Servis korxonalarini modernizatsiyalash bilan xizmat ko’rsatish samaradorligini oshirishning nazariy masalalari

Yuklangan vaqt:

16.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

232.5595703125 KB

Ko'chirib olish

Servis korxonalarini modernizatsiyalash bilan xizmat ko’rsatish samaradorligini oshirishning nazariy masalalari Reja: 1.O’zbekistonda xizmat ko’rsatish, servisning rivojlanish bosqichlari va hozirgi holati 2. Servis korxonalarini modernizatsiyalashning paradigmal tahlili 3. Servis korxonalari iqtisodiy samaradorligini oshirish maqsadida xizmat, xizmat ko’rsatish va serisni ta’rifini takomillashtirish

1.O’zbekistonda xizmat ko’rsatish, servisning rivojlanish bosqichlari va hozirgi holati Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridan O’zbekistonning o’ziga xos taraqqiyot yo’lini nazariy va amaliy jihatdan puxta belgilab olinganligi, barcha jabhalarda hozirga kelib, o’zining to’liq isbotini topganligini va O’zbekistonda turli sohalarning rivojlanishi bilan bir qatorda xizmat ko’rsatishning takomillashib hayotga kirib borganligini ko’rishimiz mumkin. “Taraqqiyotning “O’zbek modeli”ni amalga oshirish va zamonaviy davlat barpo etish borasidagi strategik tamoyillarga biz o’z ishimizda doimo suyanamiz. Bu tamoyillar O’zbekistonda bundan buyon ham siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy o’zgarishlarni ta’minlashning mustahkam poydevori hisoblanadi” deb ta’kidladi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoev. Istiqlolning 26 yillik davrida ulkan tarixiy o’zgarishlar yuz berdiki, buning ko’lamida O’zbekiston iqtisodiyoti jadal taraqqiyot sari dadil rivojlanib kelmoqda. 1993 yilda nashr etilgan «O’zbekiston – bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li» nomli asarida O’zbekiston Birinchi Prezidenti I.A.Karimov yangi jamiyat qurishning besh tamoyilini asoslab berdi: - iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish, iqtisodning siyosatdan ustunligi, o’ziga xos ichki qonunlariga muvofiq rivojlanishi; - davlat bosh islohotchi, iqtisodiy o’zgartirishlarning tashabbuskori; - qonun ustuvorligi, qonun oldida hammaning barobarligi va hammaning qonunga bo’ysunishi; - bozor iqtisodiyotiga o’tishning barcha bosqichlarida kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, aholining muhtoj tabaqalarini ijtimoiy himoyalashning ustuvorligi; - bozor iqtisodiyotiga o’tishning bosqichma – bosqich va izchil ravishda o’tish, islohotlarni inqilobiy sakrashlarsiz amalga oshirish. Taraqqiyotning «O’zbek modeli» bundan oldin yaratilgan va mavjud bo’lgan (“Reygonomika” AQSh, “Tetcherizm” Angliya, «Marshal» rejasi, “Turk yo’li “, “Yapon mo’’jizasi”, “Erxard islohoti” Rossiyada «500 kunlik» dastur va h.k.)

modellarning birontasini takrorlamagan holda o’z mohiyati va mazmuni jihatdan butunlay yangi taraqqiyot modeli bo’lib, hozirgi kunda halkimiz tomonidan ham, xalqaro maydonda ham iqtisodiyot taraqqiyotining «O’zbek modeli» deb qabul qilindi. Chunki, bu model boshqa taraqqiyot modellaridan farqli ham iqtisodiy, ham milliy qadriyatlarning tiklanishi va ijtimoiy model bo’lib, xalqning o’zligi va g’ururini qayta tiklash, rivojlantirishi, jamiyatning ijtimoiy-sinfiy tuzilmasini tubdan yangilashga va mustaqillik g’oyalarini amalga oshirish uchun mutlaqo yangicha fikrlab, yangicha ish yuritishga da’vat etadi. Bir so’z bilan aytganda, «O’zbek modeli»da ming yillab xalkimiz istagi bo’lgan, shu zaminda 3000 yil muqaddam yaratilgan «Avesto»dagi «ezgu fikr, ezgu kalom, ezgu amal» 1 va xalqimizning muqaddas kitobi Qur’oni Karimning 11 ta surasida, 15 ta oyatida, hadislarning 20 tasida insonning insonga yaxshilik qilishiga da’vat etilgan insonparavarlik xususiyati singdirilgan. Mustaqillik davrida bajarilgan barcha islohotlarning iqtisodiy, demokratik, siyosiy islohotlarning asl maqsadi insonga munosib turmush va faoliyat sharoitlarini vujudga keltirishdan iborat. “O’zbek modeli” ning aynan shu maqsadda yaratilganligini va hayotda o’z tadbig’ini topayotganligini biz xizmat ko’rsatish va servis sohasining rivojlanishida ko’rishimiz mumkin (1-jadvalga qarang). 1- jadval “O’zbek modeli” va strategik tamoyillar asosida O’zbekistonda xizmat ko’rsatish va servis sohasining rivojlanishi 2 T /r O’zbek modelining tamoyillari mohiyati Xizmat ko’rsatish, servis sohasining rivojlanganligi natijasi 1. Iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish Iqtisodiyotni siyosat-dan ustun Sobiq ittifoq 1 Мaхмудов Т. «Aвесто хaкидa» .Т.: «Шaрк» 2000 й , 63 бет. 2 Муaллиф томонидaн шaклaнтирилгaн

qo’yib, o’ziga xos ichki qonunlariga muvofiq mafkurasidan: faqat ishlab chiqarishga tobe so-ha yoki faqat maishiy xizmat ko’rsatish deyilishidan xoli bo’ldi, erkin rivojlanishga o’t-di, ko’p ukladli iqtisodiyotga o’t-di 2. Davlat - bosh islohotchi Davlat barcha iqti-sodiy o’zgartirishlar-ning tashabbuskori bo’lishiga erishishi Xizmat ko’rsatish, servis va ki-chik biznes sohasini aholi band-ligini ta’minlash va hayot dara-jasini oshirishning eng muhim omili sifatida rivojlantirish ustuvor vazifasi deb qi- lindi. Muntazam ravishda Vazir- lar Mahkamasi, Prezident qa- rorlari bilan rivojlanish dav- lat miqyosiga ko’tarildi. 3. Qonun ustuvorligi Qonun oldida hammaning barobarligi va hammaning qonunga bo’ysinishini Mulkchilik Davlat tasarrufi- dan chiqarish va xususiylashti- rish,uyjoy fondini xususiy-

amalga oshirish lashtirish, xo’jalik yuritishni tartibga soluvchi qonunlar, tash-qi iqtisodiy faoliyatni belgi- lovchi huquqiy normalar va h.z.larni qabul etilib, qonun ustu-vorligini, uning hammaga barobar ekanligi kafolatlandi. 4 Kuchli ijtimoiy siyosat yuritish Bozor iqtisodiyotiga o’tishning barcha bosqichida aholining muh- toj tabaqalarini himoyalash ustuvorligini ta’minlash Qulay iqtisodiy, moliyaviy sha- roit yaratish, ish haqining muntazam ko’tarib borish, soha kadrlarini bepul tayyorlash, inflyasiya darajasini pasaytirish, turli xildagi imtiyozlar yaratish, soliq yukini kamaytirish, muhtoj tabaqalarni ijtimoiy himoyalash tamoyiliga rioya etildi. 5. Bozor Islohotlarni inqilo-biy 1-bosqich: xizmat tizimini

isloh iqtisodiyotiga bosqichma bosqich o’tish sakrashlarsiz amalga oshirish qilish, mafkuradan xoli bo’lishi, ko’p ukladli iqtisodiyotga o’tish 2-bosqich: xizmat ko’rsatish, servis tizimini rivojlan- tirish uchun ijtimoiy iqti- sodiy sharoit yaratish 3- bosqich: mamlakatning ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga xizmat ko’rsatish, servis tizimini takomillashtirish va yanada rivojlantirish 6. Zamonaviy strategik yo’nalishlar Tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning etakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga uning raqobatbardoshligin i oshirish xizmat ko’rsatish sohasini jadal rivojlantirish, yalpi ichki mahsulotni shakllantirishda xizmatlarning o’rni va ulushini oshirish, ko’rsatilayotgan xizmatlar tarkibini, eng avvalo, ularning zamonaviy yuqori

texnologik turlari hisobiga tubdan o’zgartirish O’zbekiston iqtisodiyotini, avvalambor, Sobiq Ittifoq mafkurasidan holi etib, keyingi rivojlanishida siyosatdan ustun qo’yib o’ziga xos ichki qonunlarga muvofiq rivojlanishga qo’yilishi sababli rivojlangan davlatlar iqtisodiyotida allaqachonlar o’z o’rnini muvaffaqiyatli topgan xizmat ko’rsatish va servis bizning iqtisodiyotimizga ham jadal sur’atlarda kirib kelmoqda. Xizmat ko’rsatish va servisning mustaqillik davridagi evolyusiyasini tahlil etgan holda quyidagi to’rt asosiy rivojlanish bosqichlarga bo’lishni tavsiya qilamiz: I – bosqich (1991- 1997y) Xizmat tizimini isloh qilish, erkinlik berish, ko’p ukladli iqtisodiyotga o’tish. II – bosqich (1997-2006 y) Xizmat ko’rsatish, servis tizimini rivojlantirish uchun huquqiy ijtimoiy iqtisodiy sharoit yaratish.

