Пул муомаласини ҳуқуқий тартибга солиш. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларни ҳуқуқий тартибга солиш - Iqtisodiyot - Referatlar

Пул муомаласини ҳуқуқий тартибга солиш. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларни ҳуқуқий тартибга солиш

Yuklangan vaqt:

01.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.9296875 KB

Ko'chirib olish

Пул муомаласини ҳуқуқий тартибга солиш. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларни ҳуқуқий тартибга солиш Режа : 1. Ўзбек СЎМини жорий қилиш зарурияти. 2. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тушунчаси ва уларни ташкил этиш асослари .

Ўзбек СЎМини жорий қилиш зарурияти. Собиқ Иттифоқ парчаланиб кетганидан сўнг МДҲдаги мамлакатлар ўртасида ягона пул бирлигини сақлаб қолишга асло ҳожат қолмади. Айни пайтда давлатлар мустақил молиявий сиёсат юрита бошлади. Бундай шароитда: биринчидан, республикаларда молия соҳасида юз бериши мумкин бўлган ўзгаришларни олдиндан билиш мушкул бўлиб колди; иккинчидан, нақд пулсиз маблағ ҳаракати билан боғлиқ тўловлар анча чекланди; учинчидан, минтақалараро фоиз меъёрлари ўртасидаги фарқ кучайди; туртинчидан, пул қадрсизлана бошлади; бешинчидан, Россия Марказий банки томонидан МДҲ мамлакатларини нақд пул ва кредитлар беришнинг мунтазамлигига риоя қилинмагани, маблағ етишмаслиги ва иқтисодий фаолиятда беқарорликка олиб келди; олтинчидан, турли республикаларда пулни ҳар хил даражада қадрсизланиши, минтақада истеъмол молларини камайтириб юборди; еттинчидан, Ҳукуматлар ўртасида ишонч ва ҳамжиҳатлик йўқлиги, шунингдек, унчалик муҳим бўлмаган масалалар бўйича ҳатти-ҳаракатлар аҳволни баттар оғирлаштирди. Юзага келган шароит мустақил давлатларнинг, шу жумладан Ўзбекистоннинг ўз миллий пулини, яъни СЎМини жорий этишни тақазо қилди. Шу тариқа ўзбек СЎМи дунёга келди. СЎМни жорий этишда Ўзбекистон ўзи танлаган йўлдан борди. Ўзбекистон Республикасида пул тизими - бу республикада пул муомиласини ташкил этиш шакл ва усулларини ҳуқуқий тартибга солиш демакдир. Пул тизими функцияланишини таъминловчи молиявий-техник масалалар, яъни пул бирликларини ясаш, уларни ўтказиш, сақлаш ва инкассация тартиби, пул бирликларининг заҳира жамғармаларини ташкил

этиш, тўлов қобилияти хусусиятлари ва тартибини ўрнатиш, шикастланган пул белгиларини алмаштириш ва муомиладан чиқариш ва бошқалар қонун асосида чиқариладиган Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг меъёрий актлари билан тартибга солинади. Ўзбекистон Республикаси пул тизими бир неча элементлардан ташкил топган. Пул тизими элементлари жумласига қуйидагилар киради: расмий пул бирлиги; нақд пул эмиссиясининг тартиби; пул муомиласини ташкил этилиши ва тартибга солиниши. Ўзбекистон Республикасининг расмий пул бирлиги СЎМдир. Бир сўм юз тийиндан иборат. Сўм Ўзбекистон Республикасида ягона, чекланмаган ва қонуний тўлов воситаси бўлиб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг пул бирлиги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1994 йил 16 июнда эълон қилинган "Ўзбекистон Республикаси миллий валютасини муомилага киритиш тўғрисида"ги Фармонга биноан 1994 йил 1 июлдан бошлаб муомилага киритилди. "Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида"ги қонунга биноан Марказий банк, Ҳукумат билан ҳамкорликда, пулнинг мустаҳкамлигини таъминлашга қаратилган ягона давлат кредит-пул сиёсатини ишлаб чиқади ва амалга оширади. Пул муомиласи - бу пулнинг нақд пул ва нақд пулсиз шаклдаги ҳаракати бўлиб, товарлар муомиласига хизмат қилади. Юқоридаги таърифдан кўриниб турибдики, пул муомиласининг икки тури мавжуд: а) пулнинг нақд пул шаклида , яъни пул бирликлари (банкнотлар ва тангалар) шаклидаги муомиласидир. Бунда тўлов воситаси бўлиб - бир субъектнинг иккинчи субъектга маълум бир товар, иш ёки хизмат учун ва қонунда белгиланган бошқа ҳолларда (масалан, жарима) бериладиган реал пул бирликлари ҳисобланади; б) пулнинг нақд пулсиз шаклдаги муомиласи. Пулнинг нақд пулсиз шаклдаги ҳаракати - бу бир субъектнинг банкдаги счётидан иккинчи

