Савдо, молия ва хўжалик ҳаётини тартибга солиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111 KB

Ko'chirib olish

Савдо, молия ва хўжалик ҳаётини тартибга солиш РЕЖА: 1. Ислом ҳуқуқи олди-сотди ҳақида 2. Ислом ҳуқуқи қарзни узиш қоидалари, кафиллик ҳуқуқи, кафолат ва сақлаш ҳақида. Ҳайвонларни сўйиш, ов қилиш ва балиқ овлаш қоидалари

Савдо - Шарқда энг кенг тарқалган машғулотлардан бири. Шу боис савдо-сотиқ масалалари ислом қонунлари мажмуасида муфассал тартибга солинган. Ислом ҳуқуқи савдо-сотиқ билан шуғулланувчи одамлардан қуйидаги мезонларни билишни талаб қилади: 1) савдо-сотиқ қоидаларини билиш; 2) харидорлар орасида мусулмонларни ажратмаслик; 3) маҳсулотга ҳаддан ташқари қиммат нарх қўймаслик; 4) ўзи билан савдо битими тузган одам фикридан қайтиб, ушбу битимни бекор қилишни сўраса, рад этмаслик. Савдогар вояга етган, ақли расо ва омилкор одам бўлиши лозим. У ўз бойлигини фойда келтирмайдиган ишларга сарфламаслиги керак. Савдо иши билан шуғулланишга аҳди қатъий бўлиши лозим. Шариат ҳар қандай ҳолда, ҳатто ота-онасининг розилигига кўра ҳам, савдо-сотиқ ишлари билан шуғулланаётган вояга етмаган шахслар билан битим тузишни тақиқлайди. Бироқ вояга етмаган шахс харидор ва сотувчи ўртасида воситачилик қилишини ислом ҳуқуқи ман этмайди. Савдо-сотиқ ва айирбошлаш ишлари қуйидаги беш тамойил билан тартибга солинади: 1) маҳсулот ҳажми, миқдори, оғирлиги ёки ўлчови маълум бўлиши керак; 2) айирбошлашда молни бевосита харидорнинг қўлига топшириш лозим (масалан, от айирбошланган ва у қочиб кетган бўлса, битим ҳақиқий эмас деб топилади); 3) айирбошлаш учун таклиф қилинган моллар бири иккинчисидан фарқ қилиши керак (бир хил молни айрибошлаш мантиққа зид); 4) гаровга қўйилган мол эгасининг рухсатисиз сотилиши мумкин эмас; 5) қарзларни мол билан узишга, турли хизматларга ҳақ тўлашда мол билан ҳисоб-китоб қилишга рухсат этилади.

Ислом ҳуқуқи меъёрларига кўра, ижарага берилган мол-мулкни унинг эгаси томонидан сотилишига рухсат этилади, лекин ижарачи бу мол-мулкни ижара муддати тугагунча сақлаш ҳуқуқига эга бўлади. Мол-мулкнинг янги эгаси, агар ижара муддати уни қаноатлантирмаса, савдо битимини бекор қилиши мумкин. Сотиб олувчи билан сотувчи ўртасидаги олди-сотди битими юридик ҳужжат таърифини зикр этиш йўли билан, яъни сиға орқали мустаҳкамланади. Сотувчи: «Молни фалон пулга сотдим», дейди. Сотиб олувчи: «Молни фалон пулга сотиб олдим», деб жавоб беради. Мол нақд пулга ёки насияга сотилади. Молни насияга сотиб олишда қарзни қайтариш муддати кўрсатилиши шарт. Агар қарздор ўз қарзини қайтариш муддати тугагунга қадар вафот этган бўлса, қарзни тўлаш мажбурияти марҳумнинг меросхўрлари зиммасига тушади. Агар қарздор қарзни белгиланган муддатда қайтариш имкониятига эга бўлмаса, ислом ҳуқуқи мазкур муддатни узайтириб, қарздорга қарзни тўлаш имконини беришни таклиф қилади. Ислом ҳуқуқи мол ёки хизматни баҳосини белгиламасдан насияга сотишни тақиқлайди. Молни оширилган баҳода насияга сотишга ҳам рухсат этилмайди. Лекин сотувчи ўзи молни оширилган баҳода сотаётганини билдириб, маълум нархни айтса ва сотиб олувчи молни мана шу шартларда сотиб олишга рози бўлса, битим қонуний ҳисобланади. Ўзганинг молини эгасининг розилигисиз сотиш ҳақиқий эмас деб ҳисобланади. Энди савдо битимларининг бекор бўлиши шартларига ўтамиз. Ислом ҳуқуқи бундай шартларнинг ўн биттасини кўрсатади: 1) хияр ал-мажлис – тарафлар битим тузилган жойни тарк этмасдан туриб олди-сотди шартномасини бекор қилиш ҳуқуқи, яъни тарафлар тарқалмасидан битимни бекор қилишга рухсат этилади; 2) хияр ал-ғабн – савдо битимида алдов (ғабн) аниқланган; 3) хияр ал-шарт – савдо битимига иккала тараф (ёки тарафлардан бири) шартномани бекор қилиш ҳуқуқига эга эканлиги ҳақидаги шарт киритилган;

