Soliq to’lovlarining korxonalar moliyaviy holatiga ta’siri - Iqtisodiyot - Referatlar

Soliq to’lovlarining korxonalar moliyaviy holatiga ta’siri

Yuklangan vaqt:

12.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

203 KB

Ko'chirib olish

Soliq to ’lovlarining korxonalar moliyaviy holatiga ta’siri Reja: 1. Soliqlarni prognoz qilishda sub ’ektlarning faoliyat turlariga qarab, soliqlar va to’lovlar ta’siri bo’yicha jadvallar tuzish. 2. To ’g’ri va egri soliqlarning korxonalar faoliyatiga ta’sirini taxlili. 3. To ’g’ri va egri soliqlarning korxonalar faoliyatiga ta’sirini o’rganish soliq yukidagi salmog’i.

1. Soliqlarni prognoz qilishda sub ’ektlarning faoliyat turlariga qarab, soliqlar va to’lovlar ta’siri bo’yicha jadvallar tuzish. Bevosita soliqlar salmog ’ini kamaytirish hisobiga bilvosita soliqlar ulushini oshirish, soliq yukini ishlab chiqaruuvchilar zimmasidan iste’molchilar zimmasiga o’tkazish bevosita soliqlar korxonalar hamda fuqarolarning moliya-xo’jalik faoliyatiga, ya’ni ularning daromadlari hajmiga bevosita ta’mir ko’rsatishi bilan bog’liq. Bevosita soliqlarning kamayishi bilan ishlab chiqarishning rivojlanishi rag’batlantiriladi, tegishlicha soliqqa tortish bazasi kengayib, byudjetga tushumlar ortadi. Bevosita soliqlar stavkalarini kamaytirish va bilvosita soliqlarga tortish bazasini kengaytirish orqali bunga erishish mumkin. Bundan tashqari, soliq stavkalarini yanada ko’proq pasaytirish yo’li bilan ayrim yo’nalishlar – eksport, xorijiy investitsiyalar va boshqalar rag’batlantiriladi. Yuridik shaxslarning byudjetga tulaydigan soliklari tugri va egri soliklarga va mulk-resurs soliklariga bulinadi. Yagona davlat byudjeti daromadlari tarkibida ularning salmogi kuyidagi ma ’lumotlar bilan ifodalanadi. 2005 yilda O ’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining jami daromadlarining 69 foizdan ortig’ini soliqlar tashkil etishi ko’zda tutilmoqda. (jadvalga qaralsin) jadval* 2005 yilgi O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining ASOSIY KO’RSATKIChLARI

Ishlab chiqarish sektori zimmasidagi soliq yukini kamaytirish asosan korxonalar daromadini soliqqa tortish darajasini pasaytirish vositasida amalga oshirilmoqda. Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichida korxonalar uchun belgilangan soliqlarning yuqori stavkalari ijobiy natijalar bermadi , ishlab chiqarishni rivojlantirish va uni texnik jihatdan qayta qurollantirish uchun etarli mablag ’ larni yo ’ naltirish imkonini bermadi . Respublika hukumati buni hisobga olgan holda foyda solig ’ i stavkasini bosqichma – bosqich pasaytirish maqsadli siyosatini yuritib kelmoqda : 1995 yilda joriy etilgan davridan boshlab uning

stavkasi 38 foizdan 2002 yilda 24 foizgacha yoki 14 foizlik punktga pasaytirildi , 2005 yilga kelib uni 15 foizgacha pasaytirildi . To ’ g ’ ri va egri soliqlarning korxonalar faoliyatiga ta ’ sirini taxlili . Ayni paytda oddiy ishlab chiqarish korxonasi atigi 5 ta asosiy soliq - foyda solig ’ i , QQS , mol - mulk , er va ekologiya soliqlarini to ’ laydi . Buning ustiga ularni hisoblab chiqarish va to’lash mexanizmini yanada soddalashtirish davom etmoqda. Xususan, qo’shilgan qiymat solig’ini to’lash mexanizmi ichki va ayniqsa tashqi soliqqa tortishda – mo’ljallangan joyiga qarab xalqaro standartlarga muvofiqlashtirildi. QQS bo’yicha yagona stavkaning qabul qilinishi hisob va hisob-kitob jarayonlarini ancha soddalashtirdi. Bundan tashqari, hisobvaraq fakturalar tizimining joriy etilishi soliq hisobi va hisoblab chiqarilishi ustidan nazoratga avtomatik tus berdi. Har yili unga doir bo’nak to’lovlari to’lash muddatlari miqdori qisqarib bormoqda. Biroq bunda asosiy muammo - QQS to ’lashdan ozod qilish muammosi hal etilmay qolmoqda. Bundan soliqqa tortishning asosiy tamoyillaridan biri – adolatlilik tamoyili buzilmoqda, chunki ushbu soliqni to’lamaydiganlardan mahsulot sotib oluvchi, mazkur soliq to’lovchilarining soliq yuki ortmoqda. Shu tariqa QQSni birxillashtirish va soddalashtirish masalasida kelgusida unga doir barcha imtiyoz va istisnolarni bekor qilish asosiy yo’nalish tusiga ega bo’ladi. Foyda solig’i bo’yicha, yuqorida aytib o’tilganidek, yil sayin soliq yuki kamaytirilib borilmoqda. Bunda 2002 yilgi davlat byudjeti daromadlarida foyda solig’i salmog’i 11.3 foizni tashkil etdi , 2004 yilda 9,7 foiz darajasida bo ’ ldi . Jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliq 2003 yilda 12,8 foizni tashkil qilgan bo’lsa, 2004 yilda 12.3 foizni tashkil qildi. Byudjet daromadlari tarkibida to ’g’ri soliqlarning tutgan o’rnini tahlil qiladigan bo’lsak, asosiy o’rinlarni yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i egallamoqda, yakka tartibda tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ini

