Real sektorda servis sohasini tashkil etish xususiyatlari, maqsadi va vazifalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Real sektorda servis sohasini tashkil etish xususiyatlari, maqsadi va vazifalari

Yuklangan vaqt:

06.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

368.326171875 KB

Ko'chirib olish

Real sektorda servis sohasini tashkil etish xususiyatlari, maqsadi va vazifalari Reja: 1. Real sektorning raqamli iqtisodiyotdagi o’rni, ahamiyati va vazifalari 2. Servis sohasininig iqtisodiy mohiyati va xususiyatlari 3. Real sektorda servis sohasini tashkil etish xususiyatlari

1. Real sektorning raqamli iqtisodiyotdagi o’rni, ahamiyati va vazifalari Ma’lumki, xizmat ko’rsatish korxonalariga: umumiy ovqatlanish (restoranlar, oshxonalar, kafe, barlar va h.k.), mehmonxona (otellar, motellar, xostellar va h.k.), savdo (do’konlar, magazinlar, mini-, super- va gipermarketlar) va boshqa iste’molchilarning ehtiyojini qondiruvchi korxonalar kiradi. Xizmatlar sohasining 2019 yildagi YaIMdagi ulushi 35,5 foiz, shundan alohida iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha xizmatlar va boshqa turdagi xizmatlar ulushi – 20,9 foiz, tashish va saqlash, axborotlashtirish va aloqa -7,7 foiz, savdo, yashash va ovqatlanish xizmatlari - 6,9 foizni tashkil etadi. 2020 yil pandemiya sharoitida uzluksiz davom etgan karantin natijasida ko’plab korxonalar katta zararga uchradilar va xodimlarini ishdan bo’shatishga majbur bo’ldilar. Lekin, shunday sharoitda ham o’z ish faoliyatlarini an’anaviy usuldan “ online ” usuliga o’zgartirib, korxonadagi mavjud elektron resurslarni ishga solgan holda qisman bo’lsa ham, o’z ish faoliyatlarini to’xtatmaganlar ham bo’ldi. Bunda, ular aholining turar yoki xohishi bo’yicha ko’rsatilgan manzilga: ovqatlanish mahsulotlarini, tayyor taomlarni va boshqa xizmatlarni oldindan buyurtma asosida xizmat ko’rsatishni davom ettirdilar. Lekin, bunda ham korxona ehtiyojlari uchun zarur bo’lgan mahsulotlarni olish qiyin bo’ldi. Xuddi shunday, tashqi aloqalarning sustligi, xizmatlar infrastrukturasining etarli darajada rivojlanmaganligi sababli hozirgi vaqtda korxonani asosiy fondlarini sotish yoki ijaraga berishda to’siqlarga uchrayaptilar. Bunda, korxonalar haqidagi ma’lumotlar bankining yo’qligi, bu jarayonni samarasizlikga olib bormoqda. Fikrimizcha, buning asosiy echimi barcha korxonalarni raqamli iqtisodiyotga o’tkazish kerak. Prezidentimiz aytganidek: «…Taraqqiyotga erishish uchun raqamli bilimlar va zamonaviy axborot texnologiyalarini egallashimiz zarur va shart. Bu bizga yuksalishning eng qisqa yo’lidan borish imkoniyatini beradi… ...qanchalik qiyin bo’lmasin, bu ishga bugun kirishmasak, qachon kirishamiz?! Ertaga juda kech bo’ladi. Shu bois, raqamli iqtisodiyotga faol o’tish – kelgusi 5 yildagi eng ustuvor vazifalarimizdan biri bo’ladi...

...Birinchi navbatda, qurilish, energetika, qishloq va suv xo’jaligi, transport, geologiya, kadastr, sog’liqni saqlash, ta’lim, arxiv sohalari to’liq raqamlashtiriladi. Shuningdek, “Elektron hukumat” tizimi...» kompleks hal etiladi. Lekin bu degani, boshqalar qarab o’tirishi kerak degani emas, hozirdan boshlab mavjud resurslardan foydalanilgan holda raqamli iqtisodiyotga bosqichma-bosqich o’tishni boshlashlari kerak. Xizmatlar sohasini raqamlashtirish usullari bo’yicha takliflar Gulyamov S.S., Gribanov Yu.I larning ishlarida, iqtisodiyotning sohalarini raqamlashtirish va uni korxonalar raqobatbardoshligiga Skrug V.S., Babkin A.V va boshqalarning tadqiqotlarida keltirilgan. Raqamli iqtisodiyot – bu, jamiyat ne’matlarini ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’mol qilish jarayonlarida elektron hamda axborot kommunikatsion texnologiyalarini keng joriy etishni ko’zda tutadigan insonning xo’jalik faoliyatini tadqiq etadi. Raqamli iqtisodiyot atamasi ikki xil turli tushunchalarni ifodalash uchun ishlatiladi. Birinchidan, raqamli iqtisodiyot – bu, rivojlanishning zamonaviy bosqichi hisoblanib, u ijodiy mehnat va axborot ne’matlarining ustuvor o’rni bilan tavsiflanadi. Ikkinchidan, raqamli iqtisodiyot – bu, o’ziga hos nazariya bo’lib, uning o’rganish ob’ekti, axborotlashgan jamiyat hisoblanadi “Raqamli iqtisodiyot” atamasi ilmiy amaliyotga ispaniyalik va amerikalik sotsiolog, axborotlashgan jamiyatning etakchi tadqiqotchisi Manuel Kastels tomonidan kiritilgan. Bu borada u o’zining “Axborot davri: iqtisod, jamiyat va madaniyat” nomli uch jildli monografiyasini chop etgan. Hozirgi vaqtga kelib, raqamli iqtisodiyot nazariyasi to’laligicha hali shakllanmagan va ko’pchilik iqtisodchilar tomonidan keng miqyosda o’rganilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev 2018 yilning 3 iyulida «O’zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish bo’yicha chora-tadbirlar to’g’risida»gi PQ-3832 son qarorni imzoladi. Qarorda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish bo’yicha eng muhim vazifalar belgilab berilgan. U xoh

