Sayohatchi va turist haqidagi tushunchalarning mohiyati - Iqtisodiyot - Referatlar

Sayohatchi va turist haqidagi tushunchalarning mohiyati

Yuklangan vaqt:

31.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2055.36328125 KB

Ko'chirib olish

Sayohatchi va turist haqidagi tushunchalarning mohiyati Reja: 1. Turizmning shakllanish tarixi. 2. Sayohatchi va turistni ajratib turuvchi asosiy farqlar. 3. Markaziy Osiyo allomalarining turizm bilan bog’liq sayohatlari.

1. Turizmning shakllanish tarixi Bugungi kunda zamonaviy turizm asoschisi sifatida angliyalik Tomas Kuk tan olingan. U birinchilardan bo’lib sayohat maqsadida ommaviy safar uyushtirishning mohiyati va foydaliligini anglab yetdi hamda 1843-yilda u dastlabki temir yo’l orqali turni muvaffaqiyatli tashkillashtirdi. 1851-yilda u mamlakatning barcha hududlaridan kelgan 165 ming kishini Parijdagi ko’rgazmada ishtirok etishini tashkil qildi. Ko’rgazmaga qilingan sayohat katta foyda keltirganligi sababli, Kuk angliyalik turistlarning 1865-yilda Parijga Butunjahon ko’rgazmasiga ommaviy ravishda tashrif buyurishining tashkilotchisi bo’ldi. 1856-yildan boshlab, Yevropa bo’ylab turlar odatiy holga aylandi, Kukning turistik agentligi va uning filiallari tuzildi. Turistik kompaniyaning misli ko’rilmagan muvaffaqiyatga erishganligini Kuk turistlarga taklif etgan katalogdan 8 mingdan ortiq mehmonxonalarning o’rin olganligi ham tasdiqlaydi. Tomas Kuk 1872-yilda birinchi bo’lib sanoat asosida jahon bo’ylab sayohat uyushtirishni taklif qilgan. Bugungi kunda «Tomas Kuk» kompaniyasi butun dunyoda 12000 dan ortiq turistik agentliklarga ega bo’lib, yiliga 20 milliondan ortiq turistga xizmat ko’rsatadi. Tomas Kuk (1808 - 1892)

Salb yurishlari o’rta asrlarning mashhur hodisalari sifatida qayd etiladi. Hozirgi paytda ziyoratchilik diniy turizmning asosini tashkil qilib, o’z faoliyatiga ko’ra, keng miqyosga ega hisoblanadi. Bunga misol tariqasida islom dini vakillarining muqaddas Makka- yu Mukarrama shahriga hajga borishi yoki xristianlarning Quddus shahriga ziyorat qilishlarini keltirib o’tish kifoya. Turizm sohasi oxirgi 30 yil ichida ayniqsa, jadal sur’atlarda rivojlandi. Bu vaqt oralig’ida xalqaro turistlar soni 3,8 marta, bu sohadan keladigan foyda 25 martaga o’sdi. Hozirgi kunda turizm sohasiga dunyo yalpi mahsulotining 10 foizi, xalqaro sarmoyalarning 7 foizi, ish o’rinlarining har 16-si, dunyo iste’mol xarajatlarining 12 foizi to’g’ri kelmoqda. Bugungi kunda turizm – jahon miqyosidagi iqtisodiyotning juda kuchli tarmog’i bo’lib, bu sohaga juda ko’p sonli xodimlar, asosiy vositalar va yirik kapital mablag’lar jalb qilingan. Turizm yirik biznes, katta pul va global miqyosdagi jiddiy siyosatdan iborat. Bugungi kunda jamiyatning rivojlanishi bilan sayyoramizning ko’plab aholisi turizm sohasiga jalb qilinmoqda. 1995–1997-yillar mobaynida sayohat qiluvchilar sonining barqaror o’sish tendensiyasi yiliga o’rtacha 4 foizga kuzatilib, 2008-yildan jahondagi moliyaviyiqtisodiy inqiroz sababli bu sohadagi faollikning kamayganligi qayd qilindi. Turizm sohasi ko’pgina mamlakatlarda shiddat bilan rivojlanayotgan industriyaning ijtimoiy-iqtisodiy tarmog’i hisoblanadi. Butunjahon turizm tashkilotining (BTT) baholashiga ko’ra, turizm xizmatlari rivojlangan shaharga tashrif