salmog’i esa tahlil qilinayotgan yillar ichida ham deyarli o’zgarmagan. Fikrimizcha, foyda solig ’i stavkasini yanada pasaytirish soliq undirishning quyi pog’onasiga yaqinlashib qolganligimiz tufayli maqsadga muvofiq emas. Ayni paytda xorijiy mamlakatlarda daromad (foyda) solig’i – korxonalarning barcha xarajatlari chegirilganda to’lanadigan korporativ soliq 18 foizdan 45 foizgacha boradi. MDH mamlakatlari orasida eng quyi stavka O’zbekiston va Rossiyada -24 foiz, Ukrainada - 30 foiz. Olis xorijda eng quyi stavka Vengriyada -18 foiz, eng yuqori stavka Germaniyada -45 foiz. 2004-2005 yillarda mazkur soliq bo ’yicha tushumlarni quyidagi yo’nalishlarda yanada takomillashtirish nazarda tutilmoqda: • Qaytar tartibda soliq solinadigan daromadga kiritiladigan soliq solinadigan bazadan chegirmalarni kengaytirish hisobiga. Bunday xarajatlarning o’rtacha ulushi 20 foizdan 40 foizgacha etadi; • 2002 yilda va 2004 yil uchun loyihada mahalliy byudjetga kelib tushadigan infratuzilmani rivojlantirish solig’i amal qiladi, 2002 yilda uning YaIMdagi ulushi 0,4 foiz darajasida yoki 28,4 mlrd. so’mni tashkil etishi kutilmoqda. Bunda bir marta foyda solig’i undirilgan korxonaning sof foydasi soliqqa tortish bazasi hisoblanadi. Shu munosabat bilan birxillashtirish maqsadida kelgusida infratuzilmani rivojlantirish solig ’i stavkasini asta-sekin pasaytirish mumkin, deb hisoblaymiz (ayni paytda 8 foiz); • Xolislik va adolatlilikni ta’minlash hamda soliqqa tortishdan qochish dalillarini bartaraf etish maqsadida daromad (foyda) solig ’iga doir imtiyozlarni bekor qilish masalasini ko ’rib chiqish. Bugungi kunda bunday imtiyozlar berish davlatga yiliga 10-12 mlrd. so ’mga tushyaptti. Yuridik shaxslar mol-mulkini soliqqa tortish respublikada sekin-asta xalqaro tizimga - birlamchi (tarixiy) qiymatdan soliq undirishdan qoldiq qiymatdan soliq undirishga o ’tkazilgan. Asta-sekin stavka pasaytirilib, bazasiga ko’ra bir xil yuridik shaxslarning mol-mulk solig’i va transport vositalariga solinadigan soliq birlashtirildi. Benzin, dizel yoqilg’isi va gaz iste’moliga soliq joriy etilishi bilan bir

paytda jismoniy shaxslarga solinadigan mol-mulk solig’ining soliqqa tortiladigan bazasidan transport vositalari qiymati olib tashlandi. Kichik korxonalar uchun soliq va yagona er solig ’i kabi soliqqa tortishning soddalashtirilgan usullar joriy etilishi soliq mexanizmini soddalashtirish, soliq yukini kamaytirishning boshqa muhim yo’nalishi hisoblanadi. Kichik korxonalar uchun yagona soliqning joriy etilishi aholi orasida tadbirkorlik faolligini rag ’batlantirishga yo’naltirilgan iqtisodiy islohotlarning borishi bilan shartlandi. U joriy etilgandan so’ng ikki yil davomida byudjetga to’lanayotgan summa qariyb 3 barobar ortdi. Soliqqa rejimlari va ularni qo’llash chog’ida soliq tushumlari (umumbelgilangan soliqlar, yagona soliq, yalpi daromad solig’i, yagona er solig’i) hajmlarining arkibiy tahlili ushbu toifadagi soliq to’lovchilarning respublika bo’yicha soliq tushumlari umumiy hajmidagi salmog’i ortgani va 2001 yilda 6,9 foizga etganini ko’rsatdi. Kichik korxonalarni soliqqa tortishning soddalashtirilgan tizimini tanlagan sub ’ektlar sonining ko’payishi omillari tahlili soliq yukini qisqartirish maqsadida yirik va o’rta korxonalarni parchalash, ular bazasida bir qator mayda korxonalar yaratish (ishlovchilar soniga ko’ra kichik korxonalar mezonlariga mos keluvchi) hisobiga kichik biznes sub’ektlari soni ortayotganini ko’rsatdi. Shu munosabat bilan soliq solishning soddalashtirilgan tizimini keng yoyish uchun Yaponiya, XXR, Rossiya, Qozog ’iston va boshqa mamlakatlarda nazarda tutilganidek, qo’shimcha mezon-korxona balansida turgan mol-mulk va tushum hajmi qiymatini joriy etish masalasini ko’rib chiqish mumkin, deb hisoblaymiz. Yagona er solig ’i to’lovchilarning boshqa muammosi bor, bu soliq qishloq xo’jalik tovar ishlab chiqaruvchilari uchun soddalashtirilgan, tartibga soluvchi va resurs tejovchi soliq sifatida bo’lishi nazarda tutilgan edi. Biroq tahlil qishloq xo’jalik ishlab chiqarish korxonalari bazasida amaldagi qonun xujjatlariga ko’ra faqat yagona er solig’i to’lovchilari hisoblanuvchi turli tuzilmalar (jumladan, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari) ham tashkil topayotganini ko’rsatmoqda. Shu munosabat bilan soliq solishning soddalashtirilgan tizimiga o’tgan, qishloq xo’jaligiga taalluqli bo’lmagan faoliyat yurituvchi qishloq xo’jalik korxonalari