III– bosqich (2006 - 2017y) Mamlakatni ijtimoiy iqtisodiy rivoj- lantirish istiqbollariga xizmat ko’rsa-tish, servis tizimini takomillashtirish va yanada rivojlantirish. Mamlakatni ijtimoiy iqtisodiy strategik IV–bosqich (2017 yildan boshlab) rivojlantirishda xizmat ko’rsatish, servis tizimini beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi bo’yicha modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobidan raqobatbardoshligini oshirish. Sobiq Ittifoq Mafkurasi bo’yicha xizmat ko’rsatish sohasi faqat ishlab chiqarishga tobe soha deb qaralardi va uning funksiyasiga navbatdagi mehnat bo’linish fazasi bo’lgan aholiga faqat maishiy xizmat ko’rsatish infratuzimasini keltirib chiqarish qo’yilgan edi. Xuddi shu vaqtda iqtisodiyotdagi sektorial bo’linish ifodalanib: birinchi – qishlok xo’jaligi, ikkinchi - sanoat, so’ngra o’z ichiga savdo, transport, bank ishlari, administratsiyani o’z ichiga olgan. “Xizmatlar” uchinchi sektorga ajratildiki, bunday holatda iqtisodiy modellarda uchinchi sektorning muhimligi e’tiborga olinmadi. Shuning uchun ham bu soha iqtisodiyotda ikkinchi darajali bo’lib nafaqat rejalarda, hattoki statistik ma’lumotlarda xam alohida kiritilmas edi va uning ma’nosi izohli – lug’atlarda «servis – inglizcha so’zdan olingan bo’lib, aholiga maishiy xizmat ko’rsatish» deb ko’rsatildi 3 . Natijada xalqning turmush va faoliyat sharoitlari shu davrlarda boshqa rivojlangan davlatlarnikidan sezilarli darajada pasayib ketdi. Iqtisodiyotning mafkuradan xoli etish va keyingi rivojlanishda erkinlik berish bilan xizmat ko’rsatish, servis sohasi rivojlanib, ko’plab servis korxonalari vujudga keltirildi. Iqtisodiyot nazariyasida esa «global servis kengligi», «dunyo va milliy iqtisodiyotning servisiza-siyasi», «xizmatlar yangi iqtisodiyoti», «servis tipidagi iqtisodiyot» va h.k.. tushunchalar kelib chiqa boshladi. Servis darajasi rivojlangan davlatlarda, xozirgi postindustrial jamiyatda servislashtirish «postindustrial 3 Словaрь инострaнных слов.-16-е из.испрa.-М.:Рус.яз.1988-461 бет

jamiyat», «innovatsion turdagi jamiyat», «axborot jamiyati», «bilimlar jamiyati» kabi ilg’or va istiqbolli jamiyat rivojlanishi sektori qatorida qaralyapti. Xizmat ko’rsatish va servis sohasining O’zbekiston iqtisodiyotida rivojlanishida Davlat bosh islohotchi, iqtisodiy o’zgarishlarning tashabbuskori sifatida namoyon bo’ldi va rivojlanish davrining dastlabki yillarida ko’plab asosiy qonunlar ishlab chiqildi va qabul qilindi. Ushbu qonunlar jamiyatimizda xalq hokimiyati qonun ustuvorligi tamoyillarining qaror topishiga, shaxs erkinligi va huquqlarining himoya qilish bilan bir qatorda xizmat ko’rsatish, servis sohasining jadal sur’atlarda rivojlanishida bevosita va bilvosita xizmat qilyapti. «O’zbek modeli»ga asosan ushbu qonunlarning ustuvorligini, qonunning oldida hammaning barobarligi va qonunga bo’ysunishga amal etish bilan O’zbekiston iqtisodiyotida mulkchilik munosabatlari va ko’p ukladi iqtisodiyot shakllantirildi. Xo’jaliklar (korxonalar) faoliyat yuritish tartibga solinib, korxonalar tashqi iqtisodiy faoliyatiga keng yo’l ochib berildi. Jumladan, Davlat iste’molchining huquqiy ustunligini hisobga olib iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini barcha mulk shakllarining teng xuquqligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishi kafolatlandi. O’zbekiston iqtisodiyotida ko’p tarmoqlar qatori xizmat qiluvchi infratuzilma turlari shakllantirish to’g’risida qarorlar qabul qilindi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish bilan birgalikda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish, mulkchilik xo’jalik yuritishning yangi mexanizmini yaratishga doir qonunlar ham qabul qilindi. Shu bilan birga ayrim sohalar e’tiborsiz qoldirildi. Ular jumlasiga, savdo, umumiy ovqatlanish, matlubot kooperatsiyasi, mehmonxona xo’jaligi, turizm, maishiy xizmat ko’rsatish va h.k. kiradi. Albatta, bunday xizmat qiluvchi infratuzilmaning shakllanishi «O’zbek modeli» tamoyillarining bosqichma-bosqich bajarilganligi natijasi hisoblanadi. Xizmat qiluvchi ushbu infratuzilma, albatta, yillar davomida bosqichma-bosqich rivojlanib, ularning yangidan-yangi shakllari paydo bo’ldi. Chunki, ular endilikda

erkin rivojlanish dunyo hamjihatligi, o’zaro hamkorlik asosida rivojlanib bormoqda. O’zbekiston iqtisodiyoti taraqqiyotida sohalarning bosqichma-bosqich samarali rivojlanishini tarkibida xizmat ko’rsatish va servis korxonalari mavjud bo’lgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik misolida ko’rishimiz mumkin. Ma’lumki, kichik biznes xususiy tadbirkorlik o’zining mohiyati bilan iste’mol tovarlari va xizmatlari bilan boyitishda, hamda daromad va foyda olishga qaratilgan faoliyatdir.Bu yangi ish o’rinlarini yaratish, ish bilan ta’minlab, aholini bandligini oshirish, aholi daromadining asosiy manbai bo’lib iqtisodiy islohotlarni hal qiluvchi, strategik ahamiyatga ega va ustuvor yo’nalishining biri hisoblanadi. Davlatimiz Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning tashabbusi bilan dastlabki bosqichida 1995 yil 5 yanvarda «Xususiy tadbirkorlikka tashabbus ko’rsatish va uni rag’batlantirish to’g’risida» Prezident qarori chiqarildi va korxonalarni Davlat taassarufidan chiqarishdan tushgan mablag’ning 50% ni kichik biznesga yuborildi. Keyingi bosqichda yana Davlat tashabbusi bilan uning iqtisodiyotimizda o’z o’rni va rolini oshirish, huquqiy normativ asoslari, zarur infratuzilmasini va taraqqiyoti shart-sharoitini yaratish uchun 1995 yil 21 dekabrda «Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish to’g’risida» O’zbekiston Respublikasi qonuni chiqarildi. Shu bilan birga «Xususiy tadbirkorlik va kichik biznesni qo’llab – quvvatlash fondi (Biznes fond), «O’zbekiston tovar ishlab chiqarish va tadbirkorlar palatasi (1996 y), ularning bo’limlari hududlarda tashkil etildi. Faqat «Biznes fond” shu sohaga 10 mlrd so’mdan ortiq yordam berdi. Shunday kilib “O’zbek modeli”da ko’rsatilgan bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich va izchil ravishda o’tish, davlatimizning bunda bosh isloxotchi va tashabbuskorligi natijasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik qisqa davrda izchil rivojlanib bordi. Shu bilan birga «Tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish va hisobga qo’yish tizimini takomillashtirish» to’g’risida Prezident farmoni va O’R VM qarori qabul qilindi. «Ulgurji savdo» orqali 106 mlrd so’mlik moddiy – texnika resurslari sotildi. Tijorat banklari fakat 2001 yilda

kichik biznes sub’ektlariga 144,3 mlrd so’m kredit berdi. Bu soha aholi bandligini ta’minlaydigan va uning asosiy daromad manbaining muhim manbai bo’lib shakllandi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, «Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik” taraqqiyoti ham , xizmat ko’rsatish , servis sohasi xam, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ham bosqichma-bosqich “O’zbek modeli” tamoyillariga asosan olib borildi. Albatta, mamlakat iqtisodiyotining mafkuradan xoli etilishi barcha sohalar qatori xizmat sohasi rivojlanishiga erkinlik berilishi ko’p ukladli iqtisodiyotga o’tilishi, boshlang’ich davrda oson o’tmadi. Ayniqsa, iqtisodiyotimiz tarkibidagi xizmat sohasiga kiruvchi umumiy ovqatlanish hamda savdo rivojlanishi tartibsiz ravishda bordi. Mustabid Sovet tizimidagi aholining dastlabki pul mablag’ining kamligi, moddiy ahvolining tangligi, hayot darajasining pastligi, markazlashgan boshkaruvga o’rganib qolganligi va h.k.. o’z ta’sirini ko’rsatdi. Ayniqsa, katta quvvatli korxonalarning to’liq ishlamasligi markazlashgan tashkilotlarning (savdo boshkarmasi, matlubot sadvo va h.k..) markazlashgan aloqalarining buzilishi natijasida va boshqalar dastlabki xizmat korxonalarining tartibsiz ravishda rivojlanishiga sabab bo’ldi. Davlatlararo tovarlar almashinish aloqasining buzilishi, O’zbekiston bozorlariga sifatsiz tovarlarning kirib kelishi, ishlab chiqarishda maydalashib ketish natijasida xizmat mahsulotlari qimmatlashib sifatsiz bo’lib ketdi. Xuddi shunday, xizmat sohasiga malakali kadrlarning etishmasligi, ayniqsa, shaxsiy korxonalarda malakasiz ishchilarning kirib borishi natijasida xizmat ko’rsatish sohasining madaniyati, etikasi va etiketi pasayib ketdi va bu korxonalar xalqaro talablarga javob bermay qoldi va h.k.. (xaqiqiy raqobat muhitining bo’lmasligi, hisobga olinmagan iqtisodiyotning bo’lishi, soliqlarning to’lanmasligi va boshqalar). Birinchi bosqichning ayni shu vaqtda davlatning sa’y harakati bilan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning birlamchi bo’lib shakllanishi bilan: xizmat sohasidagi mulkiy munosabatlar o’zgartirildi, ayniqsa, xizmat sohasi korxonalarning davlat taassarufidan chiqarilishi, xususiy mulkchilikning

rivojlantirilishi, ayniqsa shu sohadagi davlat va kooperativ tizimlarning monopol faoliyatiga barxam berilishi; ma’muriy boshqaruv tizimini yangilash faoliyatida turli darajadagi aloqalari iqtisodiy mexanizmini o’zgartirishi bilan bozor iqtisodiyotiga (ya’ni ma’muriy rejalashtirish o’rniga iqtisodiy usullarning qo’llanilishi, iqtisodiy erkinlik, mustaqil boshqaruv, mulkka egalik qilish, o’z resurslarini mustaqil qo’llash va huquqiy iqtisodiy javobgarligi va h.k.) moslashtirilganligini va h.k.. ahvolni butkul o’zgartirdi va mavjud tizim ijobiy holatga kela boshladi. To’rtinchi bosqichda, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev tomonidan qabul qilingan “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Hararkatlar strategiyasi to’g’risida”gi Farmonida olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shart sharoitlar yaratish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini liberallashtirish bo’yicha ustuvor yo’nalishlarni amalga oshirish maqsadida 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi tasdiqlandi 4 .Ushbu Harakatlar strategiyasida iqtisodiyotni rivojlantirish va liberllashtirishning ustuvor yo’nalishlari alohida o’rin egallaydi. Bu yo’nalishning tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning etakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobidan uning raqobatbardoshligini oshirish masalasiga e’tibor beriladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yangilash, ishlab chiqarish, transport kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilma loyihalarini amalga oshirishga qaratishda investitsion siyosatni olib borishga alohida e’tibor qaratildi. Mamlakatimizda iqtisodiyotni tarkibiy o’zgartirish, tarmoqlarni modernizatsiya qilish, texnik -texnologik yangilashga doir loyihalarni amalga oshirish uchun ko’p mablag’lar jalb etilmoqda. Shiddatli raqobat muhiti sharoitida jahon mamlakatlari 4 Ўзбекистон Республикaси Президентининг “ўзбекистон Республикaсини янaдa ривожлaнтириш бўйичa Ҳaрaкaтлaр стрaтегияси тўғрисидaги” ПФ 4947 сон Фaрмони//”Ҳaлқ сўзи”,8 феврaль 2017 йил.

