tashkil topgan. Boshqacha aytganda, xar bir geotizimdagi tabiiy sharoit va resurslar, axoli va xo`jalik bir-birlariga mos keladigan xususiyatlarga ega. Mazkur geotizim mikromajmua (fatsiya, maydon va joy) va makromajmua (landshaft, rayon) dan iborat bo`lishi mumkin, binobarin, geotizim mavqei, miqyosi va xususiyatlariga qarab uning resurslaridan faqat oqilona foydalanishni yo`lga qo`yish, bu borada ishlab chiqarishni berk yoki chiqindisiz texnologiya asosida rivojlantirish, tabiiy sharoit va resurslarning maxalliy xamda xududiy xususiyatlarini, albatta, xisobga olish zarur. Bu geotizimli tamoyil tabiatdan foydalanishni bir xil tabiiy va ekologik xususiyatlarga ega bo`lgan xudud (geotizim) larda amalga oshirishni taqozo etadi. Ishlab chiqarishni deyarli bir xil tabiiy (ekologik) sharoitlarda amalga oshirishning ko`p afzalliklari bor; masalan, maxsulot ishlab chiqarishda ixtisoslashish, resurslarning bir-birlariga yaqinligi yoki bir xilligi, axolining joylashishi sanoat korxonalarini joylashtirishda, qishloq xo`jaligining ma`lum bir tarmoqlarini rivojlantirishda asqotadi. Tabiiy jarayon va xodisalarning barqaror boshqaruvida xam qulayliklar mavjud. Xullas, ishlab chiqarishni xududiy takomillashtirish borasida tabiatdan foydalanishning bu yangi konsepsiyasi o`ziga xos xususiyatlarga egaki, uni amalda sinab ko`rish va ijobiy xulosaga kelingan taqdirda istiqbolda keng miqyosda qo`llash maqsadga muvofiq. 5. Iqtisodiy–ekologik barqaror rivojlanish 1992 yilning 3-1 iyunida Rio-de-Janeyro shaxrida jaxon davlatlari va xukumatlari raxbarlari ishtirokida BMT ning atrof - muxit va rivojlanishga bag`ishlangan konferensiyasida shunday yakdil xulosaga kelindi: agarda sivilizatsiyamizning taraqqiyot xarakteri o`zgartirilmasa, uni xalokat kutmoqda. Konferensiyada dunyoning 178 mamlakati raxbarlari qatnashdi. Konferensiya olamshumul axamiyatga ega bo`lgan »XXI asr uchun kun tartibi» nomli xujjat qabul qildi. Unda quyidagi bosh yo`nalish bayon etilgan:

www.arxiv.uz «1)qashshoqlik bilan kurash; 2) xozirgi texnosferada resurslardan foydalanishni kamaytirish; 3) biosferaning barqarorligini saqlab qolish; )siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy soxalarda qaror qabul qilishda tabiat qonuniyatlarini xisobga olish». Dunyo axolisining bir qismi och-yalang`och va ovqatga to`ymaydi. Ma`lumotlarga qaraganda, xozirda 1,5 mlrd. tilanchi va 0,5 mlrd. och-kambag`allar mavjud. Ularning soni yil sayin ortib bormoqda, axoli jon boshiga xar yili yetishtiriladigan g`alla miqdori kamaymoqda. Darvoqe, bu misollardan shunday xulosa chiqarish mumkin: dunyoda nafaqat ekologik tanglik xukm surmay, shuningdek, axolining iqtisodiy jixatdan ta`minlanganlik darajasi xam mutlaqo past. Rio-de-Janeyrodagi konferensiyada quyidagi so`zlar bir necha bor qaytarildi: 1)atrof - muxitga e`tibor bermagan iqtisodiy rivojlanish sayyoramizni cho`lga aylanishga olib keladi; 2) atrof - muxitni muxofaza qilishda iqtisodiy taraqqiyotga e`tibor bermaslik qashshoqlikka olib keladi, shuning uchun xam ekologik-iqtisodiy siyosatga o`tish zarur; 3) ijtimoiy adolatsiz dunyoda ekologik xavfsizlikni ta`minlash mumkin emas. Bu so`zlarning ma`nosi bitta jumla «barqaror rivojlanish» konsepsiyasida mujassamlashtirildi. «XXI asr uchun kun tartibi» dagi atrof - muxit va rivojlanish Deklaratsiyasida barqaror rivojlanish shunday ta`riflanadi: «jaxon davlatlari atrof - muxitni saqlash va rivojlantirishda xozirgi va kelajak avlodning extiyojlarini qondirish majburiyatini oladilar». Shundan kelib chiqqan xolda konferensiya Deklaratsiyasi barqaror rivojlanishni quyidagicha ifodaladi: «Xozirgi va istiqboldagi avlodni atrof muxitni saqlash va rivojlantirishda extiyojlarini qondirish barcha xududlarda bir xil darajada amalga oshirilishi strategiyasidan iborat». Mazkur konferensiya barqaror rivojlanish iqtisodiy va ekologik jixatdan taraqqiyot negizida amalga oshirilgandagina samarali bo`lishini aloxida uqtirdi. Bu tezisda katta ma`no bor, chunki agarda iqtisodiyot o`z yo`liga rivojlana bersa, ekologik muxit buzilish yo`nalishida taraqqiyot bosqichida orqaga qarab ketsa, jamiyat xalokatga yo`liqadi. Iqtisodiyot xududdagi tabiiy resurslar, mexnat boyligi –kadrlarga tayanadi, resurslar degradatsiyaga, atrof - muxit ifloslanishi