buyurgan 100 nafar turist 20 ming AQSH dollar atrofida mablag’ sarflaydi, ya’ni har bir turist tomonidan bir kunda shaharga 200 AQSH dollari miqdorida foyda kelishi mumkin. Turizm infratuzilmasi va industriyasi turizmga turdosh bo’lgan bir necha tarmoqlarning ham rivojlanishiga sabab bo’ladi. Bundan tashqari, turizmning rivojlanishi yana bir katta muammo bo’lgan ishsizlikni, ya’ni bandlik muammosini ham hal qilishga yordam beradi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, mamlakatga tashrif buyurgan har 20 nafar turist, 1 ta bevosita turizm sohasida va 2 ta turizmga bog’liq bo’lgan xalq xo’jaligining boshqa tarmoqlarida yangi ishchi joylarining ochilishiga yordam beradi. Shu bilan birga, mahalliy mintaqalarning rivojlanishiga ham ijobiy ta’sir qilib, jumladan, qishloq xo’jalik, mahalliy sanoat va milliy hunarmandchilik mahsulotlarini sotishga yordam beradi. Turizm ko’pgina mamlakatlar iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi bo’lib, u mahalliy aholi bandligini, mehmonxonalarni to’ldirish, restoran, tomosha tadbirlari, chet el valyutasining kelib tushishini ta’minlaydi. Turizmning ichki iqtisodiy tabiati turist tashrif buyurgan mamlakatda o’z mablag’ini albatta sarflab ketishini taqozo etadi. Turizm mahalliy turistik resurslar ekspluatatsiyasiga asoslanadi va buning evaziga shu mintaqa yoki mamlakat foyda olishi kerak bo’ladi. Hozirgi tushunchalarda qabul qilingan turizm XIX asrning oxiriga borib shakllangan bo’lsa-da, faqat XX asrga kelib u jadal sur’atlarda rivojlandi hamda texnika va texnologiyalarning

rivojlanishi, jamiyat munosabatlarining yuksalishi natijasida «XX asr fenomeni» nomini oldi. Hozirgi paytda turizm milliy iqtisodiyotning o’zaro bog’liq bo’lgan, maqsadi insonlarning bo’sh vaqtida dam olishi va sayohat qilishining turli xillariga hamda mavjud bo’lgan turistik resurslardan samarali tarzda foydalanishga, tobora o’sib borayotgan ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan faoliyatni ta’minlovchi korxona va tarmoqlarning majmuini ifodalovchi iqtisodiy kategoriya sifatida ko’rilmoqda. 2. Sayohatchi va turistni ajratib turuvchi asosiy farqlar Sayohat va turizm (travel and tourism) – bir-biri bilan bog’liq tushuncha bo’lib, ular inson hayot faoliyatining ma’lum bir tarzini ifodalaydi. Bu – dam olish, ko’ngil ochish, sport, atrof-muhitni anglash, savdo, fan, da’volanish va boshqa ko’plab jihatlarni qamrab oladi. Biroq bunda har safar sayohatni boshqa faoliyat turlaridan ajratib turuvchi o’ziga xos harakat – insonning vaqtinchalik boshqa joyga, mamlakatga, qit’aga borishi, uning doimiy yashash joyidan uzoqlashishi nazarda tutiladi. Sayohatlar ayrim shaxslar tomonidan alohida, yagona maqsad va qiziqishga ega bo’lgan shaxslar tomonidan ekspeditsiyalar, jumladan, ilmiy ekspeditsiyalar tuzilgan holda amalga oshirilib, ular tarkibiga yuzlab va hattoki minglab mutaxassislar, diplomatlar, migrantlar va ko’chib yuruvchilar ham kiradi. Dengiz, havo va