uchun, agar ushbu boshq faoliyatdan tushgan tushum ulushi korxona daromadi umumiy summasida belgilangandarajadan ortiqni tashkil etsa, soliq to’lovchilarning tegishli toifasi uchun amaldagi qonunchilikda nazarda tutilgan soliqlarni to’lash tartibini belgilash taklif qilinmoqda. Resurs soliqlari er, suv, er osti boyliklari kabi muhim resurslarning tejalishiga ta ’sir ko’rsatuvchi muhim vositalardan biri hisoblanadi. Bunda korxonalar manfaatlarini hisobga oladigan, resurslarning tejalishini ta’minlaydigan va bir vaqtning o’zida resurslarni tejovchi ishlab chiqarishlarni rag’batlantiradigan soliqlarning maqbul stavkalarini joriy etish muhim sanaladi. Asosiy resurs tejovchi soliqlardan biri er solig ’i (jumladan, yagona er solig’i) hisoblanadi. Amaldagi er solig’i stavkalari er boniteti darajasidan kelib chiqib belgilangan, bunda so’ngi paytlarda er solig’i stavkalarida (har yilgi indeksatsiyadan tashqari) sezilarli o’zgarish ro’y bermadi. Ayni paytda o ’z echimini kutib turgan ayrim muammolar ham mavjud. Xususan, qishloq xo’jalik korxonalari va erlari tarkibidagi katta o’zgarishlar munosabati bilan sug’oriladigan erlarning yalpi inventarizatsiyasini o’tkazish va soliq stavkalariga tegishli o’zgartirishlar kiritish maqsadga muvofiq bo’lar edi, deb o’ylaymiz. Aylanma mablag ’lar, asosiy fondlardan foydalaniish samaradorligiga, ularning o’z vaqtida yangilanishiga, mahsulot tannarxining kamayishiga bevosita ta’sir ko’rsatuvchi resurs tejaydigan boshqa soliqlar mol-mulk solig’i va ekologiya solig’i hisoblanadi. Mol-mulk solig ’i bo’yicha, yuqorida aytib o’tilganidek, stavkalar pasaytirilmoqda, soliqqa tortishning adolatli ob’ekti-qoldiq qiymat belgilandi. Ayni paytda resurs tejash maqsadida o’rnatilmagan (foydalanilmayotgan) uskuna, shuningdek, tugallanmagan qurilishdan soliq undirish taklif etiladi, bu resurs tejashni rag’batlantirish vositasining amal qilishini ta’minlaydi. Bundan tashqari, ekologiya solig’i bo’yicha korxonaning barcha xarajatlari, jumladan davr xarajatlarini ham mahsulot ishlab chiqarishda o’zini oqlamaydigan xarajatlarni kamaytirish maqsadida soliqqa tortiladigan bazaga kiritish taklif qilinadi.

Biz taxlil kilganda kurinib turibdiki yuridik shaxslar tulaydigan soliklar byudjet daromadlarining uchdan ikki kismidan ortigini tashkil etmokda. Bu soliklar davlat byudjeti xarajatlaringi moliyalashtirishda mustaxkamlikni uzviylikni ta ’minlaydi. Ular asosan xar oyda va choraklarda uzluksiz tushib turganligi sababli byudjet xarajatlarini xam moliyalashtrishning uzluksiz, xal kiluvchi manbaiga aylangandir. Bu soliklarsiz byudjetni rejali moliyalashtirishning iloji yukdir. Shuning uchun ularning axamiyati byudjet daromadlarini shakllantirishda bekiyosdir. Yuridik shaxslar soliklari pul muomalasini mustaxkamlashda xam katta axamiyatga ega. Tugri soliklar yuridik shaxslarning xarajlarga yunaltiradigan mablaglarini kiskartirib (masalan, investitsiyalarda) muomalaga chikishi lozim bulgan pullarni kamaytiradi. Masalan korxonaning 100 mln.sum daromadi bor. Agar undan 40 mln. sumi soliklar va yigimlar orkali byudjetga olinmasa, xamma 100 mln. sumni kapital xarajatlarga sarflar edi. Shu jumladan, 40 mln.sum taxminan ish xakiga ajratiladi. Solik summasi xissasiga teng bulgan ish xaki suummasi kiskarib muomalaga kam pul chikariladi. Yuridik shaxslar tulaydigan egri soliklar esa muomalada yurgan ortikcha pullarni baxo oshirish yuli bilan byudjetga jalb kiladilarpul muomalasini mustaxkamlashda katta axamiyat kashf etadi. Soliklarning oshishi talabni kamaytiradi va taklifni oshiradi. Buesa emissiyani kamaytiradi. Yuridik shaxslardan solik undirish jismoniy shaxslar va boshka turdagi xujalik yurituvchi sub ’ektlar (yuridik shaxslardan tashkari) dan solik undirishiga nisbatan kulayrokdir. Yuridik shaxslar soliklarni nakd pulsiz tulanishi va utkazish xujjatlari bilan davlat byudjetiga utkazilishi pul utkazishlarni tezlashtiradi, soliklarni teztushiradi, ijtimoiy xarajatlarni (pul tashish, pul pul tulash, pul saklash) iktisod kilinadi. Bu esa jamiyat mablaglarini tejaydi, ijtimoiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir etadi. Yukorida fikr yuritib utkanimizdek, yuridik shaxslarni solikka tortish davlat byudjetiga emas balki jamiyat iktisodiy xayotiga xam katta ijobiy ta ’sir etishi kurinib turibdi.