istiqbolda «raqamli» (elektron) iqtisodiyot og’ir jismoniy mehnatga mahkum odamlarning erkinlik haqidagi ko’p asrlik orzularini ro’yobga chiqirishga qodir bo’lgan vositaga aylanishi mumkin. Ko’pchilik insonlarga ijod, fan (ham fundamental, ham amaliy) va san’at uchun keng imkoniyatlar ochiladi. Raqamli inqilob qaysidir tarmoqlar va mamlakatlarga ilgariroq va kuchliroq, boshqalarga esa kechroq va kamroq kirib keladi. Servis hizmatlari, media va ko’nilocharliklar birinchi bo’lib, ulardan keyin esa telekommunikatsiya kompaniyalari va banklar raqamlashtirishga mubtalo bo’ladi. Lekin tahlilchilarning umumiy fikrlari va kompaniyalar menejerlari orasida o’tkazilgan so’rov natijalariga asosan, raqamlashtirish u yoki bu darajada hammamizga hamdaxl qiladi Hozirgi kunda dunyoda raqamli iqtisodiyot hodisasini umumiy bir tushunish mavjud emas, shunday bo’lsada, uning ko’plab ta’riflari mavjud. Raqamli iqtisodiyot – jarayonlarni tahlil qilish natijalaridan foydalanish va katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash asosida turli xildagi ishlab chiqarishlar, texnologiyalar, asbob-uskunalar, tovarlar va hizmatlarni saqlash, sotish va etkazib berish samaradorligini jiddiy ravishda oshirishga imkon beradigan va raqamli ko’rinishdagi ma’lumotlar asosiy ishlab chiqarish omili deb sanalgan xo’jalik faoliyatidir. Raqamli iqtisodiyot – bu, axborot, jumladan, shaxsiy axborotdan foydalanish hisobiga barcha qatnashchilarning ehtiyojlarini maksimal darajada qondirishuning o’ziga xos xususiyati bo’lgan iqtisodiyotdir. Milliy iqtisodiyotni dunyo bozorida o’z o’rnini topishi, ya’ni «darchani» egallashi uchun uning raqobatdoshlik darajasi doimiy ravishda o’sib borishi lozim. Ushbu maqsadlarga erishish uchun milliy iqtisodiyotni barcha sohalarida texnik va texnologik yangilanish amalga oshirilishi kerak. Bu borada fan va texnika yutuqlari, ishlab chiqarishni boshqaruvining (menejment) yangi usullarini doimiy ravishda joriy etish orqaligina erishish mumkin. Hozirgi kunda dunyoda raqamli iqtisodiyotning bir yakunga kelingan ta’rifi mavjud bo’lmasada, uning raqamli texnologiyalar va tegishli mahsulotlar va xizmatlarni yaratish, tarqatish va ulardan foydalanish bo’yicha faoliyat ekanligini

inobatga olib, xizmat ko’rsatish korxonalarini raqamlashtirish deganda (ma’lumotni elektron shaklda to’plash, saqlash, qayta ishlash, uzatish va taqdim etish jarayonlari) birinchi o’rinda korxonaning ma’lumotlarini generatsiyalash nazarda tutiladi. 1- rasm. Xizmatlar ko’rsatish korxonalari elektron texnikasi tasnifi Generatsiyalash jarayonida korxonadagi faoliyat jarayonlari haqidagi ma’lumotlar raqamlashtiriladi yoki raqam shakliga keltiriladi. Buning uchun, korxonadagi mavjud elektron texnikadan (ularning tasnifi 1-rasmda keltirilgan) foydalanish maqsadga muvofiqdir. Iqtisodiy atamalarda iqtisodiyotni real sektoriga turlicha ta’rif beriladi va quyida biz ularni bir nechtasi bilan tanishamiz: 1. Iqtisodiyotni real sektori (IRS) (inglizcha - Real sektor of ekconomy) - iqtisodiy va qonuniy belgilangan iqtisodiy atama hisoblanadi va noma’lum