субъектнинг уша банкдаги ёки бошқа банкдаги счётига маълум бир пул суммасининг ўтказилишидир. Пул массаси - бу муомилада бўлган пул бирликлари; юридик шахслар ва фуқароларнинг банкдаги счётларида ва омонатларида сакланадиган пул маблағлари; банкларнинг пул мажбуриятларидир. Пул тизими ривожланган давлатларда нақд пулсиз шаклдаги тўлов маблағлари ҳар қандай вақтда нақд пулга ва аксинча, нақд пул нақд пулсиз шаклга алмаштирилади. Нақд пул муомиласи - уларнинг эмиссиясидан, яъни пул бирликларини муомилага чиқаришдан бошланади. "Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида"ги қонунга биноан нақд пул эмиссияси (муомиласи) ва уларни ташкил этиш, пул маблағларини муомиладан қайтариб олиш Марказий банк томонидан амалга оширилади. Муомилада бўлган банкнотлар ва тангалар Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг қатъий мажбуриятлари ҳисобланади ва унинг жамики активлари билан таъминланади. Шунинг билан бирга Марказий банк йук қилиб юборилган, йўқотилган, қалбаки, ясама ва қонуний кучини йўқотган банкнотлар ва тангаларни ўрнини қопламайди. Муомилада бўлган нақд пул таркиби ҳамда нақд пул билан амалга ошириладиган ҳисоб-китобларнинг тўхтовсиз олиб борилиши учун Марказий банк жавобгар бўлиб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасида нақд пул шаклида қуйидаги ҳисоб- китоблар амалга оширилиши мумкин: корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг аҳоли билан ҳисоб-китоблари; товар ва озик-овкат бозорларида маълум бир фуқаролар ўртасидаги ҳисоб-китоблар; аҳолининг молиявий-кредит органлари билан бўладиган ҳисоб-китоблари; маълум бир чегара доирасида корхоналар, ташкилотлар ўртасидаги ҳисоб-китоблар. Бозор иқтисодиёти ва банк тизими ривожланган давлатларда нақд пул шаклида ҳисоб-китобларни амалга ошириш – бутун пул муомиласининг 3-8

фоизидан ошмайди. Бу давлатларда хизматчиларнинг ва бошқа ходимларнинг иш ҳақлари банкдаги тегишли ҳисоб рақамларига ўтказилади. Масалан, АКШда - 1 фоиз; Англияда - 10 фоиз; Францияда – 10 фоиздан камроқ; Канадада – 5 фоизга яқин аҳоли иш ҳақини нақд пул шаклида олишади холос. Одатда, аҳолининг товарлар (ишлар, хизматлар) учун ҳисоб-китоблари, аксарият ҳолларда, нақд пулсиз шаклда, яъни: ҳисобдан-ҳисобга ўтказиш, чеклар, кредит ва магнит карточкалари орқали амалга оширилади. Нақд пул муомиласининг асоссиз кенгайиши мамлакат иқтисодиётида пулнинг тақчиллигини ва иқтисодиётнинг молиявий мувозанати бузилишини келтириб чиқариши мумкин. Нақд пулсиз шаклдаги пул муомиласининг асосий уч тури мавжуд бўлиб, буларнинг биринчиси - бу юридик ёки жисмоний шахснинг банкдаги (бошқа кредит муассасасидаги) ҳисоб рақамидан бошқа юридик ёки жисмоний шахснинг шу банкдаги ёки бошқа банкдаги (кредит муассасасидаги) ҳисоб рақамига маълум бир пул суммасини ўтказиш тўғрисидаги кўрсатмасидир. Нақд пулсиз шаклдаги пул муомиласининг иккинчи тури - бу векселлар ва бошқа шунга ўхшаш пул мажбуриятлари ёрдамида ҳисоб-китоб қилишдир. Векселлар уларда кўрсатилган муддат келганда вексел берувчи муайян пул суммасини вексел эгасига (вексел олувчига) сўзсиз тўлаши лозим бўлган мажбуриятдан гувоҳлик берувчи қимматли қоғоздир. Векселлар хазина ва тижорат векселларига, оддий ва юбориладиган векселларга бўлинади. Векселларни чиқариш ҳамда уларни рўйхатдан ўтказиш қоидаларини Ўзбекистон Республикаси Марказий банки Молия вазирлиги билан биргаликда белгилайди. Ҳозирги вактда Ўзбекистон Республикасида нақд пулсиз шаклдаги пул муомиласида векселларнинг қўлланилиши вақтинча тўхтатиб қўйилган.