Jismoniy shaxslarning daromadlariga solinadigan soliqni 2001 yilgi davlat byudjeti daromadlaridagi salmog ’i 12,8 foizni tashkil etdi. Jismoniy shchaxslar daromadlarini soliqqa tortish aholi daromadlari darajasi kabi ijtimoiy masalalar bilan uzviy aloqadordir. Jismoniy shaxslar daromadlariga solinadigan soliq yukini kamaytirish va fuqarolar daromadlarini tegishlicha qonuniylashtirish maqsadida jismoniy shaxslar daromadlariga solinadigan soliq shkalasi muntazam ravishda takomillashtirilmoqda. 1998 yildan boshlab 45 foizlik eng yuqori stavka bilan 5 darajali shkala qo ’llanib kelgan. 2000 yilda eng kam oylik ish haqining 10 baravaridan oshuvchi daromaddan 40 foizlik eng yuqori stavka bilan 4 darajali shkala belgilandi. Jismoniy shaxslar daromad solig ’ini eng kam oylik ish haqini hisobdan chiqarmay hisoblab chiqarishning yangi uch darajali tizimiga o’tish hamda 2001 yildagi 36 foizlik stavkani 2002 yilda 33 foizgacha pasaytirish natijasida 2001 yilgi byudjet daromadlari tarkibida soliq salmog’i 2000 yilgiga nisbatan 1,4 fozlik punktga oshdi. Shu bilan birga 2002 yilda jismoniy shaxslar daromad solig’ining YaIMga nisbatan 3,3 foizgacha oshdi Jismoniy shaxslar soliq yukini kamaytirish siyosati aholining, ayniqsa kichik va xususiy tadbirkorlik sohasidagi daromadlarini qonuniylashtirishga, byudjetga daromadlar tushumini yanada oshirishga yo ’naltirilgan. Biroq shuni qayd etish lozimki, mazkur mexanizm jismoniy shaxslar daromadlarini deklaratsiyalash instituti mavjud bo’lgandagina samaraliroq ishlaydi. Aynan shchundan kelib chiqqan holda Prezidentning 2002 yil 5 sentyabrdagi PF-3127 – son Farmoniga muvofiq 2002-2005 yillarda respublikada jismoniy shaxslar jami daromadlarini yalpi deklaratsiyalash tizimini bosqichma-bosqich joriy etish nazarda tutilmoqda. Jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortishni yanada takomillashtirish mazkur soliq stavkalarining o’sib borishini pasaytirish hisobiga aholining o’rta va yuqori daromadga ega guruhlari ortishini rag’batlantirish kontseptsiyasidan kelib chiqib amalga oshirilishi lozim. Bu hol o’rta va yuqori daromadga ega soliq

to’lovchilarning qonunga zid operatsiyalar sohasidan qonuniy operatsiyalar sohasiga chiqishlariga imkon beradi. Ishlab chiqarish sektori zimmasidagi soliq yukini kamaytirish asosan korxonalar daromadini soliqqa tortish darajasini pasaytirish vositasida amalga oshirilmoqda. Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichida korxonalar uchun belgilangan soliqlarning yuqori stavkalari ijobiy natijalar bermadi, ishlab chiqarishni rivojlantirish va uni texnik jihatdan qayta qurollantirish uchun etarli mablag ’larni yo’naltirish imkonini bermadi. Respublika hukumati buni hisobga olgan holda foyda solig’i stavkasini bosqichma – bosqich pasaytirish maqsadli siyosatini yuritib kelmoqda: 1995 yilda joriy etilgan davridan boshlab uning stavkasi 38 foizdan 2002 yilda 24 foizgacha yoki 14 foizlik punktga pasaytirildi, 2004 yilga kelib uni 20 foizgacha pasaytirish rejalatirilmoqda. Bunda 2001 yilgi davlat byudjeti daromadlarida foyda solig ’i salmog’i 11,3 foizni tashkil etdi, 2002 yilda 9,7 foiz darajasida bo’lishi prognoz qilinmoqda (2- jadval). Bundan tashqari, tovarlar ishlab chiqarilishini rag’batlantirish hamda xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun qulay sharoitlar yaratish maqsadida ayrim yuridik shaxslar, xususan quyidagilar uchun foyda solig’ining pasaytirilgan stavkalari belgilangan: - bolalar assortimenti tovarlari va badiiy hunarmandchilik buyumlari, xotin- qizlar gigiena buyumlarini ishlab chiqaruvchilar; - o ’zi ishlab chiqargan tovarlarni EAVga eksport qiluvchilar; - xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar. Respublika iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalar jalb etilishni rag ’batlantirish soliq siyosatining ustuvor jihatlaridan biri sanalib, ular investitsiyalarga bo’lgan keskin ehtiyoj muammosini ma’lum darajada hal etadi va joriy iste’mol uchun resurslarni oshirish imkonini beradi. Xorijiy investorlar uchun pasaytirilgan stavkalar va ayrim hollarda foyda solig’idan ozod qilishni nazarda tutuvchi foyda solig’iga tortish qulay tizimining yaratilishi qo’shma korxonalar sonining ortishiga