iqtisodiyotida ro’y berayotgan o’zgarishlar aynan, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalariga tez fursatlarda yangi innovatsion texnologiyalarning kirib kelishi va rivojlanishi, mehnat bozori, tovar va xizmatlar bozoridagi raqobatning kuchayishi, har bir faoliyat yurituvchi xo’jalik sub’ektidan ishlab chiqarishni tarkiban yangilash, modernizatsiya qilish, tarmoqlarda diversifikatsiyani to’g’ri amalga oshirgan holda ishlab chiqarish ko’lamini kengaytirish, iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishdan iboratdir. Ma’lumki, korxonalarning servislashtirilishi orqali aholini va tadbirkorlarning pul mablag’larining va moliyaviy ahvollarining yuksalishini ta’minlash, ularga qulay shart sharoit yaratilishi ham, o’z o’rnida ijtimoiyhimoyalash hisoblanadi. O’zbekistonda xizmat ko’rsatish, servisning bosqichma-bosqich jadal sur’atlarda o’sishini ko’rib chiqar ekanmiz, rivojlanish bosqichlaridagi kamchiliklar yoki uning keyingi jadal sur’atlarda rivojlanishi uchun o’z echimini kutib turuvchi muammolarni yoritib o’tishimiz lozim deb hisoblaymiz. Ularga: - sohaning huquqiy bazasini to’la ta’minlash uchun: xizmat ko’rsatish va servis to’g’risida qonun; savdo to’g’risidagi qonun; aholini va turistlarni ovkatlantirish to’g’risida qonun; xizmat ko’rsatish kodeksi; korxonalarni servislashtirish talab- me’yorlari ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish zarur; - xizmat ko’rsatish va servisni rivojlantirishda ularning faoliyatida milliy qadriyatlarni singdirilishi, tiklanishi lozim (ayniqsa, mehmondorchilik, ma’naviy ahloq, odob, ma’rifat, muomalada mulozamat, hayo, andishalik, vazminlik, sabrtoqat, kattalarga xurmat, kichiklarga izzat, makon va ona yurtga e’tibor, elatlarga xos urf-odatlar, rasm- rusm, marosimlarni ko’rsata bilish va h.k.). - sohaning rivojlanishida raqobatbardoshlikni rivojlantirish, xizmatlar sifatini iste’molchi talabiga mos keltirish muammosini hal qilish hamda xizmat ko’rsatish shakl va usullarini, xizmat ko’rsatish, servis texnik-texnologiyasini taraqqiy ettirish bilan iste’molchilarning o’sib borayotgan extiyojlarni qondirishga intilish lozim.

- sohani jaxon andozalariga mos ravishda rivojlantirish uchun yukori malakali bakalavrlar servis yo’nalishini va magistratura mutaxassisligini tashkil etish, xuddi shuningdek ularga ilmiy kadrlarni tayyorlashni yo’lga qo’yish kerak. 2. Servis korxonalarini modernizatsiyalashning paradigmal tahlili Hozirgi vaqtda xizmat ko’rsatish sohasida ko’plab korxonalar mavjudki, ular orqali iste’molchilarning turli ehtiyojlari qondirilib kelinmoqda. Bugunki kunda servis korxonalarining turli xildagi turlari bilan: ularga umumiy ovqatlanish, savdo korxonalari, mehmonxonalar va boshqa o’zining turi, katta va kichikligi hamda xizmat ko’rsatish yo’nalishlari bilan farq qilgan holda faoliyat yuritib kelayotgan bo’lsada. ularning hammasi ham hozirgi vaqt, an’anaviy me’yor qoidalariga javob beradi deb bo’lmaydi. Shuning uchun ham ularda modernizatsiyalash ishlari amalga oshirish o’ta muhim vazifa hisoblanadi. Ma’lumki, modernizatsiya inglizcha “modern” so’zdan olingan bo’lib, ”zamonaviy”, “yangi” degan ma’noni bildiradi. Modernizatsiyaning siyosiy, ijtimoiy–iqtisodiy va madaniy ko’rinishlari mavjud. Shuning uchun tadqiqotimizda xizmat ko’rsatish korxonalari modernizatsiyasini umumiy ovkatlanish korxonalari misolida, aynan uning servislashtirilishi bilan uzviy nazariy asoslarini ko’rib chiqsak maqsadga muvofiq bo’ladi. Modernizatsiyalash bosqichida ishlab chiqarish sifati ishlab chiqarilayotgan mahsulotning texnik-iktisodiy darajasi, standartlashtirilganligi, me’yor hamda talablarga mosligi va h.k.. muhim hisoblanadi. Shuning uchun ham umumiy ovqatlanish korxonalarning modernizatsiyasi deganda, ob’ektni texnik-texnologik takomillashtirish, yaxshilash, yangilash orqali yuqori sifat talablari va me’yorlarini texnikaviy shartlariga moslash tushuniladi. Xizmat ko’rsatish, ayniqsa, servisga nisbatan iqtisodiyotimizda nisbatan yangicha qarashlarning shakllanayotganligi munosabati bilan uning ilmiy mohiyatini aniqlash, kelgusida shunday korxonalar faoliyatini samaradorligini

oshirish maqsadida modernizatsiyalashning paradigmal nazariy tahlilini ko’rib chiqamiz.. Umumiy ovqatlanish korxonalarini modernizatsiyasi ularni takomillashtirish, yaxshilash, ob’ektini yangilash bilan hozirgi zamon talablari va me’yorlari, texnikaviy shart- sharoitlari, me’yor va sifat ko’rsatkichlariga mos keltirish ishlarini bajarish lozim. Amalga oshirilgan modernizatsiyasi bo’yicha bajarilgan ishlarning ijobiy bo’lganligini uning oxir oqibat samaradorligining oshgan yoki oshmaganligi bilan baholanadi. Ma’lumki, har bir sohaning rivojlanish qonuniyatlari, xususiyatlari, yangi nazariyalarning kelib chiqish sharoitlari, umuman ma’lum sohada ilmiy tafakkur usulini radikal ravishda o’zgartiruvchi ilmiy fikrlar soha tarixida muntazam ravishda bo’lib turgan va oxir oqibat ma’lum sohaning to’liq shakllanishiga sabab bo’lgan. Xuddi shunday, boshqa shakllangan sohalar kabi hozirgi vaqtda servis sohasi o’zining evolyusion rivojlanish davrini bosib o’tmoqdaki, bunday vaqtda biz hozirda to’liq nazariy jihatdan o’rganilmagan servis nazariyasining o’rnida servis paradigmal nazariy tahlilini ko’rib chiqishimiz joizdir. Xizmat ko’rsatish, servisning hozirgi vaqtda uning nazariyasi: paradigma (bu ilmiy birlashmalarga ma’lum vaqt davomida muammolarni qo’yish modeli va echimini beruvchi hamma tomondan tan olingan ilmiy yutuqlar tushuniladi) holatida bo’lib, ya’ni hozirgi izlanish vazifalarini echish uchun ko’pchilik tomonidan qabul qilingan nazariya darajasidir. Shuning uchun ham paradigmal tahlilda sohani shakllantiruvchi fanlarda evolyusion rivojlanish bilan olib borilsa, izlanishlar samarali hisoblanadi. Barcha fanlar o’zining rivojlanishida kamida ikki bosqichda, ya’ni klassik-noklassik va postklassik usulologik paradigmial transformatsiyasidan o’tishi lozim 1 Xizmat ko’rsatish, ayniqsa, servis yangi yo’nalish bo’lganligi uchun unda bunday bosqichli o’tish aralashsimon bo’lmoqda. Unda uch usulologik platforma ham sinxron ravishda rivojlanib bormoqda. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda uning umumiy darajadagi ilmiy me’yori, ta’rifi tushunchasi to’liq shakllantirilmagan. Bunga sabab servis paradigmasi xosil bo’lish usulologik asosining yo’qligi, servis fanining institutsiyalanmaganligi,

yangi fan bazali ob’ekti haqidagi bilimlarning kamligi va bu bilimlarning adekvat emasligi hisoblanadi .Agar biz ilmiy izlanish usulologiyasini zamonaviy tizimli tahlil prinsiplari bo’yicha ko’rib chiqsak, unda ular: ontologik, aksiologik, gnoseologik va praksiologik bosqichlardan tarkib topgan strukturaga ega bo’lganligini ko’rishimiz mumkin (1-rasmga qarang). Bunday strukturaning asosini deduktiv muammoli mantiqli tahlil yordamida qo’yilgan qiymatli-maqsadli, ya’ni ko’p bosqichli muammolar identifikatsiyasidan «atomlashgan» echimlar konseptlariga o’tish talab etiladi. Ushbu muammoli dekompozitsiyani bajarish prinsipining tizimli moduli quyidagicha bo’lishi mumkin: maqsad – (integratsiyalashgan vazifa) - muammo (to’siq) – sabab (omil)echim konsepti. Servis omili deganda (sabab, holati) ko’riladigan hodisa, jarayon, holati (maqsaddan kelib chiqib) sharoit, holat sababi tushuniladi. Shunday qilib servis sohasi fanining etuk darajada bo’lishligi yuqorida keltirilgan bosqichlar davomida shakllanishi va turli faoliyat darajasidagi muammolarni echish konsepsiyasiga, ya’ni turli innovatsion tushunchaga ega bo’lishi talab etiladi. Uning to’laligi umumiy darajadagi kategoriyaga ega bo’lishligi bilan belgilanadi. Ammo, hozirgi vaqtda ko’pgina mualliflarning ta’kidlashicha servis fanining ta’rifiy ifodalanishida umumiy birlik sezilarli darajada emas va shu bilan birga uning umumiy ilmiy me’yori ham to’laligicha aniqlanmagan. Har qanday soha fanning to’laqonli fan bo’lganligini quyida keltirilgan paradigmativ yondashuv talablariga javob berishligi bilan aniqlanadi. 5 Bularga: fan yozuvining xususiy darajali apparatining mavjudligi, emperik va nazariy darajaning tizimli birligi, konseptual umumiyligi, xususiy usulikasining mavjudligi, fanning vaqt-vaqti bilan ketma–ketlikda almashib turuvchi tarixiy g’oyalari sifatida bo’lishi, mantiqiy birligi va isbotlanishuvini, me’yoriy darajada (bunda qonuniyatlarni, tartiblarni aniqlash mumkin) bo’lishi, maxsus izlanish ob’ektiga ega bo’lishi, verifikatsiya, falsifikatsiya, nazariy geterogenlik (turli izlanish konsepsiyasi va yo’llariga ega bo’lish) xususiyatlarining bo’lishi, 5 Джaфaри Д.Феноменология туризмa /Теория и прaктикa физической культуры /2000г №8.23-26 стр.