4) хияр ар-тадлис – битимда сохтакорликка йўл қўйилган (масалан, сотувчи ёки сотиб олувчи ўз молининг обрўсини ошириш мақсадида уни оширилган баҳода сотганлар); 5) хияр ат-тахалаф аш-шарт – савдо шартномасини тузиш чоғида сотувчи ёки сотиб олувчи бажармаслик битимнинг бекор бўлишига сабаб бўлувчи муайян шарт қўйганлар; 6) хияр ал-айб – молнинг камчилиги (айби) ёки сифатсизлиги ошкор бўлган ҳолларда савдо битимини бекор қилиш ҳуқуқи; 7) хияр аш-ширкат – савдо ташкилоти билан тузилган шартномани бекор қилиш ҳуқуқи. Сотилган молнинг бир қисми битим шартларига рози бўлмаган ўзга шахсга тегишли эканлиги аниқланган ҳолларда савдо битимининг бекор бўлиши. Бу ҳолда сотиб олувчи шартномани бекор қилиш ёки мол учун тўланган пулни олиш ҳуқуқига эга; 8) хияр ар-раият – бунда олди-сотди битимини тузиш чоғида сотувчи сотиб олувчига молни тавсифлайди, яъни сотиб олувчи молни ўз кўзи билан кўрмайди. Молнинг тавсифи ҳақиқатга тўғри келмаслиги аён бўлган ҳолларда мижоз шартномани бекор қилиш ёки сотиб олинган молни алмаштиришни талаб қилишга ҳақли; 9) хияр ат-тахир – молни бериш муддатини кечиктириш. Агар сотиб олувчи сотувчи билан тузилган битимга кўра ундан молни нақд пулга олиш мажбуриятини олган, лекин уч кун ичида молнинг пулини тўламаган бўлса, сотувчи битимни бекор қилиш ҳуқуқига эга, чунки харидор айни ҳолда молнинг пулини тўлаш муддатини кечиктириш шартини қўймаган. Агар битим тез бузиладиган маҳсулотлар билан боғлиқ бўлса, олди-сотди шартномаси биринчи куннинг охиригача бекор қилиниши ҳам мумкин; 10) хияр ал-ҳайвон – агар олди-сотди шартномасида белгиланган ҳайвон ўрнига бошқа ҳайвон сотилган ёки берилган бўлса, орадан уч кун ўтганидан кейин шартноманинг бекор бўлиши;