www.arxiv.uz natijasida mutaxassislar kasalliklarga mubtalo bo`lgan taqdirda jamiyatda qanday qilib iqtisodiy rivojlanish bo`lishi mumkin? Demak, ekologiya va iqtisodiyot xar doim bir-birini taqozo etadi, birining rivojlanishi ikkinchisini xam taraqqiyotga olib kelishi kerak. Bu tamoyil faqt unga to`g`ri, obyektiv va ishonchli tarzda qaralgandagina samarali bo`la oladi. Barqaror rivojlanishga erishish uchun olimlar quyidagilarni amalga oshirishini e`tirof etadilar: a) sayyora axolisi sonining tez fursatlarda barqarorlashuvi; b) iste`mol soxasida extiyojdan ortiqchasidan kechish; v) ishlab chiqarish soxasida xom ashyo va energiyaning o`rtacha sarfini kamaytirish; g) sanoat ishlab chiqarishi, energetika, qishloq xo`jaligi, transport va maishiy tarmoqlarni ekologiyalashtirish; d) ishlab chiqarishda qayta tiklanmaydigan resurslarni iloji boricha tiklanadigan boyliklar bilan almashtirishi; ye) atrof - muxit xolatini muttasil kuzatish; j) insoniyat oldidagi ekologik muammolarni yechish uchun fandan keng miqyoslarda foydalanish; z) yangi modeldagi taraqqiyot talablari barcha mamlakatlar tomonidan bajarilishini ta`minlash uchun ularni xalqaro (o`zaro kelishilgan tartib bo`yicha) va davlat (qonunchilik va iqtisodiy mexanizmlar yordamida) yo`li bilan tartibga solish va rag`batlantirish. Jaxon xamjamiyati doirasida resurslardan tejab-tergab foydalanish texnologiyasini tatbiq etish uchun moliyaviy, moddiy va mexnat resurslarini faqat bitta zaxirasi mavjud – bu dunyo miqyosida qurolsizlanish, barcha mamlakatlar bo`yicha xamma xarbiy sarf-xarajatlarni keskin kamaytirishdir. Ma`lumotlarga qaraganda, yiliga xarbiy xarajatlarga taxminan 1 trln. dollar sarflanadi, qo`liga qurol ushlagan eng navqiron 0 mln. kishi xarbiy xizmatda, xarbiy sanoat ishlab chiqarishida 20 mln kishi band (S.B.Shlixter,1996) . Barqaror rivojlanishga o`tishga ko`pincha Yerning mineral resurslari kamayib borayotganligi to`sqinlik qilmoqda, degan shov-shuvlar eshitilib turadi. Xaqiqatan xam dunyo iqtisodiyoti tabiiy resurslarni ko`plab ishlatadi va bu ishlatish koeffitsiyenti yildan - yilga ortib bormoqda. 1990-2010 yillar mobaynida dunyo axolisi 32 % ga ortishi va 7 mlrd. kishini tashkil qilishi bashorat qilinmoqda. Bu davrda qazilma yoqilg`iga bo`lgan talab 33 % ga ortishi, ya`ni 7,0