prognostik funksiyasi va nazariyadan amaliyotga o’tishdagi amaliy moslashuvchanligi kiradi. 1 – rasm. Ilmiy izlanishda tizimli tahlilni usulologik tuzilmasi. Ushbu talablardan kelib chiqib, servisning xususiyatida sinergetik (umumiylik) tabiati borligi tasdiqlanilyaptiki, ularni kelgusi izlanishlarda har tomonlama oshirish lozim bo’ladi. Hozirda esa amerikalik olim J.Jafari ko’rsatganidek, nisbatan yangi yo’nalish, lekin servisdan ancha vaqt oldin rivojlangan turistik (turisologiya) izlanishlarga yondashib, uning usulologiyasini qo’llash maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Chunki, servis va turizm bir – biriga yaqin sohalar bo’lib hisoblanadi. Servisning rivojlanish bosqichlaridagi transformatsiyasi shuni ko’rsatadiki, uning evolyusion tarixida, ayniqsa oxirgi vaqtlarda «servis» definitsiyasini 6 * ochib, uni me’yorlashtirishga intilishlar mavjud. Xuddi shunday turizmning hozirgi vaqtda 13 dan ko’p ta’rifi borki, servisda ham shunday rivojlanish bormoqdaki, asosiy munozara bu «servis» va «xizmat» tushunchalarining identifikatsiyasi borasida bo’lmoqda. 6 лaт. Definitto қaндaйдир тушунчaнинг қисқaчa (aсосий хусусиятлaрини ўз ичигa олгaн ҳолaтидa) илмий тaърифи Онтология: Субъектлар объектлар Аксиология: қ и й матли м а қ садли - қў йилиши Гносеология: объект ҳ олатининг та ҳ лили Праксиология : к онцептли фаолиятли ечимлар концептлари

Turizm va servisning rivojlanish tarixini xronologik ko’rib chiqilganda ham, hech vaqt bu tushunchalarning to’xtab qolmaganligiga, doimo o’zgarib, rivojlanib borganligiga amin bo’lamiz. Ingliz tarixchisi R.M. Xartuelning ta’kidlashicha, dastavval sanoat korxonalari ishlab chiqarishning rivojlanishi uzluksiz maishiy xizmat ko’rsatish tizimini talab etdi va dastlabki industrial jamiyatda xizmat ko’rsatish (servis) ishlab chiqarishga tobe’ soha deb o’sha davrlarda qaraldi. Uning funksiyasiga navbatdagi mehnat taqsimoti fazasi bo’lgan aholiga maishiy xizmat ko’rsatish infratuzilmasini shakllantirish qo’yidi. Bu ayniqsa, sobiq Sovet Ittifoqi iqtisodiyotida o’zini rivojlanishini topdi. Xuddi shu vaqtda, iqtisodiyot nazariyasi tarixida sektorial bo’linishda ifodalanib boshlandi. Unga: birinchi – qishloq xo’jaligi, ikkinchi – sanoat, so’ngra o’z ichiga savdo, transport, bank ishlari, administratsiyani o’z ichiga olgan «xizmat» uchinchi sektorga ajratildi. Lekin bunday holatda iqtisodiy modellarda uchinchi sektorining muhimli-gini e’tiborga olinmadi. 7 Industrial jamiyatdan postindustrial jamiyatga o’tishda ayniqsa, g’arbdagi iqtisodiyotda yuqori ish haqi siyosati natijasida, xalqning sotib olish qobiliyatini keskin oshishi xizmat sohasining ahamiyatini oshirib yuboradi. Natijada «global servis kengligi», «dunyo va milliy iqtisodiyotning servisizatsiyasi» «xizmatlar yangi iqtisodiyoti», «servis tipidagi iqtisodiyot» va h.k.. tushunchalar kelib chiqdi. Dunyo mamlakatlari iqtisodiyotining tarkibiy evolyusiyasi shuni ko’rsatyaptiki, bugungi kunda g’arb davlatlarida xizmatlar sohasi o’rtacha YaIMning 62-74 foizligini, mehnatga layoqatli fuqarolarning o’rtacha 63- 75 foizlarini qamrab olganda va hozirgi postindustrial jamiyatda servis-lashtirish «postindustrial jamiyat», «innovatsion turdagi jamiyat», «axborot jamiyati», «bilimlar jamiyati» kabi ilg’or va istiqbolli jamiyat rivojlanishi sektori qatorida qaralyapti. Xizmatlarning paradigmal nazariy tahlili ko’pgina tushunchasi-ning nomoddiylik tavsifini asosiy ko’rsatkich deb qarab, moddiy tovardan farqlash kerakligini ko’rsatmoqda. Biroq ko’pgina hollarda xizmat natija-sida moddiy 7 Бродель Ф. Время мирa М,:1992 г ТЗ 45 стр.

ne’mat yaratiladi (masalan: uy –joy qurilishi, kiyim tikish, mebel ta’mirlash va xokazolar). Bularda xizmat moddiy ishlab chiqarish bilan uyg’unlashadi. Xizmatning asosiy xususiyatiga bajaruvchidan ajralmas ekanligi, saqlanmasligi, iste’mol vaqti bilan ishlab chiqarish vaqtining albatta to’g’ri kelishi, sifatning doimiy emasligi, mulkiy huquqni berolmasligi va h.k. xususiyatlarini ham xizmatning yoki servisning asosiy ko’rsatkichi deb bilish nomuvofiq hisoblanadi. Hozirgacha, eng ko’p tarqalgan xizmatning paradigmal tahlili 2-jadvalda keltirilgan. Jadvalda xizmatning asosiy xususiyatlari bo’yicha guruhlanishida ham xizmatning eng ko’p turlari nomoddiy ekanligi ko’rinib turibdi. Xizmatning kundan kun murakkablashib, zamonaviy servisga o’tishini, uning sinergetik xususiyatga ega ekanligini, nafaqat bir, balki bir necha xususiyatli ekanligini hozirgi vaqtda olimlar tomonidan to’liq anglanilmayapti. L.Berrining ta’kidlashicha, oxirgi yillar izlanishlari asosan xizmatni baholashga va kim qanday usulikani qo’llashiga bag’ishlanyapti. 2-jadval Xizmatning paradigmal nazariy tahlili 8 Konsepsiya mualliflari Paradigmalar elementi va konsepsiyalar mualliflarining bahosi D.Sey Ishlab chiqarish va iste’molini bir vaqtda bo’lish konsepsiyasini taklif etib, birinchi bo’lib bu terminni qo’lladi L.Shostak Tovarlar va xizmatlarni xuddi molekulalardan tarkib topgan diskret elementlarning birlashishidan kelib chiqqanligini taklif etdi. Elementlar moddiy va nomoddiy bo’lishi mumkin. Birgalikda moddiy va nomoddiy yadro xosil qilishi mumkin. D.Beytson Nomoddiy fizikaviy (qo’l tekizib bo’lmas) va mentalli (tafakkur bilan etishish bo’lmas) nomoddiyga ajratdi 8 Тадқиқотлар асосида муаллиф ишланмаси CHiqgan davri Asosiy xususiyatlari 1964 Nomoddi y 1977

G.Mak-Dugall D.Snetsin-ger Mahsulotni sotib olgunga qadar vizuallan-tirib, yorqin va aniq obrazini konstruksiya-lab, mental nomoddiy darajasi sifatida tushunchasini aniqlashtirdilar P.Xill Xizmatning nomoddiyligini narsa yoki moddiy emasligini ta’kidlashni tanqid qildi, chunki ularning qanchalik ilmiy emasligi va shunchalik farqli umumqabul qilinganligi V.Saytaml A.Parasurama L.Berri Xizmat sifatining besh parametrlaridan biri bo’lgan «Material guvoxnomasini» (imoratning tashqi ko’rinishi, jihozi, kompaniya xodimlari, reklama materiallarini rasmiylashtirish) xizmat material tarkibiy sifatida qarashni taklif etishdi K.Lavlok E.Gamesson Barcha xizmatlar uchun «nomoddiylik» tavsifini «hayratli darajada aniq bo’lmagan» va universalligini yoritolmaydigan layoqatsiz deb biladi. K.Lavlok E.Gamesson Xizmat sohasidagi mehnat natijasini material uzatuvchilarda saqlab qolish mumkinligini (audio va videouzatuvchilarga o’rgatuvchi dasturlarning yozilishi) ta’kidlaydi K.Lavlok E.Gamesson Ushbu tavsif (bo’linmaslik) quyidagi: yuk ta-shish, tozalash va yig’ishtirish, ta’mirlash xizmatlari va h.k..larga xizmatlarga tarqalmaydi (to’g’ri kelmaydi) P.Ele E.Lanjar Agar mijozlar xizmat ishlab chiqarish jarayoniga faol ishtirok etilgan bo’lsalar, uning (xizmatning) sifatini nazorat qilish qiyinlashishini belgilashdi E.Sasser P.Olsen D.Uaykof Xar bir xizmat ko’rsatganda bir xil natija olish qiyinligini, chunki xizmat ko’rsatuvchilarning o’zini tutishi va mehnatining samarasi har xilligi, xuddi shunday bir xodimning turli mijozlar bilan turli vaqtda bo’lishini ko’rsatib berdi. Desmet B.VanLooy R.VanDierdonk Xizmatlar variabelligini tasdiqlovchi tashqi shartlarini (obhavo, navbatning bщlishi, bo’lmasligi, xizmat ko’rsatish joylarining farqi bo’lishini) ajratishdi. Shulardan kelib chiqib, K.Lavlok va E.Gamesson xizmat paradigmalarining izlanishida quyidagi alternativ variantlarni taklif etdi: - xizmat va tovar bo’linishidan voz kechishni; 1999 1990 2004 2004 Saqlanm a s 2004 Bo‘linmas 1975 Bir xil bo‘lmagan (variabelli) 1978 1998