11) хияр ат-таазур ат-таслим – молни сотиб олувчига топшириш имкониятининг йўқлиги туфайли (масалан, сотилган от қочиб кетган бўлса) савдо битимини бекор қилиш ҳуқуқи. Шу нарса диққатга сазоворки, Шарқда одамлар қадим замонлардан то ҳозирги вақтга қадар шаҳар аҳолисининг фаровонлиги ҳақида бозорлардаги серобгарчилик даражасига қараб ҳукм чиқарадилар. Шу боис ислом қонунлари мажмуасида савдо-сотиқ масалалари муфассал ишлаб чиқилган 1 . Швейцариялик шарқшунос Адам Мец ҳижрий III - IV асрлар ( IX - X асрлар)да Араб халифалиги маданиятининг тарихига бағишланган китобида мусулмон савдоси «ўз уйининг эгаси»га айлангани, унинг кемалари ва карвонлари дунёнинг барча томонларига қатнагани, у жаҳон савдосида етакчи ўринни эгаллаганини таъкидлайди. 2 Ислом ҳуқуқи савдо битимини ўзбошимчалик билан бекор қилишга йўл қўймайди. Бунинг учун асос бўлиши керак. Ислом ҳуқуқи қоидаларига кўра, сотиб олувчи сотиб олинган молнинг сифатсизлиги туфайли олди-сотди шартномасини бекор қилиш тўғрисидаги масалани кўтаришга ҳақли эмас, башарти: 1) молни сотиб олиш чоғида у молнинг нуқсонидан огоҳ топган бўлса; 2) мижоз нуқсонли молни сотиб олишга розилик берган бўлса; 3) молни сотиб олиш чоғида сотиб олувчи молнинг нуқсони аниқланган ҳолда даъво қилмаслиги ва нуқсон учун ҳақ сўрамаслигини айтган бўлса; 4) агар молни сотиш чоғида харидор унинг нуқсонларидан огоҳ этилган бўлса. Лекин бу ҳолда у, агар сотувчи огоҳ этмаган нуқсонларни топгудек бўлса, битимни бекор қилиш ёки нуқсон учун ҳақ талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлмайди 3 . 1 +аранг: Неклесса Г. Мусульманской торговле... была свойственна горделивая осанка! // Экономика и статистика. 1993. №7. – С.29. 2 Ыша ерда. 29-б . 3 +аранг: Буружерий Щусайн Табатобий. Рисолаи тавозищ ал-Масоил. - 4-нашр. - Тещрон (форс тилида).

+уйидаги уч ҳолда сотиб олувчи битимни бекор қилиш ҳуқуқига эга бўлмайди, лекин молнинг нуқсони учун ҳақ тўлашни талаб қилиши мумкин: 1) агар мол сотилганидан кейин ундан фойдаланилган бўлмаса; 2) агар мижоз савдо битими тузилганидан сўнг молни сотувчи қайтариш ҳуқуқини бекор қилган бўлса; 3) агар молнинг нуқсони савдо битими муддати ўтганидан кейин аниқланган бўлса. Ислом ҳуқуқида савдога давлат даромадининг асосий манбаларидан бири сифатида қаралади. Шу боис савдо-сотиқ ишлари мусулмон давлатларининг олий ҳокимияти томонидан ҳар тарафлама рағбатлантирилган. Илк ислом давридаёқ, Мадинада биринчи мусулмон жамоаси ташкил топгач, Муҳаммад Пайғамбар (САВ) савдо-сотиқ масалаларига алоҳида эътибор бергани бежиз эмас. «Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида савдо компаниялари жуда кенг тарқалган эди, - деб ёзади Г.Неклесса. - Уларнинг айримлари бу мамлакатларда карвон савдосини ўз қўлида жамлаган савдогарлар капиталининг қудратли бирлашмалари ҳисобланган. Одамлар савдо-сотиқни билганлар, ўша қадим замонлардаёқ биз ҳозир бозор муносабатларини тиклаш жараёнида фойдаланаётган атамаларни яхши тушунганлар. Ўша даврда савдо компаниялари кўпгина шаҳарларда ўз карвонсаройларига эга бўлган. Бу карвонсаройлар четдан келган савдогарлар учун ҳам меҳмонхона, ҳам даллол воситачилигида йирик улгуржи савдо битимлари тузиладиган жой бўлиб хизмат қилган» 4 . Битимларга ҳақ чеклар билан тўланган. Чеклар бўйича (чек - келиб чиқиши форсча бўлган сўз) нафақат битим тузилган жойда, балки бошқа шаҳарларда ҳам битимнинг тўлиқ суммасини пулга алмаштириб олиш мумкин бўлган. Араб тарихчиси Абу Шужа ар-Рудварий ( XI аср) айрим савдо компаниялари томонидан Мағрибда берилган чекларга Халифаликнинг 4 Неклесса Г. Мусульманской торговле... была свойственна горделивая осанка! // Экономика и статистика. 1993. №7. – С.30.