www.arxiv.uz mlrd m3 neft ekvivalentidan 9,3 mlrd m3 ga ko`payishi taxmin qilinmoqda (B.N.Golubov, 1996). Jaxonda 90 % energiya iste`moli qayta tiklanmas xususiyatga ega mineral boyliklar xisobidan olinmoqda. Bu borada tiklanib turadigan energiya turlaridan foydalanish ekologik jixatdan to`g`ri va maqsadga muvofiqdir. Bular quyosh, daryo, shamol, dengiz to`lqinlari, suv qaytishi va ko`tarilishi, yer qa`ridagi termal suvlar energiyasi va b. . Bulardan foydalanish koeffitsiyenti xozircha ancha kichik, lekin istiqbolda ulardan foydalanish darajasi ortib borishi bashorat qilinmoqda. To`g`ri quyosh, suv, shamol energiyasi turlaridan foydalanish ayniqsa, beg`ubor, atrof - muxitga salbiy ta`siri juda xam kichik, uni xatto nazarda tutmasa xam bo`ladi, chunki ularni boshqarish inson qo`lida, eng muximi, atmosfera xavosi va suv xavzalari ifloslanmaydi, iqtisodiyot ikki tomonlama yutadi: 1) mineral resurs ishlatilmaydi; 2) atrof - muxitning musaffoligini saqlash uchun sarf- xarajatlar deyarli bo`lmaydi. Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarish mumkin, barqaror rivojlanishga faqat iqtisodiy va ekologik jixatdan tabiiy resurslardan oqilona va ilmiy asoslangan xolda chiqindisiz texnologiya, resurslarni tejab-tergab foydalanuvchi muxandislik jixozlari negizida amalga oshirilganda qadamba-qadam erishib boriladi. Eng muximi, sanoat, transport, qishloq xo`jaligi, rekreatsiya va maishiy chiqindilar me`yordan oshmasligi, ikkilamchi resurslar xam to`liq qayta ishlanib, ulardan tayyor maxsulotlar olinishi lozim. Axolining ekologik madaniyati va savodxonligi, iqtisodiy xisob-kitob, rentabellik, foyda va boshqa ko`rsatkichlar yuqori bo`lishi darkor. O`zbekistonda, umuman, Markaziy Osiyoda barqaror rivojlanish bo`yicha ma`lum ishlar amalga oshirilmoqda. Bu borada 1995 yil 10-20 sentabr kunlari BMTning «Orol dengizi xavzasining barqaror rivojlanishi» masalalariga bag`ishlangan konferensiyasida Tojikiston, Turkmaniston, O`zbekiston, Qirg`iziston va Qozog`iston Respublikalarining prezidentlari tomonidan imzolangan Nukus Deklaratsiyasi ular barqaror rivojlanish tamoyillariga sodiq ekanliklarini aniq ifodalaydi.

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Qisqacha xulosalar Tabiatni muxofaza qilish va boyliklardan foydalanish ilmiy asosda boshqariladigan tabiat majmualarida amalga oshirilsa samaradorlikka erishiladi. Ekologik samaradorlikni ta`minlovchi qator tabiiy omillar mavjud. U xududning tabiiy sharoiti va resurslarining xususiyatlari bilan bog`liq. Iqtisodiy samaradorlikni ko`pincha sarf-xarajat va samara orasidagi o`zaro nisbat aniqlaydi. Tabiatdan noto`g`ri foydalanishning ekologik oqibati mavjud qulay vaziyatning jiddiy vaziyat bilan almashishida aniq ifodalanadi. Buning oqibatidagi iqtisodiy zararni, odatda, tabiiy resurslarning qashshoqlanishi, muomaladan chiqib ketishini pul vositasida belgilash katta axamiyatga molik. Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va rivojlantirish xududning tabiiy-ekologik sharoitiga mos tushishi va uning xususiyatlaridan kelib chiqishi shart. Aks xolda turli nomatlub antropogen xodisa va jarayonlar avj oladi. Endilikda tabiatdan foydalanishning an`anaviy usulini qayta qurish vaqti yetdi. Shu bois geotizimli tamoyilga o`tish xar tomonlama kutilgan samara beradi. Ekologik vaziyat jiddiy bo`lgan xolatda jamiyatda iqtisodiy rivojlanish bo`lishi qiyin masala. Barqaror rivojlanishga erishish uchun qator muammolar, jumladan ekologik muammolarni yechish darkor.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR RO`YXATI : 1. Karimov I. A. «O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari». T.: «O`zbekiston», 1997. 2. Karimov I. A. «O`zbekiston XXI asrga intilmoqda». T.: «O`zbekiston», 1998. 3. Geografiya va tabiiy resurslardan foydalanish (ilm. konf. mat-li). T.: «Universitet», 2001. 4. Geografiya va ilmiy qadriyatlar (ilm. konf. mat-li). T.: «Universitet», 2001. 5. Lukyanikov N. N., Potravniy I. M. «Ekonomika i organizatsiya prirodopolzovaniya». M.: Troyka, 2000. 6. Prirodopolzovaniye (Pod red. E. A. Arustamova. 2-izd.) M. : Dashkov i Ko, 2000. 7. Snakin V.V. «Ekologiya i oxrana prirodo`». Slovar-spravochnik. M.: Academia, 2000.

O'xshashlar

Turizmni rivojlantirishning iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy-madaniy jihatlari

Iqtisodiy tahlilni muammoli jihatlari

Xizmatlar marketingining o‘ziga xos jihatlari

Razdel turizmni rejalashtirishning strategik jihatlari

Iqtisodiy tahlilning iqtisodiy - matеmatik usullari