- barcha xizmatlarni umumiy me’yor ostida qarashdan voz kechib xizmat turlarini alohida izlanishini tashkil etishni; xizmatning tovardan farq qilgan asosda yangi tavsifini izlashni. Albatta, bunday taklif zamon talablaridan kelib chiqgan holda xizmatning ko’pgina sohalarini yanada rivojlantirishni, uning globallik xususiyatlarini keltirib chiqarishdan iborat edi. O’tgan asr 90 yillaridagi “Internet va CALS – texnologiyasi”ning, ayniqsa, marketing xizmatining tobora hayotga chuqurlashib kirib borishi, yuqoridagi fikrning haqli ravishda qo’yilganligini tasdiqlaydi. K.Lavlok va E.Gamesson takliflarni tahlil etib, I.V.Xristoforova (T.Levitning «Biz hammamiz xizmat sferasida ishlaymiz» yoki R.Norrisning «xizmat ko’rsatish uchun tovarlar kerak bo’ladi» 9 degan fikrlariga asoslanib, xizmatning maxsusligini e’tirof etish, uning ommaviylik paradigmasini oshiradi deb ko’rsatdi. Xuddi shuningdek, izlanishda xizmatning yangi tavsifini, uning nazariy asoslarini hamda usullarini qayta ko’rib chiqishni taqozo etishni ham ta’kidlaydi. K.Lavlok va E.Gamesson ilmiy izlanishidan shu ma’lum bo’ldiki, xizmatning quyidagi klassifikatsiyasini taklif etishgan: 1. Tovarlarni ijara qilishga bog’liq (eng avval prokat va lizing) xizmatlar. 2. Joy, maydon ijarasiga bog’liq (binolar, transport, restoran, kinoteatr va h.k) xizmatlar. 3.Mehnat va tajriba ijarasi bilan bog’liq (yig’ish xizmatidan to tibbiyotgacha) xizmatlar. 4.Ob’ekt, inshootlar qurish bilan bog’liq (muzeylar, kosmetik salonlar, xordiq chiqarish maskanlari va h.k) xizmatlar. 5.Turli tarmoqlarga bog’liq (telekommunikatsiya, bank strukturasi, sug’urta va ixtisoslashgan axborot) xizmatlar. Xizmatlarni bunday tasniflanishida ayrim guruhlarning bir biriga o’xshashligi, bir-biriga o’tishini, hatto almashishishni sartarosh xizmatida ko’rsatib berishdi. Bunga binoan: sartarosh xizmat ko’rsatishda maxsus jihozlarni qo’llash bilan birinchi; joyni ijaraga olganligi, mijoz o’tirish o’rindig’i bilan qo’shilib; ikkinchi: ma’lum tajribaga ega ekanligini, uchinchi; sartaroshxona inshootiga kirish mumkinligini, to’rtinchi sartaroshlar tarmoq tuzilmasiga kirishi bilan 9 Norsis Ruby T/ The Theory of Consumers Demand. New Haven ct/ Yale Uniniversity Press.1941 y

beshinchi guruhga ham kiritish mumkin. Shu bilan birga, ijara shaklidagi xizmat, xizmat ko’rsatish sohasining bazali paradigmasi bo’lolmasligi, bo’lganda ham o’zining xuquqiy va moliyaviy parametrlariga ega bo’lgan ijara tushunchasini o’zgartirib yuborishi ham mumkin. Umuman olganda bunday mulohaza ham universal emasligini tushunish qiyin emas. Oxirgi yillarda o’tkazilgan tadqiqotlar haqli ravishda xizmatning-jarayon ekanligini ta’kidlab kelmoqda. Xizmat jarayonida ma’lum ketma- ketlikda harakatlar yoki operatsiyalarning bajarilishi «…xizmat ko’rsatish jarayonlar ssenariyasi» ekanligi «xizmatlar teatridagi servis jarayonlarda mijozlar bilan aloqada bo’lish», «…xizmat - harakatni bildiradi» deb ko’rsatilyapti. Jumladan, D.Rotiel modelida: xizmat ishlab chiqaruvchi va iste’molchi orasidagi o’zaro harakat jarayoni deb, P.Englis va E.Lanpard modelida: xizmat iste’molchiga ko’rinuvchi va ko’rinmas bo’lishi va ko’rinuvchi qismi esa eng muhimi bo’lib aloqada bo’lishi, personal tomonidan xizmat ko’rsatish jarayoni ekanligini; Skandinaviya modelida esa interfaol marketing iste’molchi va xizmat personali o’rtasidagi o’zaro munosabat jarayoni deb; K.Lavlok modelida o’zaro marketingdagi ishlab chiqish va realizatsiya etish samarali texnologik jarayon ekanligi ko’rsatilgan. Yuqorida keltirilgan xar bir modelda xizmatning nomoddiylik paradigmasiga to’g’ri kelishi va xizmat ko’rsatish jarayonini hal qiluvchi element sifatida qaralishini ko’rsatadi. Faqat G.L.Shostak modelida xizmat tushunchasini moddiy tovar va qo’shimcha servis jarayoni bog’liqligida ifodalaydi. Uning konsepsiyasiga asosan I.V.Xristoforova, A.A.Fedulin servis paradigmasida xizmat bu uni ko’rsatish vaqtida iste’mol qilinuvchi va alohida buyurtma asosida tovar ishlab chiqarishga yo’naltiruvchi jarayon ekanligini ko’rsatib beradi. Bunga asosan oxirgi mahsulot asosiy xizmat ko’rsatish, qo’shimcha servis va tovarlar kompleksidagi ko’rinishida ifodalanadi. Ko’rib chiqilgan paradigmal tahlildan xulosa qilishdan oldin shuni aytish kerakki, oxirgi 10 yilda yurtimiz olimlari tomonidan ham bu yo’nalish bo’yicha ko’pgina ishlar bajarilgan.Bu ishlarda ham asosan “xizmat” va “servis”

tushunchalariga izohlar berilib turli fikrlar bildirilgan. Masalan: xizmatning “jarayon” hamda “ongli faoliyat” ,“Xizmat deyilganda insonning, mehnat jamoasining, hududning, davlatning va jamiyatning ma’lum bir ehtiyojini qondirishga qaratilgan kishilarning naf keltiriladigan ongli ko’rsatilishi mumkin bo’lgan faoliyati tushuniladi”, deb; “xizmat iborasi birovning ishini bajarish, yaxshilik qilish, yaxshilik va h.z.bildirsa, uning “ne’mat” ekanligi ta’kidlansa, xizmat ko’rsatishni esa “xizmat ko’rsatish sohasi aholining sog’lig’iga, kayfiyatiga, mehnatga munosabatiga, ishchi xodimlarning mehnat unumdorligiga, o’z hayotidan rozilik darajasi va xursandliligiga, umuman ishlab chiqarish kuchlarining hayoti va taraqqiyotiga bevosita va sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadigan soha”, ”insonlarning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sub’ektlarida yuzaga keladigan, o’z iste’mol ehtiyojlarini qondirishga yo’naltirilgan va daromad olishga qaratilgan xarakatlar majmuini ifodalovchi faoliyat”deb turli ko’rinishda tushuncha va ta’riflar berilgan bo’lsa, servisni esa “servis – servis (aholiga xizmat ko’rsatish, xizmat)”,“servis” inglizcha “service” so’zidan olingan bo’lib, “aholiga maishiy xizmat ko’rsatish”, ing. tilida “service” xizmat, kundalik turmushning xilma xil sohalarida magazin, mehmonxona, sartaroshxona, yonilg’i quyish shaxobchalari va sh.k.da aholiga sifatli xizmat ko’rsatish va shunday xizmatning o’zi” va “insonlarning ma’lum bir ehtiyojini qondirishga yo’naltirilgan kishilarning naf keltiradigan ma’lum sertifikat va andozalarga ega, sifat jihatidan yuqori bo’lgan xizmat jarayoni bilan bog’liq ongli faoliyat”, “xizmatlarning murakkab mehnat jarayonidan iborat bo’lgan,yuqori malakali ishchilarni talab qiladigan ayrim turlarini mujassamlashtirilgan sohadir”, ”zamonaviy texnika va texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarish va noishlab chiqarish soha va sub’eklarida insonlarning yuzaga keladigan iste’mol talablarini ta’minlash maqsadida ko’rsatiladigan turli xil xizmatlar majmuini ifodalovchi tushunchadir” va h.k. deb tushuntiriladi. Albatta, biz bu erda turli shakllardagi, lekin “o’zagi” yuqorida keltirilgan iboralardan tuzilgan tushunchalarni ko’rdikki, aksariyat holatda bularda ham xizmat, xizmat ko’rsatish, servisni tushuntirishda harakat, faoliyat, yaxshilik qilish, soha iboralari ko’proq uchraydi. Ushbu