hududdagi faoliyati mahsulot ishlab chiqarishga yo’naltirilgan kichik, o’rta va yirik (industrial) korxonalarni birlashtiradigan iqtisodiyot sohasidir. 2. Iqtisodiyot sektori – bu, iqtisodiyotni yirik tarkibiy qismini bo’lib, u turli ishlab chiqarish sohalarini o’xshash tavsiflar, iqtisodiy maqsadlar, funksiyalari orqali birlashtiradi va nazariy hamda amaliy jihatdan iqtisodiyotning boshqa qismlaridan farq qiladi. 3. Iqtisodiyotni real sektori – bu, iqtisodiyotni material-buyum mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi, nomaterial boylikni yaratuvchi va xizmat ko’rsatish sohalarini o’z ichiga oladigan soha. Real sektorga moliya-kredit birja faoliyati kirmaydi. 4. Iqtisodiyotni real sektori kapitalni spekulyativ harakatini istisno qilgan holda iqtisodiyotni tuzilmaviy qayta qurish va iqtisodiy o’sish jarayonlarini birlashtiradigan soha. 5. Iqtisodiyotni real sektori – bu, iqtisodiyotni muhim sektori bo’lib, to’g’ridan-to’g’ri mahsulot ishlab chiqarish, daromad olish va byudjet daromadlari tushurnini ta’minlaydi. Ishlab chiqarish, mahsulot ishlab chiqarish sohasi uning iqtisodiy atama sinonimlari hisoblanadi. Iqtisodiyotda real sektorni samarali faoliyat yuritishida moliyaviy sektor muhim o’rin egallaydi. Moliyaviy sektor – bu, qarz olish va uni qaytarish bilan bog’liq bo’lgan amaliyotni ijro qiladigan vositalar va institutlar to’plarnidir. Moliyaviy tizim mulk egaligini kapitaldan ajratish imkoniyatini beradi. Moliyaviy sektorga banklar, sug’urta kompaniyalari, fond birjalari, moliyaviy investitsion kompaniyalar, lombardlar va boshqa moliyaviy institutlar kiritiladi. Real sektorda YaIMni asosiy qismi yaratiladi va uning moddiy ishlab chiqaruvchi eng muhim tarkibiy qismi sanoat va qishloq xo’jaligi hisoblanadi. Moddiy ishlab chiqarish sohasida iqtisodiy resurslar qayta ishlanilib, moddiy ne’matlar va iste’mol tovarlari yaratiladi. Ularning rivojlanishi aholi daromadlarini oshishi, turmush farovonligini o’sishi uchun imkoniyat yaratib, ta’lim, tibbiyot, madaniyat sohalari rivoji uchun moliyaviy-moddiy asos yaratadi. Iqtisodiyotni barqaror rivojlanishi mamlakatda

moddiy ishlab chiqarish sohalari uchun yaratilgan huquqiy-me’riy sharoit bilan uzviy bog’liqdir. Chet el va ichki investitsiyalarni jalb etish uchun investorlarga huquqiy kafolat berilishi va uni davlat tomonidan kafolanlanishi lozim. Real sektor rivojiga ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi, ilmiy-texnik taraqqiyot darajasi, pul-kredit tizimi holati, soliq-byudjet tizimi, davlatning investitsion siyosati, mamlakatning to’lov qobiliyati holati ta’sir qiladi. Real sektor rivojini, natijada iqtisodiy o’sishni moddiy ishlab chiqarishni texnik va texnologik yangilashga yo’naltirilgan to’g’ridan-to’g’ri kapital qo’yilmalar miqdori hamda innovatsiyalar ta’minlaydi. Iqtisodiyotni real sektoriga moddiy va nomoddiy boyliklar yaratish sohalari hamda xizmat ko’rsatish sektorlari kiradi. Iqtisodiy rivojlanish natijasida ishlab chiqarish sohalarida tuzilmaviy va tarkibiy o’zgarishlar yuz beradi. Masalan, XX asrning 2-yarmidan boshlab fan va texnika rivojlanishi, mehnat unumdorligini keskin oshishi natijasida real sektorni tuzilmaviy tarkibida moddiy ishlab chiqarish sohalari bilan xizmat ko’rsatish sohalari o’rtasidagi nisbat o’zgardi. Iqtisodiy rivojlangan, hozirda «informatsion, postindustrial» deb nomlanuvchi davlatlarda xizmat ko’rsatish sektorida ish o’rinlari soni keskin ko’payib, moddiy ishlab chiqarish sohasiga nisbatan deyarli 2 marta ko’pdir. Shu bilan birga, qishloq xo’jaligi, qazib olish sohalaridagi ish o’rinlari mutlaq va nisbiy kamaydi. Qayta ishlash sohalaridagi bandlik ham qisqarmoqda. Fan va texnika sohalarini rivojlanishi, iqtisodiyotni informatsiyalashtirish, bio-, nonatexnologiyalami tezkor rirojlanishi natijasida real sektorda yangi sohalar yaratildi. Bugungi kunda real sektor iqtisodiyotini o’rganish masalasi davlatning milliy iqtisodiyotni boshqarish siyosatini takomillashtirish va uni tartibga solishda muhim bir omillardan biri bo’lib hisoblanadi. Real sektor iqtisodiyoti jarayonining mohiyatini, milliy iqtisodiyotning tarmoqlari rivoji istiqbolini belgilashni o’rganish va uni hayotga tadbiq qilish kelajakda mamlakatni barqaror rivojlanishini ta’minlash imkoniyatini beradi. Real sektor iqtisodiyotining asosiy maqsadi – iqtisodiyot real sektorining istiqbolli ko’rsatkichlari va ma’lumotlarining haqqoniyligini ta’minlash, milliy