boshqa transport vositalari ekipajlari oylab o’z uylarida bo’lmaydilar, shu tariqa ular uchun sayohat turmush tarzi, kunlik ish faoliyati bo’lib hisoblanadi. Sayohat tushunchasi, odamlarning maqsadlaridan qat’i nazar, zamon va makonda ko’chib yurishni anglatadi hamda sayohatchilarning turmush tarzi bo’lib xizmat qiladi. Ko’p asrlik tarixdan ma’lumki, insonga savdoni rivojlantirish, yangi yerlarni ochish va o’zlashtirish, resurslar va yangi transport yo’llarini izlab topish maqsadida jahon bo’ylab sayohat qilish xos bo’lgan. Sivilizatsiyamizning rivojlanishiga ajratilgan vaqt unchalik katta bo’lmay, besh ming yilga yaqin davr bilan belgilanadi, biroq bizgacha faqat yaqin o’tmishdagi sayohatlar haqidagi hikoya va tasvirlargina saqlanib qolgan. O’tmishdan bizga yangi qit’a va yerlarni, xalqlar va tabiiy hodisalarni ochgan, o’ziga xos geografik tizimlarni asoslab bergan buyuk sayohatchilarning nomlari ma’lum. Sayohatlar va turizmning bir-biridan farqlarini ko’rib chiqishda ushbu faoliyatning maqsadlari va moddiy ta’minotiga to’xtalib o’tish joiz. Sayohat va ekspeditsiyalarning asosiy qismi ma’lum bir maqsadlarga (savdo, fan, yangi yerlarni ochish, mahsulot reklamasi va h.k.) xizmat qilib, manfaatdor shaxslar, tashkilotlar, davlat va xususiy jamg’armalar tomonidan moliyalashtiriladi. Sayohatchi – bu birinchi navbatda kasb bo’lib, odamlarning kasbi yoki kun ko’rish manbai, yo bo’lmasa sayohatda ishtirok etuvchilarning turmush tarziga aylanishi mumkin. Bu esa

faoliyatning maqsadi bo’lib, turizm maqsadlaridan tubdan farq qiladi. Turist – O’zbekiston Respublikasi hududi bo’ylab yoki boshqa mamlakatga sayohat qiluvchi (doimiy istiqomat joyidan turizm maqsadida jo’nab ketgan) jismoniy shaxs 1 . Turizm – sayohatlarning bir turi bo’lsa-da, biroq o’ziga xos jihatlariga ko’ra, ma’lum bir tavsifga ega bo’lib, unda ishtirok etuvchi shaxs turist deb nomlanadi. Muhimi, turistni sayohatchi deyishimiz mumkin, ammo sayohatchini har doim ham turist deya olmaymiz. Sayohatlardan farqli ravishda, turizm iqtisodiyot va siyosatning kuchli ta’siriga uchrovchi soha bo’lib hisoblanadi. Turizm bu turistlar tomonidan amalga oshiriluvchi, aniq belgilangan turistik maqsadlarga ega ommaviy sayohatlar turi bo’lib, turistning faoliyati va bunday sayohatlarni uyushtirish va amalga oshirish bo’yicha maxsus xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlardan iborat. Bunday maxsus xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlar faoliyati avvalambor turistik firmalar, mehmonxonalar va shu xizmatlar bilan bog’liq bo’lgan turli xil boshqa tarmoqlar tomonidan amalga oshiriladi. Turizm faoliyati asosan bo’sh vaqtda amalga oshiriladi. Turizm faoliyatini amalga oshirish uchun uchta omil bo’lishi shart: dam olishga ajratilgan bo’sh vaqt, tegishli mablag’ va xohishistagi. Uzoq vaqt davomida turizm faqat badavlat kishilarga 1 O’zbekiston Respublikasining «Turizm to’g’risida»gi Qonuni//«Xalq so’zi» gazetasi, 1999.

mansub bo’lgan. Hozirgi paytda aholining turli qatlamlari bo’sh vaqtini va jamg’arilgan mablag’larini turli turistik safarlarga borishga bemalol sarflay olishi mumkin. Iqtisodiy omillarni hisobga olish nuqtayi nazaridan tashrif buyuruvchilar – tunovchi, ya’ni bir kecha yotib qoluvchilar va bir kunlik, ya’ni 24 soatgacha (mehmonxonada) bo’luvchi turistlarga bo’linadi. Turizmning mohiyati va turistik faoliyatni yaxshi bilish uchun 2.1-jadval ma’lumotlarini to’liq o’zlashtirish maqsadga muvofiq bo’ladi. 2.1-jadval Turizm jarayonida turistni sayohatchidan ajratib turuvchi asosiy farqlari № Farq qiluvchi belgilar Turizm (turist) Sayohat (sayohatchi) 1 Mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri bo’yicha. Turizm jahon miqyosidagi kuchli iqtisodiyot tarmog’i bo’lib, uning jahon yalpi ichki mahsulotidagi ulushi mavjud. Bu yirik biznes, katta pul va global miqyosdagi jiddiy siyosatdir. Sayohatlarning iqtisodiyotga bevosita ta’siri yo’q. 2 Qo’yilgan Yo’llanmada ko’rsatilgan Aniq qo’yilgan