tushunchalarda ularning har biriga alohida ta’riflar berilib, ammo ularning o’zaro bog’liqligi, bir biridan evolyusion holda kelib chiqishi ko’rilmagan. Xuddi shuningdek, har bir tushuncha bu o’z isbotini topgan yoki topishi kerak bo’lgan inson tafakkurida vujudga keladigan, ijtimoiy xarakterga ega bo’lgan, ruhiyatga ta’sir o’tkazib jamiyat va kishilarni harakatga chorlaydigan maqsad sari etaklaydigan tushunarli fikr ekanligini unutmasligimiz lozim. Tahlillar shuni ko’rsatdiki, biz doimo «xizmatning biror bir xususiyatini alohida o’rganamiz yoki uning boshqa sub’ektlardan nima bilan farq qilishini qidiramiz va oxir oqibat turishini ifodalaymiz. Agar biz, K.Lavlok fikriga qo’shilib, xizmat va tovarni bo’lishdan voz kechib, xar bir xizmat turlarini alohida qarashni tashkil etish maqsadga muvofiq desakda, ammo xizmatlar umumiy bir me’yor ostida qarashdan voz kechishga qo’shilolmaymiz. Xuddi shuningdek, xizmat, xizmat ko’rsatish, servisning alohidaligini ko’rsatib, shu bilan birga xizmatdan, xizmat ko’rsatishga, undan servis va yana xizmatga o’tish tizimini (4a-rasmga qarang) ta’kidlash ham mantiqiy fikrni tugatmaydi. Lekin ko’pgina olimlar fikri xizmatni jarayon deb ta’kidlashlari, xizmat ta’rifini muammosini birmuncha to’g’ri hal qilishga yordam beradi.Agar biz insoniyat tarixida xizmat, xizmat ko’rsatish, servisning evolyusion rivojlanish yo’liga nazar tashlasak, xizmat va xizmat ko’rsatish qadim-qadimdan (xizmatchi, qul, yordamchi, hammol va h.k..) ko’p yillar davomida jamiyatda past mavqe’da qaralib, hozirgi vaqtga kelib sinergetik xususiyatga ega bo’lgan hayotdagi muhim sohalardan biri bo’lib hisoblanyapti. 3.Servis korxonalari iqtisodiy samaradorligini oshirish maqsadida xizmat, xizmat ko’rsatish va serisni ta’rifini takomillashtirish Ma’lumki, tushuncha narsa va hodisalarning muhim xususiyatlari, aloqalari va munosabatlarini aks ettiruvchi tafakkur shaklidir. Tushuncha bilish mahsulidir, bu bilish oddiydan murakkabga ko’tarila borib, eski tushunchalarni mukammalashtiradi, aniqlashtiradi va yangilarini shakllantiradi. Tushunchaning asosiy mantiqiy vazifasi biron narsani boshqa narsadan fikran ajratishdan iboratdir. Tushuncha taqqoslash, analiz, sintez, abstraksiyalash, umumlashtirish kabi

mantikiy usullardan foydalangan holda hosil qilinadi. Tushuncha abstraksiyadan iboratdir, bu hol tushunchada voqelikdan uzoqlashgandek tuyulsada, haqiqatda esa tushuncha yordamida voqelikning muhim tomonlarini ajratib, tadqiq qilish yo’li bilan chukurroq bilib olinadi. Predmetlarini turkumlarini ajratish va bu predmetlarni umumlashtirish, jamiyat va tabiat qonunlarini bilishning zarur sharti bu ta’rif hisoblanadi. Har bir fanda muayyan ta’riflar bilan ish ko’rilib, ularda bilimlar jamlanadi. Umuman, boshlang’ich tushunchalar asosida boshqa yangi shakl va tushuntirishlar haqida tushuntirib berish bu ta’rif deyiladi. Shulardan kelib chiqgan holda, biz “ xizmat”, “xizmat ko’rsatish” va “servis” tushunchalarini ta’rifini keltirib chiqaramiz. Buning uchun bu tushunchalarning kelib chiqishi va inson hayotiga evolyusion yo’l bilan kirib kelganligi va. endilikga kelib (oxirgi 60 -70 yillar) uning yangi shakli servis paydo bo’ldi va hozirgi vaqtda butun dunyo bo’yicha rivojlanib bormoqda. Lekin, olib borilgan paradigmal tahlildan qilingan xulosada bu tushunchalar xam alohida bo’lishi, ham bir biriga: xizmatdan, xizmat ko’rsatishga, undan servis va yana xizmatga o’tish bog’liqlik tizimida ekanligi ko’rsatilgan edi (2 a - rasmga qarang) . Shuning uchun ham, ularning evolyusion rivojlanganligini inobatga olib, bog’liqlik tizimini: xizmat xizmat ko’rsatish servis deb qabul qilishimiz lozim (2 b - rasm). Хизмат Хизмат

a) b) 2a,b - rasm . Xizmat, xizmat ko’rsatish va servis tushunchalarining bir - biriga bog’liq tizimi 10 Shundan so’ng xizmatni jarayon ekanligini, jarayonni esa harakat deb bilib, oddiy emas balki insoniyat jamiyatining rivojlanishiga ravnaq topishiga qaratilgan xarakat deb, xizmatning quyidagi yangi ta’rifini beramiz: xizmat – inson(lar)ning inson(lar)ga yaxshilik, ezgulik, manfaat keltirish yo’lidagi harakatidir. Berilgan ta’rifdan shu ko’rinib turibdiki, xizmat – insoniyat jamiyatida bo’ladigan maxsus harakatki, uning bajarilishida albatta falsafiy kategoriya hisoblangan insonning insonga yaxshilik qilishi xarakatida ezgulik niyati bo’lishi uchun, shu bilan birga xar ikkala tomonga ham manfaat keltirishni ta’minlashi zarur. Yaxshilik, ezgulik insonning eng muhim fazilati bo’lib, inson faoliyatining asl va azaliy mohiyatini anglatadi. Xizmatga shunday paradigmal ta’rifni berishdan maqsad, xizmatga bo’lgan munosabatni o’zgartirish, u asos bo’ladigan barcha sohalarda jamiyatning ahlokiy yuksakligini, farovonligini, taraqqiyotga tezroq erishish yo’lidagi xizmatda xushfe’llikni, shirinsuxanlikni, halollikni, bag’rikenglik singari fazilatlarni singdirish, jamiyatda yaxshilikni, ezgulikni ustuvor bo’lishini ta’minlash hisoblanadi. Fikrimizning isboti uchun, oxirgi yillarda yurtimizda Prezidentimiz sa’y harakatlari bilan yurtimiz iqtisodiyotining Strategik rivojlanish dasturi bo’yicha qilingan ishlarni: yuzlab Davlat xizmatlarining ochilishi, butun hududimiz bo’yicha «Obod qishloq», «Obod mahalla» , minglab nogironlar va nochor qolganlarga, bepul uylar, turli yordamlar, foizsiz yoki foizli kreditlar, arzon uylar va boshqalar berilib kelinishi, albatta bu Prezidentimizning, xalkimizning yaxshilik ,ezgulik bilan qilgan harakatlari hisoblanadi. Endi xizmatni jamiyatdagi insonlarning bir-biriga bo’lgan turli xildagi xizmat munosabatini iqtisodiy namoyon bo’lishini xizmat ko’rsatish deb bilib, uning 10 Муaллиф томонидaн тузилгaн к ў рсатиш Сервис фаолият и Хизмат к ў рсатиш Сервис фаолияти Хизмат

ta’rifini quyidagicha ifodalaymiz: xizmat ko’rsatish bu – inson(lar)ning inson(lar)ga yaxshilik, ezgulik, manfaat keltirish yo’lidagi harakati bilan faoliyat olib borishi tushuniladi. Ya’ni, xizmat ko’rsatishda, xizmat iqtisodiy faoliyat bilan birgalikda olib borilishi talab etilyapti. Agar biz xizmat va xizmat ko’rsatishni bir-biriga nisbatan ajratib turuvchi inson faoliyatni o’z ichiga maqsad, vosita va natija olish uchun insonning tevarak- atrofga va o’ziga bo’lgan maxsus munosabati jarayoni (xarakati) desak, xizmat ko’rsatishda faoliyat olib borishdan, albatta, har ikkala tomon manfaatdor bo’lishi kerak: xizmat ko’rsatuvchi daromad, foyda olish, iste’molchida esa xizmat sarf – xarajatni bajarib ko’rsatilgan xizmatdan mamnun, rozi bo’lish maqsadi turadi. Ushbu faoliyat turi xizmat ko’rsatish korxonasi, uyushmasi, tashkiloti, firma va h.k.. sifatida tashkil etilishi hamda individual bo’lishi ham mumkin. Xizmat ko’rsatish faoliyati o’z ichiga xizmat vositalari, mahsulotlarni yaratish bo’yicha izlanishlar va tadqiqotlarni, shuningdek ularni ishlab chiqarish, tayyorlash sifatini nazorat kilish, standartlash, ro’yxatdan o’tkazish, saqlash, axborot berish, sotish va boshqalarni qamrab oladi. O’zida ham falsafiy tushuncha bo’lgan xizmatning, iqtisodiy – ijtimoiy xususiyatli xizmat ko’rsatishni qamrab olgan, zamonaviy talablarga javob beruvchi servisda yuqori malakada, zamonaviy vositalar yordamida komleks xizmat ko’rsatish tushuniladi. Unda, uning ta’rifini quyidagicha keltiramiz : servis – inson(lar)ning inson(lar)ga yaxshilik, ezgulik, manfaat keltirish yo’lidagi harakati bilan yuqori malakada zamonaviy vositalar yordamida kompleks (bir vaqtning o’zida bir nechta xizmatlarni ko’rsatish) faoliyat olib borishga aytiladi. Yuqorida ishlab chiqilgan ta’rifimizda xizmat ko’rsatish bu inson(lar)ning inson(lar)ga yaxshilik, ezgulik, manfaat keltirish yo’lidagi harakati bilan faoliyat olib borishni ta’kidlagan edik. Xizmat ko’rsatishni modernizatsiya yo’li bilan servislashtirilganda, aynan, servis- inson(lar)ning inson(lar)ga yaxshilik, ezgulik, manfaat keltirish yo’lidagi harakati bilan yuqori malakada, zamonaviy vositalar yordamida ko’rsatiladigan kompleks (bir vaqtning o’zida bir necha xizmatlarni