olib keldi – so’nggi 5 yil ichida ularning soni ikki barobar ortdi va 3000 tadan oshdi. Mahalliy mahsulot eksportini va mamlakatga erkin almashtiriladigan valyuta tushumlarini orttirish respublika iqtisodiy taraqqiyotining boshqa ustuvor vazifasi sanaladi. Mazkur vazifani muvaffaqiyatli hal etish uchun mahsulot ishlab chiqarishning umumiy hajmida eksport ulushi 15 foizdan 30 foizgacha bo ’lganda mulkchilik shaklidan qat’i nazar eksportchi korxonaning foyda solig’i stavkasi 30 foizga pasaytiriladi, sotishning umumiy hajmida eksport ulushi 30 va undan ortiq foizni tashkil qilganda belgilangan stavka 50 foizga pasaytiriladi. To ’g’ri va egri soliqlarning soliq yukidagi salmog’i. Soliqlarni birxillashtirish deganda biz bir xil soliqqa tortish bazasiga ega soliqlarni birlashtirish (yoki qo ’shish) ni tushunasiz, bu esa soliq to’lovchilar va nazorat organlari uchun ayrim soliq jarayonlarini soddalashtirish imkonini beradi. Soliq kodeksida ularni umumdavlat va maxalliy soliqlarga aniq ajratish soliqlarni birxillashtirishning asosiy yo’nalishlaridan biri bo’ldi. Bunady ajratish bilan bir qator samarasiz va bir-birini qaytaruvchi soliqlar – geologik qidiruv ishlariga ajratmalar (ular er osti boyliklaridan foydalanish solig’ini takrorlar edi), olib chiqishga solinadigan soliq (QQSning boshqa turi), o’rmondan tushgan daromad solig’i, turli yig’imlar bekor qilindi. 2002 yilda o’xshash soliqqa tortish bazasiga ega (sof foyda) ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirsh solig’i va obodonlashtirish ishlariga yig’im birlashtirildi. Ushbu to’lovlarning birlashtirilishi mahalliy soliqlar va yig’imlarsonini qisqartirish imkonini berdi, shuningdek, ularga doir hisob- kitoblarni hisoblab chiqarish va taqdim etishni soddalashtirdi. Ayni paytda oddiy ishlab chiqarish korxonasi atigi 5ta asosiy soliq - foyda solig ’i, QQS, mol-mulk, er va ekologiya soliqlarini to’laydi. Buning ustiga ularni hisoblab chiqarish va to’lash mexanizmini yanada soddalashtirish davom etmoqda. Xususan, qo ’shilgan qiymat solig’ini to’lash mexanizmi ichki va ayniqsa tashqi soliqqa tortishda – mo’ljallangan joyiga qarab xalqaro standartlarga muvofiqlashtirildi. QQS bo’yicha yagona stavkaning qabul qilinishi hisob va

hisob-kitob jarayonlarini ancha soddalashtirdi. Bundan tashqari, hisobvaraq fakturalar tizimining joriy etilishi soliq hisobi va hisoblab chiqarilishi ustidan nazoratga avtomatik tus berdi. Har yili unga doir bo’nak to’lovlari to’lash muddatlari miqdori qisqarib bormoqda. Biroq bunda asosiy muammo - QQS to ’lashdan ozod qilish muammosi hal etilmay qolmoqda. Bundan soliqqa tortishning asosiy tamoyillaridan biri – adolatlilik tamoyili buzilmoqda, chunki ushbu soliqni to’lamaydiganlardan mahsulot sotib oluvchi, mazkur soliq to’lovchilarining soliq yuki ortmoqda. Shu tariqa QQSni birxillashtirish va soddalashtirish masalasida kelgusida unga doir barcha imtiyoz va istisnolarni bekor qilish asosiy yo’nalish tusiga ega bo’ladi. Foyda solig ’i bo’yicha, yuqorida aytib o’tilganidek, yil sayin soliq yuki kamaytirilib borilmoqda. Bunda stavkani pasaytirish ma’lum darajada daromadlarni qonuniylashtirish va soliqning yig’ilishida aks etmoqda. Chunonchi, 26 foizlik stavka bilan butun 2001 yilda 143,3 mlrd. so’m yig’ildi, bu YaIMning 2,9 foizini tashkil etdi, 2002 yilning birinchi yarmida esa 24 foizlik stavka bilan davlat byudjetiga 82,0 mlrd. so’m kelib tushdi, bu ham YaIMning 2,9 foizini tashkil etadi. Ya’ni, stavkaning pasaytirilishiga qaramay, foyda solig’ining umumiy massasi kamaymaydi. Bunda barcha tushumlar umumiy massasida foyda solig’i ulushi soliq solinadigan bazani kengaytirish hisobiga hatto oshdi – 2002 yilda u 11,3 foizni tashkil etgan edi, 2004 yilning birinchi yarmida 11,8 foizni tashkil etdi. Fikrimizcha, foyda solig ’i stavkasini yanada pasaytirish soliq undirishning quyi pog’onasiga yaqinlashib qolganligimiz tufayli maqsadga muvofiq emas. Ayni paytda xorijiy mamlakatlarda daromad (foyda) solig’i – korxonalarning barcha xarajatlari chegirilganda to’lanadigan korporativ soliq 18 foizdan 45 foizgacha boradi. MDH mamlakatlari orasida eng quyi stavka O’zbekiston va Rossiyada -24 foiz, Ukrainada - 30 foiz. Olis xorijda eng quyi stavka Vengriyada -18 foiz, eng yuqori stavka Germaniyada -45 foiz. 2004-2005 yillarda mazkur soliq bo ’yicha tushumlarni quyidagi yo’nalishlarda yanada takomillashtirish nazarda tutilmoqda: • Qaytar tartibda soliq solinadigan daromadga kiritiladigan soliq solinadigan