iqtisodiyotimizda faoliyat yuritayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini iqtisodiy jihatdan tahlil qilish hamda uning istiqbolini belgilash bo’yicha amaliy tavsiyalar berish kabilarni qamrab oladi. Uning vazifasi esa milliy iqtisodiyotning real sektoridagi tarmoq va sohalar faoliyatini tashkil qilishning iqtisodiy hamda nazariy asoslari; real sektor iqtisodiyotining xo’jalik yurituvchi subektlari bo’yicha tarkibiy tuzilmasi, milliy iqtisodiyotdagi tarmoq va sohalar faoliyatining istiqbolini belgilash bo’yicha ko’rsatkichlardan foydalanishning haqidagi nazariy-amaliy bilimlarni o’rgatishdan iborat. Real sektorning tarkibiy tuzilishi ijtimoiy mehnat taqsimoti rivojining natijasi hisoblanadi. Alohida mamlakat miqyosida qaraganda mulkchilikning turli shakllariga asoslangan mehnat real sektor taqsimoti orqali o’zaro bog’langan iqtisodiy tarmoqlar, xizmat ko’rsatish sohalaridan iborat iqtisodiy tuzilmalardan tashkil topadi. 2. Servis sohasining iqtisodiy mohiyati va xususiyatlari “Harakatlar strategiyasining maqsadi olib borilayotgan islohotlar samaradorligini tubdan oshirishdan, davlat va jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishini ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratishdan, mamlakatni modernizatsiyalash va hayotning barcha sohalarini erkinlashtirishdan iboratdir.” Xizmat ko’rsatish va servisning mustaqillik davridagi evolyusiyasini tahlil etgan holda quyidagi to’rt asosiy rivojlanish bosqichlarga bo’lishni tavsiya qilamiz: I – bosqich (1991-1997y) Xizmat tizimini isloh qilish, mafkuradan xoli bo’lishi,erkinlik berish,ko’p ukladli iqtisodiyotga o’tish II – bosqich (1997-2006 y) Xizmat ko’rsatish, servis tizimini rivojlantirish uchun huquqiy, ijtimoiy va iqtisodiy sharoit yaratish

III– bosqich (2006 - 2017y) Mamlakatni ijtimoiy iqtisodiy rivoj- lantirish istiqbollariga xizmat ko’rsa-tish, servis tizimini takomillashtirish va yanada rivojlantirish IV – bosqich 2017 yildan hozirgi kunga qadar Mamlakatni ijtimoiy iqtisodiy strategik rivojlantirishda xizmat ko’rsatish, servis tizimini beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi bo’yicha modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobidan raqobatbardoshligini oshirish Ma’lumki, korxonalarning servislashtirilishi orqali aholini va tadbirkorlarning pul mablag’larining va moliyaviy ahvollarining yuksalishini ta’minlash, ularga qulay shart-sharoit yaratilishi ham, o’z o’rnida ijtimoiyhimoyalash hisoblanadi. O’zbekistonda xizmat ko’rsatish, servisning bosqichmabosqich jadal sur’atlarda o’sishini ko’rib chiqar ekanmiz, rivojlanish bosqichlaridagi kamchiliklar yoki uning keyingi jadal sur’atlarda rivojlanishi uchun o’z echimini kutib turuvchi muammolarni yoritib o’tishimiz lozim deb hisoblaymiz. Ularga: - sohaning huquqiy bazasini to’la ta’minlash uchun: xizmat ko’rsatish va servis to’g’risida qonun; savdo to’g’risidagi qonun; aholini va turistlarni ovqatlantirish to’g’risida qonun; xizmat ko’rsatuvchi kodeksi; korxonalarni servislashtirish talab-me’yorlari ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish zarur; - xizmat ko’rsatish va servisni rivojlantirishda ularning faoliyatida milliy qadriyatlarni singdirilishi, tiklanishi lozim (ayniqsa, mehmondorchilik, ma’naviy ahloq, odob, ma’rifat, muomalada mulozamat, hayo, andishalik, vazminlik, sabrtoqat, kattalarga xurmat, kichiklarga izzat, makon va ona yurtga e’tibor, elatlarga xos urf-odatlar, rasm-rusm, marosimlarni ko’rsata bilish va x.k). - sohaning rivojlanishida raqobatbardoshlikni rivojlantirish, xizmatlar sifatini iste’molchi talabiga mos keltirish muammosini hal qilish hamda xizmat ko’rsatish shakl va usullarini, xizmat ko’rsatish, servis texnik-texnologiyasini