шарқий вилоятларида ғазнага хирож тушишидан тезроқ ҳақ тўланганини ёзади 5 . 11.2. Ислом ҳуқуқи қарзни узиш қоидалари, кафиллик ҳуқуқи, кафолат ва сақлаш ҳақида. Ҳайвонларни сўйиш, ов қилиш ва балиқ овлаш қоидалари Сўнгги зикр этилган қоидалардан бошлаймиз. Шуни таъкидлаш зарурки, истеъмол қилинадиган озиқ-овқатлар ва улар билан боғлиқ қонун- қоидалар ислом дини ва мусулмонлар турмушини ўрганиш соҳасидаги муҳим масалалардан бири ҳисобланади. Шариат рухсат этилган ёввойи ва уй ҳайвонлари ва паррандаларни улар махсус қоидалар бўйича сўйилганидан кейингина истеъмол қилишни талаб этади. Ёввойи ҳайвонларнинг ҳали оёққа турмаган болалари ва қушларнинг учишга кирмаган полапонларини овлаш тақиқланади (ва уларнинг гўшти ҳаром ҳисобланади). Шариат ҳайвонни сўйишда унинг бўйнидаги тўрт йирик томири тўлиқ кесилишини талаб қилади. Агар уларнинг фақат иккитаси кесилган бўлса, бу сўйиш қоидасини бузиш ҳисобланади. Шариатда туя сўйишнинг алоҳида қоидалари белгиланган. Риоя этиш мажбурий саналган беш асосий шартдан ташқари, бу ерда қўшимча шартлар ҳам мавжуд. Шариатда ёввойи ҳайвонларни овлашнинг беш шарти, овда итдан фойдаланишнинг олти шарти, балиқ овлаш шартлари белгиланган. Ислом мусулмонлар ўртасидаги савдо-иқтисодий алоқалар ҳамда қарз мажбуриятларини қатъий тартибга солади. +арз бериш ислом таълимотида маъқул ва хайрли иш деб қаралади. Камбағаллар, етимлар ва бева- 5 Ыша ерда