bazadan chegirmalarni kengaytirish hisobiga. Bunday xarajatlarning o’rtacha ulushi 20 foizdan 40 foizgacha etadi; • 2002 yilda va 2005 yil uchun loyihada mahalliy byudjetga kelib tushadigan infratuzilmani rivojlantirish solig’i amal qiladi, 2002 yilda uning YaIMdagi ulushi 0,4 foiz darajasida yoki 28,4 mlrd. so’mni tashkil etishi kutilmoqda. Bunda bir marta foyda solig’i undirilgan korxonaning sof foydasi soliqqa tortish bazasi hisoblanadi. Shu munosabat bilan birxillashtirish maqsadida kelgusida infratuzilmani rivojlantirish solig’i stavkasini asta-sekin pasaytirish mumkin, deb hisoblaymiz (ayni paytda 8 foiz); • Xolislik va adolatlilikni ta’minlash hamda soliqqa tortishdan qochish dalillarini bartaraf etish maqsadida daromad (foyda) solig’iga doir imtiyozlarni bekor qilish masalasini ko ’rib chiqish. Bugungi kunda bunday imtiyozlar berish davlatga yiliga 10-12 mlrd. so’mga tushyaptti. Yuridik shaxslar mol-mulkini soliqqa tortish respublikada sekin-asta xalqaro tizimga - birlamchi (tarixiy) qiymatdan soliq undirishdan qoldiq qiymatdan soliq undirishga o ’tkazilgan. Asta-sekin stavka pasaytirilib, bazasiga ko’ra bir xil yuridik shaxslarning mol-mulk solig’i va transport vositalariga solinadigan soliq birlashtirildi. Benzin, dizel yoqilg’isi va gaz iste’moliga soliq joriy etilishi bilan bir paytda jismoniy shaxslarga solinadigan mol-mulk solig’ining soliqqa tortiladigan bazasidan transport vositalari qiymati olib tashlandi. Kichik korxonalar uchun soliq va yagona er solig ’i kabi soliqqa tortishning soddalashtirilgan usullar joriy etilishi soliq mexanizmini soddalashtirish, soliq yukini kamaytirishning boshqa muhim yo’nalishi hisoblanadi. Kichik korxonalar uchun yagona soliqning joriy etilishi aholi orasida tadbirkorlik faolligini rag ’batlantirishga yo’naltirilgan iqtisodiy islohotlarning borishi bilan shartlandi. U joriy etilgandan so’ng ikki yil davomida byudjetga to’lanayotgan summa qariyb 3 barobar ortdi. Soliqqa rejimlari va ularni qo’llash chog’ida soliq tushumlari (umumbelgilangan soliqlar, yagona soliq, yalpi daromad solig’i, yagona er solig’i) hajmlarining arkibiy tahlili ushbu toifadagi soliq