taraqqiy ettirish bilan iste’molchilarning o’sib borayotgan ehtiyojlarni qondirishga intilish lozim. Jamiyatda har doim servis faoliyatini rivojlantirish hamda qabul qilingan qadriyatlar tizimi (qonunlar, an’analar, ma’naviyat) va davlat hokimiyati tizimi bilan chuqur aloqalar mavjud bo’lgan. Servis xizmatlari, ehtiyojlar va ijtimoiy xayotning boshqa holatlari bilan o’zaro aloqalarini quyidagicha umumlashtirish mumkin Servis faoliyatining rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillar: 1. Insonning tabiat va jamiyat tomonidan shakllantirilgan qirralari; 2. Iqtisodiyotning rivojlanish darajasi va xo’jalik tizimi; 3. Mavjud jamiyatda shakllangan ma’naviyat va madaniy an’analar; 4. Ijtimoiy strukturalar: davlat, siyosiy partiyalar. Inson uchun u yoki bu turdagi servis faoliyatining ahamiyati shunga bog’liqki, u qaysi ehtiyojlarni muhim deb hisoblaydi va uni birinchi navbatda qondirishga xarakat qiladi. Biologik ehtiyojlardan tashqari ijtimoiy ehtiyojlar ham mavjud bo’lib, ular ta’lim va ma’daniyatning rivojlanishi, mehnat jarayonlari, texnik moslamalardan foydalanish, san’at va boshqa turdagi barcha inson faoliyatiga bog’liq bo’ladi. Har qanday ijtimoiy ehtiyojlarda ularga qo’shilgan biologik komponentlar aks ettiriladi. Ularni ushbu ehtiyojlarni qondirish bo’yicha xizmatlar ko’rsatishda inobatga olish zarur. Jumladan, ta’lim, ma’daniyat, transport, kompyuter texnologiyalari sohasi bo’yicha servis xizmatlarini amalga oshirishda umumiy qoidaga rioya qilish lozim: - Ushbu xizmatlardan foydalanish inson organizmiga tushadigan jismoniy va psixologik og’irlikning mumkin bo’lgan darajasidan ortmasligi lozim. Ushbu daraja organizmning biologik tabiatiga bog’liq va yosh bilan o’zgaradi. Ruhshunoslar, sotsiologlar va faylasuflar ehtiyojlarning umumiy tasnifini berishga ko’p harakat qilishdilar. Ushbu tasniflarning har biri ehtiyojlarni qondirishga yo’naltirilgan servis faoliyatini tasniflashtirish uchun asos bo’lib hisoblanadi. Ehtiyojlar jumlasiga quyidagilarni keltirish mumkin:

- moddiy va ma’naviy; - afzalroq ijtimoiy va afzalroq biologik; - ijtimoiy maqullanadigan va ijtimoiy maqullanmaydigan; - birinchi darajadagi muhim va ikkinchi darajadagi. Ushbu tasniflashtirish Amerikalik ruhshunos A.Maslouning “Mashxur ehtiyojlar ierarxiyasi” nazariyasida umumlashtirilgan. Maslou ularni bazis ehtiyojlar (oziq-ovqatlar, xavsizlik va boshqa turdagi ehtiyojlar) va metaehtiyojlar (haqqoniylik, faravonlik, tartib)ga bo’ldi. Insonning bazis ehtiyojlari doimiydir, qolganlari esa o’zgarib turadi. Ehtiyojlar ierarxiyasi zina shaklida bo’ladi va besh pog’onadan iboratdir: • fiziologik ehtiyojlar; • xavfsizlik va xotirjamlikka ehtiyojlar; • sevgiga ehtiyoj; • hurmatga ehtiyoj; • o’z o’rnini topishga ehtiyoj. Servis faoliyatining amaliyotida ehtiyojlar o’zgarishining qonuniyatlari ko’zga tashlanmoqda. Xayot darajasi past davlatlarda oddiy va dastlabki ehtiyojlarga talab ko’pligi ko’zga tashlanadi. Xayot darajasining oshishi bilan nafaqat kundalik ehtiyojlar, balki qiyin ehtiyojlarga ham talab oshib boradi. Xizmatlar sifatiga ham talablar oshib boradi. Undan tashqari bir jamiyatda aholining turli qatlamlari, o’zlarining daromad miqdoriga qarab, turli xildagi servis xizmatlariga talab qo’yishadilar. Hayot darajasida qanchalik farq bo’lsa, baho va sifat bilan farqlanadigan xizmatlarga talab doirasi ko’payib boradi. Yuqorida qayd qilinganlardan xulosa qiladigan bo’lsak, inson ehtiyojlarining rivojlanish strukturasi va qonuniyatlari bevosita servis faoliyatining rivojlanishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan birga servis bo’yicha mutaxassislar oldida ehtiyojlar tizimiga teskari ta’sir ko’rsatish imkoniyati mavjud. Ya’ni ayrim doiralarda uni maqsadli ravishda shakllantirish va o’zgartirish mumkin. Hozirgi dunyodagi insonning manfaatlari va ehtiyojlari sohasidagi bunday o’zgarishlar maxsus usullar va texnik vositalar yordamida amalga oshiriladi. Ular jumlasiga