бечорларни моддий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш, улар муносиб турмуш кечиришига кўмаклашиш ҳар бир мусулмон учун фарз саналади. Бу ҳақда +уръони каримда ва ҳадисларда жуда кўп ҳикматларни ўқиш мумкин. Имом ат-Термизий томонидан йиғилган ҳадислардан бирида шундай дейилади: «Абу Ҳурайранинг айтишича, ҳазрат Расулуллоҳ (с.а.в.) шундай деганлар: «Кимки бир мусулмоннинг дунё қайғуларидан бир қайғусини енгиллаштирса, Аллоҳ унинг қиёмат кунидаги қайғуларидан бирини енгиллаштиради. Кимки дунёда бир қийналган мусулмоннинг оғирини енгил қилса, Аллоҳ таоло унинг қиёматдаги оғирини енгил қилади. Кимки бу дунёда бир мусулмоннинг айбини яширса, Аллоҳ таоло дунё ва охиратда унинг айбини яширади. Модомики бир банда бошқа бир бандага ёрдам қилса, Аллоҳ таолодан унга ҳам мадад етади» 6 . Мусулмон биродарининг оғирини енгил қилиш, унга мушкул пайтларда ёрдам қўлини чўзиш, қайғусига ҳамдард бўлиш, зарур ҳолларда эса унга қарз бериш исломда мўминларнинг муҳим бурчларидан бири ҳисобланади. Имом ал-Бухорий ва Имом Муслим Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) қуйидаги сўзларини келтирадилар: «Мусулмонлар бир-бирларига насиҳат қилиб юрмоғи ва ўзаро раҳмли бўлмоғи лозим. Жасаддаги аъзолар мисолики, агар биттаси оғриса, қолган аъзолар бедорлик билан ҳамдард бўлади, токи оғриқ кетгунча». Ислом таълимотига кўра, ҳаёт қийинчиликлар ва ғам-ташвишларга тўладир. Бинобарин, мусулмон одамнинг ҳаётида ҳам қийинчиликлар ва ғам- ташвишлар, масалан, моддий қийинчилик билан боғлиқ ҳолатлар кўп бўлади. Бундай кезларда у бировдан қарз сўрашга мажбур бўлади. Абу Ҳурайранинг айтишича, ҳазрат Расулуллоҳ (САВ) шундай деганлар: «Мусулмон мусулмоннинг оға-инисидур, унга хиёнат қилмайди, ёлғон гапирмайди, алдамайди» (Имом ал-Бухорий, Имом Муслим). 6 Абу Мусо Термизий. Сащищи Термизий. Танланган щадислар. - Тошкент: /афур /улом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1993. – 46- б.

$Хуллас, мўмин одам қандай қийинчиликка учрамасин, мусулмонлар унга ёрдам қўлини чўзишлари керак. Чунончи, мўмин одам мушкул моддий аҳволда қолган, ўзининг овқатланиш, бошпана, даволаниш ва шу кабилар билан боғлиқ асосий эҳтиёжларини қондириш учун пулга муҳтожлик сезган ҳолларда мусулмонлар унга ёрдамга шошилишлари ва, судхўрлик, қаллоблик ва алдамчилик ҳукм сураётган жамиятлардан фарқли ўлароқ, унинг муҳтожлигидан ўз манфаатларида фойдаланмасдан, унга қарз беришлари лозим. Аллоҳ таоло буюради: «...намоз ўқинг, закот тўланг ва Аллоҳга ихтиёрий қарз беринг» 7 . Шунда мусулмонлар баркамол жамият қуришлари ва Аллоҳ таолонинг мукофотига сазовор бўлишлари мумкин. Зотан, Аллоҳ таоло айтади: «Аллоҳга чиройли қарз берадиган (Унинг йўлида ўз бойлигидан сарфлайдиган) киши борми, унга бир неча баробар кўп қилиб қайтарса? ...» («Бақара» сураси, 245-оят). Ҳазрат Расулуллоҳ (САВ) шундай деган эканлар: «Кимки мўмин одамга бир дирҳамдан икки марта садақа берса, улардан бири садақа ҳисобига ўтади» (Ибн Ҳаббан). Исломда қарз бериш мукофоти садақа мукофотидан устун бўлиши ҳам мумкин. Бу кимга, қандай одамга садақа берилганига ҳамда қарз берилган одамнинг ҳолатига боғлиқ. Айни пайтда шуни қайд этиб ўтиш керакки, агар қарзни қайтариш муддати белгиланган бўлса, қарздор уни вақтида қайтариши шарт, қарз берувчи эса қарзни мана шу муддатдан олдин талаб қилмаслиги керак. Олинган қарзни қайтаришни сабабсиз кечиктириш исломда гуноҳ ҳисобланади. Лекин, қарздорнинг яшаётган уйидан ва зарур рўзғор буюмларидан бошқа нарсаси бўлмаса, қарз берувчи қарзини қайтаришни талаб қилмаслиги ва унинг қайтарилишини чидам билан кутиши шарт. Агар олган қарзини қайтаришга қурби етмаган қарздор меҳнатга лаёқатли бўлса, у қарзни ўз меҳнати билан қайтариши шарт. 7 Яъни: ыз мабла\ингизни яхши ишларга сарфланг, Аллощдан мукофот олгайсиз.$