to’lovchilarning respublika bo’yicha soliq tushumlari umumiy hajmidagi salmog’i ortgani va 2001 yilda 6,9 foizga etganini ko’rsatdi. Kichik korxonalarni soliqqa tortishning soddalashtirilgan tizimini tanlagan sub ’ektlar sonining ko’payishi omillari tahlili soliq yukini qisqartirish maqsadida yirik va o’rta korxonalarni parchalash, ular bazasida bir qator mayda korxonalar yaratish (ishlovchilar soniga ko’ra kichik korxonalar mezonlariga mos keluvchi) hisobiga kichik biznes sub’ektlari soni ortayotganini ko’rsatdi. Shu munosabat bilan soliq solishning soddalashtirilgan tizimini keng yoyish uchun Yaponiya, XXR, Rossiya, Qozog ’iston va boshqa mamlakatlarda nazarda tutilganidek, qo’shimcha mezon-korxona balansida turgan mol-mulk va tushum hajmi qiymatini joriy etish masalasini ko’rib chiqish mumkin, deb hisoblaymiz. Yagona er solig ’i to’lovchilarning boshqa muammosi bor, bu soliq qishloq xo’jalik tovar ishlab chiqaruvchilari uchun soddalashtirilgan, tartibga soluvchi va resurs tejovchi soliq sifatida bo’lishi nazarda tutilgan edi. Biroq tahlil qishloq xo’jalik ishlab chiqarish korxonalari bazasida amaldagi qonun xujjatlariga ko’ra faqat yagona er solig’i to’lovchilari hisoblanuvchi turli tuzilmalar (jumladan, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari) ham tashkil topayotganini ko’rsatmoqda. Shu munosabat bilan soliq solishning soddalashtirilgan tizimiga o’tgan, qishloq xo’jaligiga taalluqli bo’lmagan faoliyat yurituvchi qishloq xo’jalik korxonalari uchun, agar ushbu boshq faoliyatdan tushgan tushum ulushi korxona daromadi umumiy summasida belgilangandarajadan ortiqni tashkil etsa, soliq to’lovchilarning tegishli toifasi uchun amaldagi qonunchilikda nazarda tutilgan soliqlarni to’lash tartibini belgilash taklif qilinmoqda. Resurs soliqlari er, suv, er osti boyliklari kabi muhim resurslarning tejalishiga ta ’sir ko’rsatuvchi muhim vositalardan biri hisoblanadi. Bunda korxonalar manfaatlarini hisobga oladigan, resurslarning tejalishini ta’minlaydigan va bir vaqtning o ’zida resurslarni tejovchi ishlab chiqarishlarni rag’batlantiradigan soliqlarning maqbul stavkalarini joriy etish muhim sanaladi. Asosiy resurs tejovchi soliqlardan biri er solig ’i (jumladan, yagona er solig’i) hisoblanadi. Amaldagi er solig’i stavkalari er boniteti darajasidan kelib chiqib

belgilangan, bunda so’ngi paytlarda er solig’i stavkalarida (har yilgi indeksatsiyadan tashqari) sezilarli o’zgarish ro’y bermadi. Ayni paytda o ’z echimini kutib turgan ayrim muammolar ham mavjud. Xususan, qishloq xo’jalik korxonalari va erlari tarkibidagi katta o’zgarishlar munosabati bilan sug’oriladigan erlarning yalpi inventarizatsiyasini o’tkazish va soliq stavkalariga tegishli o’zgartirishlar kiritish maqsadga muvofiq bo’lar edi, deb o’ylaymiz. Aylanma mablag ’lar, asosiy fondlardan foydalaniish samaradorligiga, ularning o’z vaqtida yangilanishiga, mahsulot tannarxining kamayishiga bevosita ta’sir ko’rsatuvchi resurs tejaydigan boshqa soliqlar mol-mulk solig’i va ekologiya solig’i hisoblanadi. Mol-mulk solig ’i bo’yicha, yuqorida aytib o’tilganidek, stavkalar pasaytirilmoqda, soliqqa tortishning adolatli ob’ekti-qoldiq qiymat belgilandi. Ayni paytda resurs tejash maqsadida o’rnatilmagan (foydalanilmayotgan) uskuna, shuningdek, tugallanmagan qurilishdan soliq undirish taklif etiladi, bu resurs tejashni rag’batlantirish vositasining amal qilishini ta’minlaydi. Bundan tashqari, ekologiya solig’i bo’yicha korxonaning barcha xarajatlari, jumladan davr xarajatlarini ham mahsulot ishlab chiqarishda o’zini oqlamaydigan xarajatlarni kamaytirish maqsadida soliqqa tortiladigan bazaga kiritish taklif qilinadi. Soliqlarning yig ’iluvchanlik darajasini oshirish va boshqa zaxiralar hisobiga soliq solinadigan bazani kengaytirish Soliqlarning yig ’iluvchanligi ikkita asosiy tarkibiy omilga bog’liq: • Soliqqa tortish mexanizmlarini o’zgartirish hisobiga soliq solinadigan bazani kengaytirish; • Soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirsh. Soliq solinadigan bazani kengaytirish, tadbirkorlar va aholi daromadlarini qonuniylashtirish maqsadida resupblika hukumati tomonidan joriy yilda soliqqa tortish tizimida tub o ’zgartirishlar qabul qilindi. Xususan, respublika Prezidentining 2002 yil 20 maydagi “Savdo va umumiy ovqatlanish sohasida soliqqa tortish tizimini yanada takomillashtirish to’g’risida” PF-3076-son Farmoni