marketing tadqiqotlari, reklama, davlat tomonidan tartibga solish, shuningdek madaniy an’analarga ta’sir ko’rsatish, diniy va boshqa jamoat tashkilotlari faoliyatlari orqali amalga oshiriladi. 3.Real sektorda servis sohasini tashkil etish xususiyatlari Hozirgi vaqtda iqtisodiy tizim juda keng soha sifatida namoyon bo’lib kelmoqda. Ko’pgina tadqiqotchilar va mualliflar ikki asosiy eng muhim sektorlarni ajratib ko’rsatishmoqda: bu iqtisodiyotning real va moliyaviy sektoridir. Real sektor bu tizimli ta’limotdir. Uning ichiga birdaniga bir nechta iqtisodiy sohalar kiradiki, har biri moddiy va nomoddiy maxsultlar, xizmat ko’rsatish, servis bilan shug’ullanadi. Ya’ni, real sektor nafaqat moddiy va tovarlarni ishlab chiqarish bilan, balki to’g’ridan to’g’ri xizmat ko’ratish, servisni ham anglatishi lozimdir. Servis faoliyatida idel va real xizmat tushunchalari mavjud. Ideal xizmat – bu, xizmat ko’rsatishning u yoki bu turidagi abstrakt, nazariy modeldir. U o’z ichiga aholiga xizmat ko’rsatish qoidalari, sifat standartlari va xizmat ko’rsatish texnologiyalarini oladi. Real xizmat – bu, iste’molchining talablarini qondirishga yo’naltirilgan aniq moddiy harakatlardir. Ushbu xizmatlar bajaruvchilar, iste’molchilar, ularni ko’rsatishning aniq sharoitlariga qarab yakka holatda tartiblashtiriladi. Hozirgi kunda servis tashkilotlari moddiy va ijtimoiy-madaniy xizmatlarni amalga oshiradilar. Moddiy xizmat ko’rsatish deganda, insonlarning moddiy talablarini qondiruvchi xizmatlar tushiniladi. Ushbu xizmatlar mahsulotlarning iste’mol qiymatini qayta tiklaydi (o’zgartiradi, saqlaydi) yoki iste’molchilar buyurtmalariga binoan yangi mahsulotlar ishlab chiqaradi, iste’mol uchun shart - sharoitlarni yaratib beradi. Jumladan, moddiy xizmatlarga maishiy xizmatlar (mahsulotlar, bino va qurilmalarni ta’mirlash va texnik xizmat ko’rsatish bo’yicha xizmatlar, sartaroshxona xizmatlari, foto xizmatlar), turar joy-kommunal xizmatlar, ommaviy

ovqatlanish xizmatlari, transport xizmatlari, qishloq xo’jalik xizmatlari va boshqalar kiradi. Ijtimoiy-madaniy xizmat ko’rsatish deganda insonlarning ma’naviy, intellektual talablarini qondiruvchi va ularning normal hayot faoliyatini qo’llab quvvatlashga mo’ljallangan xizmatlar majmuasi tushuniladi. Ushbu turdagi xizmatlar sog’liqni saqlash va uni tiklash, shaxsning ma’naviy va jismoniy rivojlanishini va uning professional tajribasini oshirishga qaratilgan. Ijtimoiymadaniy xizmatlar tarkibiga, tibbiy xizmatlar, turizm, madaniy va ta’lim xizmatlari kiradi. Ko’rsatilgan moddiy xizmatlarning natijasi bo’lib, bajarilgan ish yoki mahsulot hisoblanadi. Ijtimoiy-madaniy xizmatlar natijasi moddiy shaklga ega bo’lmaydi. Masalan turistik va ekskursiya xizmatlari natijalari mahsulot yaratish jarayonidan farq qiladi. Real sektorda moddiy va ijtimoiy-madaniy xizmatlar bir birini doimiy ravishda to’ldiruvchi hisoblanadi. Ko’pchilik holatlarda tovarlarni xarid qilishga xizmatlarni iste’mol qilish hamroh bo’ladi. Masalan umumiy ovqatlanish xizmatlarini iste’mol qilishda, iste’molchi tovar oladi. Ushbu tovarga oziq-ovqat mahsulotlari, oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qiladigan joy, taomlar va ichimliklarni berish bo’yicha xizmatlar, psixologik dam olish va hokozolar kiradi. Real sektorda servis sohasini taqdim etishda alohida bosqichlarga bo’linadi: – zarur bo’lgan resurslar bilan ta’minlash, bajarishning texnologik jarayoni, nazorat va baholash kiradi. Real sektorda servis sohasini tashkil etishning xayot davri bir necha bosqichlarga bo’linadi: 1. Iste’molchilarga taklif etilayotgan xizmat ko’rsatishlar bo’yicha ma’lumot berish; 2. Xizmat ko’rsatish uchun buyurtmani qabul qilish; 3. Xizmat ko’rsatishni amalga oshirish; 4. Hizmat ko’rsatishni bajarish sifatini nazorat qilish;