maqsadlar bo’yicha. aniq qo’yilgan maqsadlar bilan chegaralangan. maqsadlar bilan chegaralanmagan. 2.1-jadvalning davomi 3 Muddat mobaynida. Muddatlari: 3-7 kunlik; 8-28 kunlik; kunlar bilan belgilangan. Muddati belgilanmagan. 4 Ma’lum makonda bo’lishi. Bo’ladigan joyi yo’llanma bilan chegaralangan. Makoni yoki bo’ladigan joyi chegaralanmagan. 5 Bo’sh vaqtning mavjudligi. Asosan bo’sh vaqt mobaynida amalga oshiriladi. Bo’sh vaqt bo’lishi shart emas. Sayohat qilish hayot tarzi hisoblanadi. 6 Borgan joyida haq to’lanadigan faoliyat bilan shug’ullanishi bo’yicha. Qonun bo’yicha borgan joyida turist uchun haq to’lanadigan faoliyat bilan shug’ullanish mumkin emas. Borgan joyida sayohatchi uchun haq to’lanadigan faoliyat bilan shug’ullanish mumkin. 7 Mablag’ bilan ta’minlash. Turistning shaxsiy mablag’idan va ijtimoiy fondlardan. Homiy tashkilotlar, davlat va xususiy jamg’armalar tomonidan moliyalashtiriladi. 8 Tashkil qilish va xizmat ko’rsatish. Bu faoliyat turli xil turistik korxonalar va xizmat ko’rsatish Tashkil qilish homiy tashkilotlar, davlat va xususiy

sohalari bilan bog’liq tarmoqlar tomonidan amalga oshiriladi. jamg’armalar tomonidan amalga oshiriladi, sayohlarga xizmat ko’rsatish esa bevosita o’zi tomonidan amalga oshiriladi. 9 Yashash foliyatiga ta’siri. Turist uchun sayohatga borib kelish dam olish va o’z bilimlarini oshirishga xizmat qiladi. Sayohatchi uchun sayohat kasbi yoki kun ko’rish manbai, turmush tarzi bo’lib xizmat qiladi. 3. Markaziy Osiyo allomalarining turizm bilan bog’liq sayohatlari Turizm qadim zamonlardan boshlab sayyoramiz xalqlari o’rtasida do’stlik rishtalarini mustahkamlashga xizmat qilgan. Odamlar yangi o’lkalarni kashf etish, dunyoni ko’rish va bilish, savdo-sotiqni rivojlantirish, madaniy va diplomatik aloqalarni o’rnatish maqsadida sayohatga chiqqanlar. Savdo karvonlari yo’llari kesishgan, madaniyatlar va sivilizatsiyalar tutashgan chorrahada joylashgani uchun Markaziy Osiyo mintaqasi bu jarayonda muhim o’rin tutgan.

O’zga mamlakatlarga aniq maqsadlar bilan sayohat qilish Markaziy Osiyo o’lkasida qadim zamonlardan rivojlangan bo’lib, o’lkamizdagi ilk sayyohlik ko’rinishlari «Buyuk Ipak yo’li» ga borib taqaladi. Bunda milloddan avvalgi II asrda ochilgan Buyuk Ipak yo’lini ahamiyati nihoyatda katta bo’lgan. Bu yo’l faqat savdosotiq yo’li bo’lmay, ayni paytda dunyo xalqlari o’rtasida madaniyma’rifiy va ilm-fan taraqqiyoti hamda xalqaro aloqalar yo’li hamdir. VII-VIII asrlarda arablar Movarounnahrni zabt etish yo’li bilan mahalliy xalqning urf-odati, dini va e’tiqodi, qadimdan rivojlanib kelayotgan madaniyatiga o’z ta’sirini o’tkazib, asta-sekinlik bilan islom dini kirib kela boshladi. Mahalliy xalqning islom diniga o’tishi bilan Markaziy Osiyoni Arab mamlakatlari Makkai Madina bilan bog’ladi. Islom dini farzlaridan biri hajga borish hisoblanib, movarounnahrliklar o’z yurtlaridan chiqib, Afg’oniston, Eron, Iroq, Suriya orqali o’tib, Saudiya Arabistonidagi Makka va Madina shaharlarida haj amalini bajarganlar. Bu yo’l mashaqqatli, og’ir, bir necha oy va yillarni o’z ichiga olgan bo’lsa-da, yildan-yilga hajga boruvchilarning soni ortib borgan. Ziyoratchi-olimlarning eng mashhuri deb buyuk muhaddis Imom Ismoil al-Buxoriyni tan olamiz. Imom Ismoil al-Buxoriy o’z onasi bilan 17 yoshida hajga borib, bir necha yil Arabistonda yashaydi. U fiqh hadislarini yig’ish maqsadida Bog’dod, Damashq, Balx, Nishopur, Misr va boshqa ko’pgina arab