ko’rsatish) faoliyat olib borishiga bergan ta’rifimiz to’g’riligini yana bir bor tasdiqlaydi. Taklif qilinayotgan servis ta’rifini mohiyatini va undan kelib chiqarilgan vazifalarni aniqlash uchun biz uni tarkibiy jihatdan quyidagi qismlarga bo’lishimiz mumkin deb hisoblaymiz: - inson(lar)ning yaxshilik, ezgulik yo’lidagi harakati; - manfaat keltirish yo’lidagi harakati, ya’ni faoliyat olib borishi; - yuqori malakada zamonaviy vositalar yordamida kompleks faoliyat olib borishi. Demak, bulardan kelib chiqqan holda servis sohasidagi korxonalarning samaradorligini oshirish uchun: - ijtimoiy- madaniy modernizatsiyalash; - iqtisodiy modernizatsiyalash; - intelektual va texnik - texnologik modernizatsiyalashni bajarish zaruriyati talab etiladi. Servis sohasidagi korxonalarni ijtimoiy-madaniy modernizatsiyalashda, avvalambor ijtimoiy sharoit, ya’ni yurtimizda o’zining dinamik ijtimoiy tizimi bilan ochiq demokratik jamiyatning bo’lishi va unda bozor iqtisodiyoti munosabatlarining rivojlanishi, huquqiy tizimining, mulkchilik munosabatining, demokratik tizimning bo’lishi o’ta muhim hisoblanadi. Servisning madaniy modernizatsiyasida, korxonada insonlar munosabatida, ayniqsa, korxona personalini iste’molchilar bilan bo’ladigan o’zaro munosabatida milliy qadriyatlarimiz hisoblangan yaxshilik, ezgulik hislaridan kelib chiqgan faoliyat tushuniladi. Shuning uchun uning tarkibiy qismi bo’lmish kasbiy etika, etiket, estetika qoidalariga amal etish talab etiladi. Xizmat ko’rsatish, servis korxona faoliyatida ushbu ahloqiy qoidalar o’zaro munosabatlar, yozma huquqiy qoidalar, shartnomalar shaklida rasmiylashtirilishi talab qilinadi. Bunda boshqaruv, o’z-o’zini boshqaruv, ijtimoiy boshqaruv organlaridan foydalanish ham maqsadga muvofiq hisoblanadi. Madaniy tizim asosiy elementlarini diferensiyasiyalash, o’qimishlilik va olijanoblik ta’limini tarqatish, zamonaviy fan va texnologiyalar yutuqlariga

ishonchni rivojlantirish, munosabatda maxsus rollarni bajarish uchun murakkab, intellektual va institutsional tayyorlov tizimini barpo etish, keng ommaga mos yangi shaxsiy ichki imkoniyatlaridan foydalanishni, odatlarga va tavsiflarga moslashtirish; qiziqish doirasini kengaytirish, har bir shaxsning manfaatini rag’batlantirilishi ishonch hosil qilish, doimiy o’zgarib almashinib turuvchi muammo va talablarga mos keluvchi institutsional tarkibni rivojlantirish ishlarining bajarilishi lozim bo’ladi. Iqtisodiy modernizatsiyalashda moddiy takror ishlab chiqarishni jadallashtirish ko’zda tutiladi. Bunda mehnat differensiyasiyasiga, ishlab chiqarish energetik jihozlariga, fanni ishlab chiqarish kuchiga aylantirish va ishlab chiqarishning maqsadga muvofiq boshqaruvini amalga oshirish lozim bo’ladi. Uning asosiy inson kuchini energiya kuchiga (par, elektr, atom va h.z) aylantirish; odatiy an’anaviy faoliyatdan iqtisodiy faoliyatni ajratish, mehnat qurollarini murakkab texnologiya va mashinalar bilan almashtirishni; iqtisodiyotda sanoat va savdo, xizmat sohalariga bo’lgan munosabatni ham miqdoriy va ham sifat jihatdan o’zgartirish; iqtisodda ixtisoslikni (ishlab chiqarish, iste’mol va taqsimlash) klasterlarini oshirish; industrlashtirishni rivojlantirish, ishlab chiqarishda tovar va pul muomalasi, mehnatga talab va majburiyati, milliy va transmilliy munosabatlarini rivojlantirish lozim bo’ladi. Shuningdek, muntazam ravishda iqtisodiy boshqaruv usullari, ishlab chiqarish texnologiyasini rivojlantirib borilishi talab etiladi. Fan va texnologiyalar yutuqlarini ishlab chiqarishda doimiy qo’llab borilishi fanni ishlab chiqarish kuchiga aylantirishni talab etildi. Modernizatsiya iqtisodiyotning asosiy tavsifi, bu innovatsion jarayonlarni jadallashtirish va uni iqtisodiy o’sishning asosiy omillariga aylantirish hisoblanadi. Iqtisodiy modernizatsiyaning ob’ektiv va sub’ektiv omilllari mavjudki, ular modernizatsiya strategiyasini belgilaydi. Iqtisodiy modernizatsiyaning ob’ektiv omiliga: oziq-ovqat mahsulotlarini maxsus texnologiyalarni qo’llash asosida foyda olish va foydani o’zlashtirish; baholash, talab va taklif, raqobatchilik kirsa, sub’ektiv omiliga esa davlatning innovatsion va pul kredit siyosati, raqobatchi korxonalar strategiyasi,

iste’molchilarning ijtimoiy holati va x.z. kiradi. Albatta, ushbu ob’ektiv va sub’ektiv omillar o’zaro koordinatsiyalashadi va bir biriga ta’sir etib umumiy innovatsion strategiyani belgilaydi. Ta’riflarni yangilash bo’yicha olib borilgan ilmiy ishlar shuni ko’rsatadiki, xizmatlar (xar qanday ko’rinishda) ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o’rtasidagi munosabatni keltirib chiqaruvchi ijtimoiy hodisa hisoblanadi. Shuning uchun ham yuqoridagilarning takomillashtirilganidan kelib chiqgan holda mavjud iqtisodiyotning aylanmali modelini va tasniflagich modelini o’zgartirilgan holda bo’lishini taqozo etadi: 1.” Oqimlar aylanmasi” iqtisodiy modelida. Ma’lumki, har bir davlatning milliy daromadi yoki milliy mahsuloti undagi er, mehnat va kapital zahiralarini ishlab chiqarilayotgan barcha tovarlarning yordamida so’nggi pul masshtabida yakunlangan natijasi hisoblanadi. Shuning uchun ham milliy daromadning yoki mahsulotning hosil bo’lish mexanizmini ko’rsatishda, ko’pincha iqtisodchilar (P.Samuelson, N. Menkyu, V.Leontev va boshqa) aynan shu oqimlar aylanmasi tariqasida ko’rib, uni miqdoriy o’lchash uchun taklif etishadi. Ushbu (iqtisodiy model bo’yicha ) P . Samuelson milliy daromadning yoki mahsulotning ikki usulini, ya’ni birinchi tovarlar oqimi usuli bo’yicha milliy daromadni bozor bahosida o’lchashni va ikkinchi daromadlar oqimi usulida o’lchashni ko’rsatadi. Modelda ko’rsatilgan ham tovarlar oqimi bo’yicha model diagrammasi yuqori qismida ham daromadlar oqimi bo’yicha model diagrammasi pastki qismida pul o’lchamidagi natija bir xil bo’lishi sharti ko’rsatilgan, biroq bu modelda xizmatlar alohida ajratilmay, balki umumiy oqimda deb tushuniladi. Xuddi shunday iqtisodiy modelni N.Menkyu “oqimlar aylanma diagrammasi” deb ataydi va bunda iqtisodiyotning qanday tashkil etilganligini ko’rsatuvchi bozor iqtisodiyotining iqtisodiy modeli deb ataydi. Oqimlar aylanmasi modelida ikki sub’ektlar uy ro’zg’or xo’jaligi va firmalar o’zaro munosabatining bozor orqali bajarilishini ko’rsatdi. Iqtisodiy oqimlar aylanmasi diagrammasi shaklidagi bu iqtisodiy model umumiy iqtisodiy tashkiliy strukturasini bildiradi. Bunda barcha

echimlarni ikki tipdagi sub’ektlar: uy-ro’zg’or xo’jaligi va firmalar tashkil etish ko’rsatilgan. Agar firmalar tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va sotish, hamda ishlab chiqarish omillarini er, joy, jihozlar va boshqalarni jalb etib va foydalanish bilan shug’ullansa, uy - ro’zg’or xo’jaligi esa tovarlar va xizmatlarni sotib oladi va iste’mol qilishadi, shu bilan birga ishlab chiqarish omillariga egalik qilib, o’zlarining xususiy mulklarini firmalarga sotishadi. O’zbekiston iqtisodiyoti statistik ma’lumotlarida faqat pulli xizmatlar hisoblanadi va ko’rsatiladi. Shulardan kelib chiqgan holda aytib o’tilgan P.Samuelson va N.Menkyu iqtisodiy aylanma modelini takomillashtirish kerak bo’ladi. Buning uchun iqtisodiy aylanma modeliga bizningcha pulli xizmatlarni tovar va xizmatlar bozoriga kiritish kerak, bepul ko’rsatiladigan xizmatlarni esa diagrammada bozordan chetlatib to’g’ridan - to’g’ri o’tkazib ko’rsatish zarur bo’ladi.

4- rasm. Takomillashgan iqtisodiy oqimlar aylanmasi 11 Xuddi shuningdek, oqimlar aylanma diagrammasidagi kvadrat burchaklariga talab va taklif qo’yilsa maqsadga muvofiq iqtisodiy model diagrammasi yanada ahamiyatli va mantiqiy birlikga ega bo’ladi. Chunki, bozor iqtisodiyotida yoki yo’naltirilgan bozorda ham hatto bozor iqtisodiyoti davrida ham talab va taklif iqtisodiyotning bosh yurituvchisi hisoblanadi. Xuddi shuningdek, xizmatlar sohasi tovarlardan farqli turli ko’rinishda bo’lib, hatto bozor iqtisodiyotli jamiyatda ham bozorsiz xizmatlar mavjud bo’ladi. 11 Тaдқиқот aсосидa муaллиф томонидaн шaкллaнтирилгaн Товарлар ва пулли хизматлар бозори. Ишлаб чикариш сотади - истемолчи сотиб олади Ишлаб чикарувчи лар - товар ва хизматлар ишлаб сотиш,бепул ва чиқариш хизмат кўрсатиш - ишлаб чиқариш омил и жалб этилади ва фойдаланиш Истемолчилар - товар ва хизматлар сотиб олиб қилади,истеъмол хизматлар бепул олинади - ишлаб чиқариш омил ларига эгалик қилади ва ўзининг мулкларини .сотади чиқариш Ишлаб омил лар бозори - истемолчилар сотади; - ишлаб чикариш сотиб олади Реализация қилинган товар ва хизматлар Сотиб олинган товар ва хизматлар Компания тушуми харажатлар Киритиладиган ишлаб чиқариш омил лари Иш ҳақи, рента ва фойда Истемолчилар даромади Бепул хизмат талаб талаб та клиф та клиф