5. Iste’molchi buyurtmasini berish (xizmat maxsulotini iste’molchiga sotish). Xizmat ko’rsatishning iste’molchisi va bajaruvchisi o’rtasidagi o’zaro aloqalar xizmat ko’rsatish jarayonida sodir bo’ladi. Ushbu o’zaro aloqalarning tavsifi taqdim etilayotgan xizmatlar ko’rsatishning shakliga bog’liq bo’ladi, bevosita va bilvositalarga bo’linadi. Bevosita o’zaro aloqalarda xizmatni bajaruvchi va uning iste’molchisi o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri aloqa o’rnatiladi. Bilvosita o’zaro aloqalarda esa, aloqa vositachilar orqali yoki xizmatni bajaruvchisining yordamchi xodimlari yordamida amalga oshirilgan aloqa (xizmatlar) kiradi. Real sektorda servis sohasi xizmat ko’rsatish jarayonida servis korxonasining ishlab chiqarish vositalari va xodimlari orqali ta’minlanadi. Xizmat ko’rsatish o’z ichiga iste’molchi buyurtmasini tahlil qilish, xizmat ko’rsatish loyihasini ishlab chiqish (texnik vazifalar va xizmat ko’rsatish jarayoni), xizmatning zaruriy sifatini belgilashni va ta’minlashni, iste’molchiga etkazishlarni oladi. Hozirgi sharoitda Respublikamizda o’z faoliyatini amalga oshirayotgan servis sohasi mutaxassislari xizmat ko’rsatishning barcha sir-atvorlari to’g’risida kasbiy bilim, malaka va ko’nikmaga ega bo’lishlari lozim. Jumladan, restoran mijozlariga xizmat ko’rsatishda, ofitsiant mijozlar bilan muomala qilish malakasiga, etiket bilimiga, taom va ichimliklarni uzatish va yig’ish ko’nikmalariga ega bo’lishi shart. Xizmat ko’rsatish sifati ko’pchilik holatlarda xizmat ko’rsatish uslublariga bog’liq bo’ladi. Xizmat ko’rsatish uslublari korxonalar turlariga tegishli bo’ladi. Masalan, tez xizmat ko’rsatuvchi ommaviy ovqatlanish korxonalarida taomlarni tayyorlash va etkazib berishning yuqori tezligi zarur bo’ladi. Tushlik qilish uchun (kechki paytda) kelgan mijozlarga xizmat ko’rsatuvchi restoranda esa taomlarni sekinlik bilan tortish, stolni servirovka qilish qoidalari, taomlarni tortish va etiket qoidalarini inobatga olgan holdagi yuqori sifatli xizmatlarni ko’rsatishni taqazo qiladi. Iste’molchilarga xizmat ko’rsatish servis korxonasining ixtisoslashtirilgan xonalarida yoki xizmat turi va buyurtmachi talabiga ta’luqli ravishda xizmatni