shaharlarida 40 yil davomida sayohat qilib, hadislarni to’playdi. Bunga Imom alBuxoriyning zamondoshi Abu Iso Muhammad at - Termiziyni ham misol qilish mumkin. Shu davrda uning Bog’dodda ko’pgina shogirdlari ham bor edi. Arab halifaligiga kirgan Movarounnahr, Xuroson va Xorazmda mahalliy tillarda yozilgan asarlar yo’q qilinib, yerli bilimdonlar, tolibi ilmlar halifalikning markaziy shaharlari Damashq, Qohira, Bog’dod, Kufa va Basraga borib, bilim olishgan va arab tilida ijod qilishga majbur bo’lganlar. Bu shaharlar Sharqning yirik ilm va madaniyat markazi bo’lib, ular orasida Bog’dod shahri eng mashhuri edi. IX asrda bu shaharda «Bayt-ul hikma» – «Donishmandlar uyi» Sharqning o’z davridagi Fanlar Akademiyasi tashkil etilgan edi. «Bayt-ul hikma»da katta kutubxona hamda Bog’dodda va Damashqda astronomik kuzatishlar olib boriladigan rasadxonalar mavjud edi. Bu yerdagi toliblar tadqiqotlar bilan bir qatorda, qadimgi yunon va hind olimlarining ilmiy merosini o’rganish va asarlarini arab tiliga tarjima qilish bilan shug’ullanganlar. Bu yerda o’rta asar ilmu faniga katta hissa qo’shgan ko’pgina Movarounnahr va Xuroson olimlari ijod qilishgan. Quyida 3.1 - rasm. Imom Ismoil al - Buxoriyning sayohatlari 3 .2 - rasm. Abu Iso Muhammad at - Termiziy

Markaziy Osiyo sayyoh olimlarining turizm sifatidagi sayohatlari bilan bog’liq faoliyatini keltiramiz. Xorazm ilmiy maktabining ilk ko’zga ko’ringan namoyandasi Muhammad al-Xorazmiy bo’lib, u, amerikalik sharqshunos D. Sarton ta’biri bilan aytganda, ―Barcha zamonlarning eng ulug’ matematiklaridan biri edi‖. Muhammad al - Xorazmiy Xorazmda tug’ilgan va Bog’dodda vafot etgan. Al- Xorazmiyning asarlarida hammasi bo’lib 537 joyning nomi, shaharlar, tog’lar (203 ta nom), dengizlar va orollarning nomlari, oxirida esa daryolar alohida-alohida yozilgan. Qizil dengiz, Hind va Atlantika okeanlari kabi nomlar uchraydi. Shuningdek, Azov dengizi, Nil daryosi havzalariga izoh berilgan. Italiyalik sharqshunos K. Nallino: ―Yevropadagi hech bir xalq Al-Xorazmiy erishgan yutuqqa erishgan emas va bunday asar yaratishga qobil emas edi‖, – deb yozgan edi. Al-Xorazmiyning sayohatlari natijasida yaratilgan geografik g’oyalari bu fanni yangi pog’onaga ko’tarib, IX asr boshlarida Sharqda yangi geografiya fanining yaratilishiga olib keldi. Ahmad Farg’oniy Farg’onada tu- g’ilgan va dastlabki ilmni shu yerda olib, voyaga yetgan. So’ng o’sha zamonda 3.3 - rasm. Muhammad al - Xorazmiy