Yuqorida taklif etilganlarni inobatga olgan xolda 4- rasmda N. Menkyuning iqtisodiyotda oqimlar aylanmasi diagrammasini talab va taklifni hamda xizmatlar sohasini pulli va pulsizligini inobatga olgan holdagi modeli taklif etildi. Xalqimiz mentalitetida, urf odatidan va o’zaro sharqoniy munosabatdan kelib chiqgan holda xizmatlar ezgulik, yaxshilik asosida bepul xizmatlar ko’rsatiladi. 2.Xizmatlar sohasi xizmatlari tasniflagichi modelida : Rivojlanish modellaridan kelib chiqgan hozirgi vaqtda O’zbekistonda mavjud xizmatlar sohasi infratuzilmasi rivojlanishida ayrim nazariy-usulologik muammolarining mavjudligini ko’ramiz. O’zbekistonda xizmatlar sohasi (rasmiy sohalarda xizmat qiluvchi) infratuzilmasi asosan ishlab chiqarish, tovar va xom ashe bozori, moliya kredit munosabatlariga, aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatish va axborot informatsiya turlari guruhlariga bo’linadi. Hozirda, O’zbekistonda xizmatlar sohasi (xizmat qiluvchi) infratuzilma turlari amaliyotda, barcha me’yoriy hujjatlar, tuzilmalarda foydalanib kelinmoqda. Xuddi shunday, xizmatlar sohasi asosini O’zbekiston Respublikasi faoliyat turlari bo’yicha xizmatlar tasniflagichi tashkil etadi. Lekin, ushbu tasniflagich va xizmat qiluvchi infratuzilma orasida nomutanosiblik mavjud. Bunda turli xildagi, ko’p sonli xizmatlarni o’rganish, ulardan samarali foydalanish va ularni rivojlantirish, yangilarini yaratish va boshqalarda, ularni tartibga solib tasniflash muhim hisoblanadi. Ma’lumki, xizmatlar sohasida tasniflashning asosiy maqsadi, xizmatlarning umumiy alomatlarini aniqlash, ularni alohida sinflari, guruhlar va xillarga birlashtirish yo’li bilan, umumiy nazariy nuqtai nazardan o’rganishga yo’naltirishdir. Tasnifning asosiy shartlariga: sinflar, guruhlar va xillarning ma’nodosh bo’lishi, barcha alomatlarni o’z ichiga olishi va alomatlarning takrorlanmasligini ta’minlash kiradi. Tasnifning bu shartlaridan kelib chiqadigan bo’lsak, hozirgi vaqtda xizmatlar tasnifining umumiy tan olingan tasnifi mavjud emas. Mavjud tasniflagichlarda, jumladan 2006 yilda rasmiy nashr etilgan O’zbekiston Respublikasi faoliyat turlari bo’yicha xizmatlarning tasniflagichida ham umumiy yondashish va ilmiy

asoslashning sustligi namoyon bo’layapti. Chunki, tasniflagich Evropa iqtisodiy jamiyati faoliyat turlari mahsulotlari statistik tasniflagichi asosida yaratilganki, unda tasniflagich tuzish asosiy usulologik prinsipi, bu xizmatlarning ishlab chiqarishdan kelib chiqishiga yondashilgan. Bunda 6 belgi darajasida mahsulot, 4 belgi daraja-sida iqtisodiy foliyat inobatga olingan. Keyingi 7chi, 8chi, 9chi belgilari keyingi tipi, xili va xil osti darajasidagi xizmatlar tasnifi bilan davom etadi .Faoliyat turlari bo’yicha xizmatlar tasniflagichi tuzilmasi identifikatsiyasi va nomlaridan ierarxik tizimi va ketma - ket xarflar va sonlar orqali kodlashdan foydalanishgan.Tasniflagichda jami 400 ga yaqin xizmatlar turlari: guruhlar seksiyada, seksiya osti, guruhlar, sinflar, razryadlar, razryad ostki, tiplar, xillar, xil osti darajada berilgan 12 . Umuman olganda, ierarxik usul: yo’nalish, guruhlar, guruh osti guruhlari, turi va turdoshlar tizimidan foydalanib 5ta mahsulot ishlab chiqarish va 12 ta xizmatlar, jami 17 ta yo’nalish guruhlardan foydalanilgan. Ierarxik usulda tasniflashning boshqa davlatlar bo’yicha tahlili shuni ko’rsatdiki: AQSh va Kanadada 7 ta, Evropa davlatlarida 10 ta, Rossiyada 13 ta yo’nalish guruhlardan tasniflagichlarda foydalanilgan. Tasniflash usulologiyasi bo’yicha olib borilgan xizmatlar sohasi tahlili natijalari shuni ko’rsatdiki, yaratilgan tasniflagichlar asosan amaliyot uchun, mahsulotlar va xizmatlarni kataloglari, me’yoriy hujjatlari uchun, statistik ma’lumotlarni agregirlash, iqtisodiy statistik tahlil, tashkilotlar kunlik iqtisodiy amaliyotga mo’ljallangan. Tasniflashda uning kelib chiqishi yo’nalish guruhining asosiy ko’rsatkichi, ilmiy kelib chiqish mexanizmi bir butun talab va taklifdan, ishlab chiqaruvchi va iste’molchilar munosabatidan ekanligi ko’rsatilmagan. Shuning uchun ularni tizimli mexanizmini o’rganish, tushunish, pastki darajalarda xizmat turlarini qaysi guruhlarda bo’lishini aniqlash va boshqalar murakkablashgan. Xizmatlar sohasi xizmatlar turlarining tasniflagichining yangi modelini tuzishdan oldin olib borilgan nazariy usulologik izlanishlar shuni ko’rsatdiki, barcha xizmatlar asosini uning 12

bosh qatnashuvchilari, xizmatlar iste’molchilari va ularni ishlab chiqaruvchilari orasidagi munosabat tashkil etadi va bu munosabatlarni xarakatlantiruvchisi bo’lib asosiy iqtisodiy ko’ratkichlar farqi tashkil etadi. Adabiyotlarda keltirilgan fikrlardan kelib chiqgan holda, biz xizmatlar sohasi xizmatlar guruhlarining 3rasmda keltirilgan tasniflagich modelini taklif etamiz. Ushbu tasniflagich modelida biz xizmat iste’molchisi (XI 1 ) va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilari (XI 2 ) o’rtasidagi munosabatni ijtimoiy hodisa deb, bu munosabat har qanday xizmatlarning asosini tashkil etadi.Ushbu o’zaro munosabatlarni rivojlantiruvchilari yoki harakatlantiruvchi omillariga: samaradorlik (∆S), qoniqarlilik darajasi (∆Q), davlat munosabati (∆DM), ko’ngil holati va texnik texnologik holat (∆TTX) ko’rsatkichlari farqi tashkil etadi. Aynan shu omillar asosida xizmatlar sohasi asosiy jarayonlarini farqlashimiz mumkin. Bularga: ishlab chiqarish, muomala (mahsulotlar realizatsiyasi), ixtisoslashgan, jamoaviy va ommaviy, ijtimoiy asosiy xizmatlar jarayonlari kiradi ular o’z o’rnida xizmat turlariga, xillariga va h.k..larga bo’linadi. Asosiy xizmat jarayonlaridan biri bo’lgan ishlab chiqarish xizmatlarining harakatlantiruvchi omili ∆S, samaradorlik farqi ishlab chiqarishga to’g’ridan to’g’ri ta’sir ko’rsatib, shu bilan birga ishlab chiqarish xizmat turlarining harakatlantiruvchi omilini tashkil etadi. Xuddi shuningdek, ∆Q-qoniqarlilik darajasi bir tomondan xizmat iste’mol-chilariga va muomala xizmatlar guruhiga, ∆DM - davlat munosabatlari

4-rasm. Xizmatlar sohasi xizmatlari tasniflagichi modeli farqi ko’rsatkichlari ham xizmat iste’molchisiga, ham xizmatlar ishlab chiqarishlariga ta’sir etib, ixtisoslashgan asosiy xizmatlar turlarini rivojlantiradi (yoki rivojlantirmaydi), ∆KX insonlarning ko’ngil holati ko’rsatkichi esa o’z o’rnida xizmatlar iste’molchilariga jamoaviy xizmatlar turlari bilan, ∆TTH- texniktexnologik holatlarining farqi esa asosan ishlab chiqarish holatini belgilash bilan ommaviy (iste’mol) xizmatlar turlarining rivojlanishiga to’g’ridan to’g’ri ta’sir ko’rsatadi. O’z o’rnida xizmatlar harakat (rivojlanish) omillari barcha asosiy xizmatlar jarayoniga bilvosita (rasmda punktr chiziqlar) ta’sir etadi. Ushbu modeldagi 5ta asosiy xizmat jarayonlarini hozirgi mavjud rasmiy O’zbekiston Respublikasi faoliyat turlari bo’yicha xizmatlar tasniflagichi tarkibidagi 7 ta asosiy xizmat jarayonlarini mutanosiblikda birlashtirilsa, ham nazariy, xam ilmiy- amaliy ahamityaga ega bo’lgan bir butun tasniflagichga ega bo’lar edik.

$Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati I. Normativ huquqiy hujjatlar va usulologik ahamiyatga molik nashrlar 1 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.-T: O’zbekiston, 2014.-36. 2 . “Ta’lim to’g’risidagi qonun” 1997yil 29 avgust 3 . “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” 1997 yil 29 avgust 4 .Karimov I.A. «O’zbekiston – bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li» - T.: O’zbekiston. 1993 y. 5 .O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasida 2006-2010 yillarda xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirishni jadallashtirish to’g’risida» - Xalq so’zi 2006yil 18 aprel 6 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasida 2006-2010 yillarda xizmat kursatish va servis sohasini rivojlantirishni jadallashtirish tugrisida» - Xalq so’zi 2007yil 22 may 7 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947sonli «O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar Strategiyasi to’g’risida»gi Farmoni\\ lex.uz$

O'xshashlar

Samarqand viloyati umumiy ovqatlanish korxonalarini modernizatsiyalash va xizmat ko’rsatish samaradorligini oshirish

Umumiy ovqatlanish korxonalarida servis xizmat ko’rsatishni modernizatsiyalash tadqiqoti

Xizmat ko’rsatish sohasida mijozlar bilan yuz beradigan ahloqiy nizolar

Real sektorda servis sohasini tashkil etish xususiyatlari, maqsadi va vazifalari

Real sektordagi xizmat ko’rsatish korxonalari daromadlari, xarajatlari va foydasi