bajarish uchun zarur bo’lgan har qanday boshqa joyda amalga oshiriladi. Xizmat ko’rsatish sifatiga xizmat ko’rsatish sharoitlari bevosita bog’liq bo’ladi. Bu o’z navbatida xizmat ko’rsatish jarayonida iste’molchiga ta’sir ko’rsatadi. Real sektorda servis faoliyatining asosi bo’lib, xizmat ko’rsatishni amalga oshiruvchi xodimlar, xizmat ko’rsatish vositalari va xizmat ko’rsatish sharoitlari hisoblanadi. Servis korxonasi ishining samaradorligi rahbarlarning to’g’ri tashkiliyboshqaruv faoliyatiga bog’liq bo’ladi. Ushbu tashkiliy-boshqaruv ish o’z ichiga quyidagilarni oladi: 1. Korxonaning servis faoliyatini rejalashtirish, bozorning yoki xizmatlar assortimentining o’zgarishi natijasida korxona rivojlanishining istiqbolini belgilash; 2. Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlarini baholash; 3. Xizmatlar assortimenti va sifat darajasini inobatga olgan holda texnologik asbob-uskunalar va texnik vositalar tarkibini optimallashtirish; 4. Iste’molchilar bilan ishlash uchun psixologik qobiliyatga ega bo’lgan xodimlarni tanlash. Shunday qilib servis faoliyati qiyin va ko’p qirrali jarayon hisoblanadi. Ushbu jarayon korxona xodimlarni va resurslarini yaxshi boshqarish, xizmat ko’rsatish standartlariga rioya qilish, ko’rsatilayotgan xizmatlarning iste’molchilar talablariga mos kelishi orqali ta’minlanadi. Hozirgi sharoitda amalga oshirilayotgan islohatlar milliy iqtisodiyot samaradorligini oshirishga qaratilishi lozim bo’ladi. Uning tarkibiy qismi bo’lib hisoblangan servis tizimini rivojlantirish aholining hayot sifatini oshirish, uning turli xildagi talablarini qondirishning muhim yo’nalishlardan biri bo’lib hisoblanadi. Tadqiqot shundan dalolat beradiki, hozirgi kunda servis tizimi faoliyati bilan shug’ullanuvchi korxona va tashkilotlar hamda yakka tartibdagi tadbirkorlar faoliyati davlat iqtisodiyotiga katta hissa qo’shmoqda. Rivojlangan bozor iqtisodiyotli davlatlarda servis tizimi sohasiga yalpi ichki mahsulotning yarmidan

ko’prog’i to’g’ri keladi. Servis faoliyatini rivojlantirish orqali mamlakatning iqtisodiy qudratini oshirish, hamda aholining mehnat bandligini taminlash mumkin bo’ladi. Jahon tajribasida xizmat sohasi tarmoqlarini tasniflashtirishni ishlab chiqarish-texnik va funksional yondoshishlarning bir biriga qo’shish asosida o’tkazish qabul qilingan. Kalit so’zlar: Raqamli iqtisodiyot , generatsiya, elektron texnika, real sektor, moliyaviy sektor, fan va texnika, servis, ideal xizmat, real xizmat , moddiy xizmat ko’rsatish, ijtimoiy-madaniy xizmat ko’rsatish, savdo xizmatlari.

Nazorat va muhokama uchun savollar: 1.Raqamli iqtisodiyot deganda nimani tushunasiz? 2. Xizmatlar ko’rsatish korxonalari elektron texnikasiga misollar keltiring 3. Generatsiyalash jarayonida korxonadagi faoliyat jarayonlari haqidagi ma’lumotlar qanday raqamlashtiriladi yoki raqam shakliga keltiriladi? 4. Iqtisodiyotni real sektori deganda nimani tushunasiz? 5. Moliyaviy sektor deganda nimani tushunasiz? 6. Real sektor iqtisodiyotining asosiy maqsadi nimadan iborat? 7. Real sektor iqtisodiyotining vazifasi nimadan iborat? 8. Servis faoliyatining rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillarni sanab bering 9. Ideal xizmatga qanday xizmatlar kiradi? 10.Real xizmatga qanday xizmatlar kiradi? 11. Moddiy xizmat ko’rsatishga qanday xizmatlar kiradi? 12. Ijtimoiy-madaniy xizmat ko’rsatishga qanday xizmatlar kiradi? 13. Real sektorda servis sohasini tashkil etishning xayot davrini sanab bering. 14. Real sektorda servis faoliyatining asosiga misol keltiring 15. Real sektorda servis sohasi xizmat ko’rsatish jarayonida servis korxonasi nimalar orqali ta’minlanadi?

Adabiyotlar 1. Fayziev E.S. Servis tizimi faoliyati asoslari. O’quv qo’llanma. Samarqand: “Zarafshon” nashriyoti, 2010. 2. Xasanov R., Asatullaev X., Suvonqulov A., Xakimov X. Real sektor iqtisodiyoti va uni prognozlash. O’quv qo’llanma. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi. TMI. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2013, - 192 b. 3. Korxona iqtisodiyoti. Darslik. – T.: “Fan va texnologiya”, 2013. 4. Kurbanova R.J. Servis korxonalarini moderniza- siyalash va ularda xizmat ko’rsatish samaradorligi-ni oshirish. Monografiya. T.: “Navro’z” nashr. DUK, 2013y. 5. Muratov R.S., Djalalova I.A., Oripov S.Sh., Korxona Iqtisodiyoti: T.; Fan va texnologiya, 2014 y. 6. Shavqiev E., Normuradov U.N., Artikov Z.S., Hazratov A.P. “Korxona iqtisodiyoti” fanidan ma’ruzalar kursi. (I-II qismlar) – Samarqand, SamISI, 2016.

O'xshashlar

Real sektorda servis tizimi xizmatlarinig sifati va samaradorligi

Real sektorda tadbirkorlik va kichik biznes faoliyatini tashkil etish

Real sektorda asosiy turdagi servis xizmatlarning tasnifi va tavsifi

Real sektorda ishlab chiqarish jarayoni

Turoperatorning xalqaro turlarni tashkil etish xususiyatlari