Sharqda mashhur bo’lgan Bog’doddagi ―Bayt-ul hikma‖ akademiyasida Muhammad al-Xorazmiy bilan ishlash baxtiga muyassar bo’lgan. Ahmad Far- g’oniy Quyosh va Oy tutilishlarini ilmiy jihatdan isbotlab bergan, yulduzlar ilmining sultoni deb tan olingan Mirzo Ulug’bekdan besh asr oldin Quyosh va yulduzlarning harakat yo’nalishlarini, Yer shar shaklida ekanligini va u qutblar deb ataluvchi ikki o’q atrofida harakatla- nishini ham isbotlab bergan. Oradan 800 yil o’tgach, Xristofor Kolumb hamda XVI asrda Yer shari bo’ylab aylanma sayohatni amalga oshirgan Fernando Magellan ham Ahmad Farg’oniyning Yer shari hajmini hisoblash uchun ishlatgan bir daraja meridian uzunligi haqidagi hisobkitoblarning naqadar to’g’ri ekanligini yozib qoldirishgan. Ahmad Farg’oniy Nil daryosining suvini doimiy o’lchab turuvchi nilometr asbobini yasagan. Bu asbob bo’yicha butun Nil daryosi havzasida muvafaqqiyatli dehqonchilik qilingan. Bu asbob bo’yicha Nil daryosining toshqinli davrlari oldindan ma’lum bo’lgan va iste’mol qilingan suv uchun to’lanadigan soliq miqdori aniqlangan. 3.4 - rasm. Nil daryosining Roda orolidagi Ahmad Farg-oniyga o-rnatilgan haykal . 3. 5 - rasm. Hamadon shahridagi Ibn Sino maqbarasi

Misr hukumati vatandoshimiz Ahmad Farg’oniyning ushbu mamlakat oldidagi xizmatlariga yuksak ehtirom sifatida Nil daryosidagi Roda orolida uning haykalini o’rnatishga qaror qildi. Ushbu haykal Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning 2007- yilda Misrga qilgan rasmiy tashrifi chog’ida tantanali ravishda ochilgan. Abu Rayhon Beruniyning umri doimo sayohat va bir shahardan ikkinchisiga ko’chib yurib, tadqiqotlar o’tkazish bilan o’tgan. Alloma Bog’dodda Oy tutilishini isbotlab bergan. Agar Beruniyning butun umri davomida qilgan sayohatlarini sarhisob qilsak, u shimolda Xorazmga, janubda Hindistonga, g’arbda Kaspiy dengizi sohili va Bog’dod oralig’ida sayohat qilgan. Abu Ali ibn Sino. Ibn Sino hayoti davomida muntazam ravishda sayohat qilib turgan va ko’p yurtlarni kezgan. Buxorodan keyin Xorazmda, Turkmanistonda, Eron shaharlarida va Kaspiy dengizi sohillariga sayohat qilgan. Ibn Sino Kasbiy dengizi bo’yida, Marv daryosi bo’ylarida va Qoraqum sahrosini kesib o’tishda, Eron, Turkmaniston mamlakatlari hududlaridagi sayohatlari davrida dorivor o’simliklarning o’sish ariallari, ularning shifobaxshlik 3. 6 - rasm. Tehronda Abu Rayhon Berun iyga o’rnatilgan haykal

xususiyatlarini o’rganish davomida joylarning geografik xaritalardagi o’rni, tabiiy iqlim sharoitlari, ayniqsa, buloqlar, betakror tabiiy go’shalar, issiq suvlarning davolash xususiyatlari haqida juda ko’p ilmiy ma’lumotlarni o’z asarlarida qayd etgan. Nosir Hisrav Balx shahri yaqinidagi Qobodiyon qishlog’ida tug’ilgan. U 1045-yilning kuzida Murg’ob daryosi bo’ylab janubga yurib, daryoning boshlanishigacha yetib borishda ko’rganlarini o’zining esdaliklariga tushirgan. Ikkinchi sayohatini u 1046-yil Arabistonga qarab boshladi. Manbalarda keltirilishicha, uning bu safari XI asrda amalga oshirilgan eng uzoq muddatli, qiziqarli va ma’lumotlarga boy bo’lgan sayohatlardan biri hisoblanadi. Mazkur sayohat Marvdan boshlanib, Eronning shimoliy qismi, Armaniston, Turkiya janubi, Arabistonning Makka va Madina shaharlari, Livan va hozirgi Isroil yerlaridan o’tib, Misrgacha davom etgan. Shundan keyin olim Hindistonning shimoliy viloyatlariga sayohat qilgan. Uning «Safarnoma» asari jahon geografiyasidagi eng nodir asarlardan biri sifatida qabul qilingan. Mahmud Qoshg’ariy Xitoyning Qashqar shahrida tug’ilgan. Manbalarga ko’ra, u Janubig’arbiy Osiyoning ko’plab shaharlarida bo’lgan, Bog’dodda ham 3.7 - rasm. Nosir Hisrav sayohatlari