bilan savdo sohasida soliqqa tortishning yangi tizimi-umumiy foydalaniladigan maydon birligi hisobidan Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan soliqning bazaviy stavkasidan kelib chiqib belgilanuvchi kichik korxonalar uchun belgilangan daromaddan olinadigan yagona soliq tizimi joriy etildi. Bundan tashqari, yalpidaromad solig’ini to’lovchi savdo korxonalari uchun ilgari to’lanadigan soliqlar o’rniga yalpi tushumdan yagona soliq to’lash tizimi joriy etildi. Ayni vaqtning o’zida ulgurji savdo korxonalari qo’shilgan qiymat solig’i to’lovchilari hisoblanishi belgilab qo’yildi. Yuqorida ko’rsatilgan o’zgartirishlar hisob tizimni ancha yaxshilaydi va savdo kabi murakkab sohada soliqlar yig’ilishi darajasini oshiradi. Ayni paytda, bizning fikrimizcha, soliq ma ’muriyatchiligi masalalarida, xususan, soliq organlari nazorat faoliyatini takomillashtirish va uning samaradorligini oshirishda ko’pgina zaxiralar mavjud. 2001 yilda o’tkazilgan yuridik shaxslarni 47172 hujjali tekshiruvlardan 31438 sub’ekda soliq qonunchiligi buzilishi aniqlandi (yoki holatlarning 66%ida), biroq fosh etilgan yashirilgan daromadlar va boshqa ob’ektlar hajmi undan avvalgi 2000 yildagiga qaraganda 74 foizni tashkil etdi. Bunda agar 2001 yilda barcha soliqlar bo’yicha jarima choralarini hisobga olmaganda 31056 mln. so’m qo’shimcha hisoblangan (2000 yilda 20748 mln. so’m), atigi 9180 mln. so’m undirilgan bo’lsa (2000 yilda 11631 mln. so’m), 2002 yil birinchi choragida 16326 mln. so’m qo’shimcha hisoblanishi darajasida (2001 yilning shu davrida 14327 mln. so’m qo’shimcha hisoblangan) atigi 1661 mln. so’m undirilgan. Shu tariqa 2000 yilda qo’shimcha hisoblab yozishlar bo’yicha undirishlar darajasi tushumlar umumiy massasining 1,6 foizini tashkil etdi, 2001 yilda esa 0,9 foizgacha tushib ketdi. Qisqasi 2004 yilda tekshiruvlar sifatini yaxshilash hisobiga byudjetga tushumlar umumiy massasidan undirilgan qo ’shimcha hisoblashlarning darajasi 1,6 foizgacha ko’tarilganda (2000 yil darajasi) 27,6 mlrd. so’m yoki qo’shimcha (2001 yiga nisbatan) 10-12 mlrd. so’m kelib tushadi. Soliq to ’lovchilarning to’lov intizomi ahvoli ustidan nazoratni kuchaytirish uchun amaldagi qonunchilikda muddati o’tgazilgan debitorlik qarzini yashirganlik

uchun moliyaviy jazo choralarini nazarda tutish maqsadga muvofiq bo’lardi, deb hisoblaymiz. Bunday qonunbuzarlikka buxgalteriya hisobi yuritilishining buzilishi sifatida qarab, xo’jalik yurituvchi sub’ektga nisbatan moliyaviy jazo qo’llash taklif etiladi. Biroq byudjetning daromad qismini ta ’minlashning tahlili tijorat banklarining ayrim bo’limlarida yuqoridagi yo’riqnoma qoidalari buzilayotganligini ko’rsatmoqda. Shu munosabat bilan byudjet oldida qarz mavjud bo’lganda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ikkilamchi hisobvaraqlari bo’yicha debet aylanmalarini avtomatik tarzda to’sib qo’yuvchi kompyuter dasturini ishlab chiqish zarur, deb hisoblaymiz. Bilvosita soliqlar tushumi tarkibi (foizlarda) QQS Aktsizlar, jami Bojxona boji Tovarlarni olib kirganlik uchun jismoniy shaxslardan yig ’im 2003 26,8 27,4 1,2 1,3 2004 25,3 24,0 1,4 1,1 2005 prognoz 27,5 26,8 1,9 1,2

Adabiyotlar: 1. O ’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T.: “Adolat” 1999. 2. O ’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi T.: “Adolat” 1999. 3. I.A. Karimov O ’zbekiston Buyuk kelajak sari. T.: “O’zbekiston” 1998. 4. I.A. Karimov O ’zbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.: “O’zbekiston” 1996. 5. V.S. Beganov, M.Ya. Qurolov, D.I. Shaulov, U.T. Kan, Finansovaya politika, nalogi i nalogooblojenie. T.: “Mir ekonomiki i pravo” 1998. 6. M.Yo ’ldoshev, E. Tursunov. Soliq huquqi, T.: 2000. 7. D.I. Shaulov, U.T.Kan., “Soliq qonunchiligi asoslari”. T.: “Iqtisodiyot va huquq dunyosi” 2000. 8. L.B. Xvan. Soliq huquqi T.: “Konsauditinform” 2000. 9. Q.A. Yahyoev, Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti T.: “§ofur §ulom” 2000. 10. Sergeev I, Shipilin A. «Operativnie finansovoe planirovanie na predpriyatii». M: finansi i statistika. 2002 g. 11. T. G. Morozova, A. V. Pikulkina. «Prognozirovanie i planirovanie v usloviyax rinka» Uchebnoe posobie. M: YuNITI-DANA. 2000 g. 12. Solovev. I. «Nalogovie prestupleniya: praktika raboti organov nalogovoy politsii i sudov» M: IDFBK-PRESS. 2002 g. 13. Kochetkov. A. «Analiz nalogovix oshibok». Uchebnoe posobie. M: «Delo i servis». 2000 g.

O'xshashlar

Korxonalar moliyaviy holatini reyting baholash va tahlil qilish

Soliqlar va to’lovlar yig’indisini prognozlash

Moliyaviy barqarorlik tahlili

Kichik korxonalar marketingi

Xorijiy korxonalar marketingi