yashagan. Turkiy tillarning xususiyatlarini o’rganish maqsadida olim ko’p yillar davomida Rumdan Mochingacha, O’rta Yer va Qora dengizlari bo’ylaridan to Xitoygacha sayohat qilgan, turkiy qabilalar yashaydigan yerlar, shahar va qishloqlarni kezgan. Uning «Devoni lug’atit turk» (Turkiy so’zlar lug’ati – «Devon») dunyo ilmining nodir qomusiy asari sifatida tan olingan. Shuning uchun ham, sharqshunos olim N. Baskakov Mahmud Qoshg’ariyni «Turkiy tillarni qiyoslash borasida yo’lchi yulduz» deb atagan bo’lsa, yana bir taniqli sharqshunos olim uni «XI asrning Radlovi» deya ta’riflagan edi. Uning safar marshrutlari davomidagi tabiiy geografik mintaqalarning iqlim xususiyatlari va ulardagi farqlar haqidagi ma’lumotlari hozirgi turizm sohasi uchun xizmat qilmoqda. Abdulqosim Mahmud ibn Umar az-Zamahshariy (10751144) 1075-yilning 19-martida Xorazmning Zamahshar qishlog’ida tug’ilgan. U hayoti davomida tinmay sayohat qilgan. Sayyoh-olim Sharq, xususan, musulmon mamlakatlarini 1100-1122 va 1127– 1139-yillarda ikki marta aylanib chiqqan. Zamahshariy Xuroson, Eron, Arabiston, Iroq, Yaman, Suriya, Marv, Nishopur, Isfaxon, Bog’dod, Xijoz, Damashq va Makka shaharlarida bo’lib, asarlari uchun boy manbalar to’plagan. Uning tilshunoslikka oid «Asos al-balog’a» (So’zga ustalik asoslari), «Samim al-Arabiya» (Arab tili mag’izi) va «Al- Kashshof» Qomusiy asari Qur’on tavsifiga oid asarlar o’rtasida eng

mukammali ekanligi sharqshunos va arabshunos olimlar tomonidan tan olingan. Shu sababli, mazkur asardan dunyoning turli mamlakatlari universitetlarida asosiy darslik sifatida hozirgacha foydalanib kelinmoqda. Hofizi Abru (1362-1431). Temuriylar sulolasining tarixchi va geografi Hofizi Abru Hirot shahrida tug’ilgan. Hayoti davomida ko’plab sayohatlarga chiqqan, Yevrosiyoning Hindistondan to Shomgacha bo’lgan yerlarini, Kavkaz va Rossiyaning ko’plab viloyatlarini kezgan. Uning o’zi bu haqda shunday yozib qoldirgan: «Yiroq safarlar asnosida Movarounnahr, Turkiston, Dashti Qipchoq, Xuroson, Iroq, Ozarbayjon, Eron, Mug’on, Gurjiston, Katta va kichik Armaniston, Rus va Shom yerlarining barchasini, Frot daryosi sohillarini, Xazar sohillarini, Qobulni, Mo’ltonni va Hindistonni ko’rdim». Abdurazzoq Samarqandiy (1423-1482). 1441–1444-yillarda (Afanasiy Nikitindan 25 yil oldin, Vasko da Gamadan 56 yil oldin) Hindistonga dengiz orqali borish yo’lini birinchi bo’lib bosib o’tgan va ushbu yo’nalishdagi hududlarni geografik jihatdan tasvirlab bergan sayyoh vatandoshimiz Abdurazzoq Samarqandiydir. U sayohati davomida Xurosonning qumli cho’llari, Markaziy Osiyoning janubi, Ozarbayjon, Eron, Iroq orqali o’tib, Fors ko’rfazidan Arabistonga chiqqan va mazkur dengiz orqali Hindistonga yetib borgan. Hindistonga borgan mashhur rus sayyohi Afanasiy Nikitin va golland sayyohi Vasko da Gamalar Hindistonga dengiz yo’li bilan borishda vatandoshimiz Abdurazzoq

Samarqandiyning asarlaridan foydalanganliklarini yozib qoldirishgan. Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530). Zahiriddin yoshlik chog’laridanoq turli sayohatlarni yaxshi ko’rgan. U 15-16 yasharligida Farg’ona, Samarqand va Toshkent hududlarini bir necha marta aylanib chiqqan. 19 yoshga to’lganda, Hisor tarafidan toqqa ko’tarilib, Fandaryo va Iskandarko’l orqali Zarafshon vodiysiga o’tib, Samarqandga kelgan. Boburning yozishicha, 21 yoshigacha Farg’onadan Buxorogacha, Toshkentdan Hisor va Hirotgacha bo’lgan barcha shahar va qishloqlarda hamda dashtu tog’larda bo’lgan. U umrining 30 yilini safarlarda o’tkazdi. Sayohatlari davrida o’zining shoh asari «Boburnoma» uchun boy ma’lumotlar to’plagan. «Boburnoma» O’rta Osiyo, Afg’oniston va Hindiston davlatlarining geografiyasi, tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, tabiati, etnografiyasi va tibbiyotiga oid muhim ma’lumotlar to’plami jihatidan dunyodagi eng mukammal asarlar ro’yhatiga kiritilgan. «Boburnoma» da 1000 dan ortiq geografik nomlar, mamlakat, shahar, qishloq, qal’a, dasht, tog’, dovon, dara, daryo, ko’prik, kechuv, ko’l, chashma, bog’, yaylov va joylarning nomlari keltirilgan. Xulosa qilib aytish mumkinki, Markaziy Osiyoda qadimgi sayyohlik Buyuk Ipak yo’lining 3.8 - rasm. Hindistonning Agra

paydo bo’lishi bilan bog’liq bo’lib, IX-XI asrlarda rivojlangan sayyohlik tufayli, kishilar bilimini oshiradigan turizmning ilmiy turiga asos solingan va ziyoratchilikning keng rivojlanishi asosida diniy turizmning ham ochilishiga asos qo’yilgan edi. Tayanch so’z va iboralar: Markaziy Osiyo sayohatchilari, qadimgi sayohatlar va ziyoratchilik, sayohat va sayohatchi, turist haqidagi tushunchalar, ziyoratchi olimlar, turizmni sayohatdan ajratib turuvchi asosiy farqlar, turizm kuchli jahon miqyosidagi iqtisodiyot tarmog’i, zamon va makonda ko’chib yurish, bo’sh vaqtning va mablag’ning mavjudligi. shahridagi Boburiylar saroyi. Qizil qal‟a.

Mustaqil ishlash uchun savollar 1. Sayohat deganda nimani tushunasiz? 2. Ilk sayohatchilar kimlar bo’lgan? 3. Ziyoratchilar qanday sayohatlarni amalga oshiradilar? 4. Savdogarlar sayohati haqida nimalarni bilasiz? 5. Markaziy Osiyo sayohatchilarining turizmga qo’shgan hissasi nimadan iborat? 6. Nima uchun Tomas Kuk turizmning asoschisi deyiladi? 7. «Turizm» ga berilgan ta’rifni keltiring. 8. Turistni sayohatchidan farqi nimalardan iborat?

ADABIYOTLAR 1. Абдурахмонов К . Х . Менеджмент туризма . Учебное пособие. –Т.: Филиал ФГБОУ ВПО ― РЕУ им. Г.В. Плеханова ‖ в г. Ташкенте, 2013, 248 с. 2. Агзамов С., Ташмуратов Т. Менеджмент международного туризма – Т.: ТашГУ, 196. 3. Adilova Z.D, Sodiqov T. Xalqaro turizm biznesi. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2010. 4. Adilova Z.D, Aliyeva M.T., Norchayev A. Turizm menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2011. 5. Aliyeva M.T., Umarjonov A. Turistik mamlakatlar iqtisodiyoti. – T:. Moliya, 2005. 6. Asror Mo’min. Dunyo mo’’jizalari. Yangi nashr. – T.: 2012, 8b. 7. Ahmadxo’jayev H. va boshqalar. Marketing tadqiqotlari. – T., 2002. 8. Boltaboyev M.R., Tuxliyev I.S., Muhamadiyev A.N., Abduxamidov S.A. ―Turizm: nazariya va amaliyot ‖ fanidan elektron darslik yaratish texnologiyasi. Uslubiy qo ’llanma. –S., 2016. 9. Gadoyev K., Berdiyeva S. Jahongashta sayyoh olimlar. – T.: O’zbekiston, 2012. 10. Данилов С. Туризм со вкусом узбекского плова. – T., 2013. 11. Ivatov I. Restoran menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: Iqtisodiyot, 2007. 12. Tashmuratov T.T., Saidov A., Umarqulov E. Turizm iqtisodi. – T.: TMI, 2000.

O'xshashlar

Turizm tushunchasi kurs ishi

Moliyaning mohiyati va vazifalari

Pulning mohiyati va funksiyalari

Moliyaning mohiyati va funksiyalari

Kreditning zarurligi va mohiyati