Нақд пулсиз шаклдаги пул муомиласининг учинчи тури - бу банкларнинг кредит карточкаларидир. Бу карточкалар ривожланган мамлакатларда кенг қўлланилади. Касса операциялари - бу нақд пулларни қабул қилиш, сақлаш ва бериш билан боғлиқ бўлган моддий-техник жараёнларнинг йиғиндисидир. Юқорида кўрсатиб ўтилган жараёнлар молия ҳуқуқи меъёрлари билан тартибга солинади. Касса операцияларининг давлат томонидан тартибга солиниши қайси субъектларга нисбатан амалга оширилишига қараб, уларни: а) банк ва бошқа кредит муассасалари; б) корхона, муассаса ва ташкилотлар; в) товарлар, хизматлар ва ишлар учун аҳолидан бевосита тўловларни қабул қилувчи корхоналар ва бошқа ташкилотларнинг операцияларини тартибга солишларга бўлиш мумкин. Биринчи ва иккинчи гуруҳлардаги касса операцияларининг тартибга солиниши - муомилада бўлган нақд пулнинг массасини камайтиришга қаратилгандир. Бундан ташқари, касса операцияларини юритиш қоидаларига риоя этиш - банкларнинг, корхоналарнинг ва бошқа субъектларнинг шахсий манфаатини - нақд пулларни ҳимоя қилишни таъминлайди. Касса операцияларини тартибга солишнинг учинчи гуруҳи, биринчи навбатда, давлат манфаатларини, яъни солиқга тортиладиган суммаларнинг аниқ ҳисобга олинишини таъминлайди. Шу билан бирга аҳолидан нақд пул келиб тушишини ҳисобга олиш тўғрисидаги маълумотлар - корхона мулкдорига мазкур корхонадаги пул муомиласининг ҳолати устидан назорат олиб бориш имкониятини беради. Юқорида санаб ўтилган касса операцияларини тартибга солишнинг барча турлари Ўзбекистон Республикасининг давлат ҳокимияти органлари томонидан тартибга солинади.

Асосий пул ҳужжатлари - кирим ва чиқим касса ордерлари бўлиб, улар бошлангич ҳужжатлар - шартномалар, аризалар ва бошқалар асосида расмийлаштирилади. Корхона кассасидан бошқа корхона эҳтиёжлари учун нақд пулларни бериш тақиқланади. Корхонага келиб тушадиган ёки сарф қилинадиган барча нақд пуллар касса дафтарида қайд қилинади. Корхона фақат битта касса дафтарини юритиши лозим. Касса дафтари номерланган ва печатланган бўлиши лозим. Бюджет муассасаларига хизмат кўрсатувчи марказлашган бухгалтерияларда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан тасдиқланган махсус касса дафтарларида касса операцияларини қайд қилинади. Нақд пуллар берилганида ёки олинганида касса дафтарига тегишли маълумотлар дарҳол киритилиши лозим. Ҳар куни иш кунининг охирида кассир амалга оширилган барча касса операцияларини ҳисоблаб чиқади ва кейинги кунга қолган нақд пул қолдиқларини бухгалтерияга топширади. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тушунчаси ва уларни ташкил этиш асослари . Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар банк ҳисобварақларида тегишли суммаларни ёзиб бориш воситасида, яъни тўловчининг ҳисобварағидан олувчининг ҳисобварағига маблағларни ўтказиш ёки ўзаро талабларни қарз суришиш йўли билан амалга ошириладиган тўловлар мажмуидир. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар корхоналар ва ташкилотлар ўртасида қуйидаги ўзаро муносабаларни юзага келтирувчи воситадир : а) ўзаро муносабатлар (реализация қилинган товарлар, бажарилган ишлар, кўрсатилган хизматлар учун ҳақ тўлаш); б) молия тизими билан муносабатлар (солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни тўлаш);

в) кредит тизими билан муносабатлар (банк кредитларини олиш ва қайтариш); г) юқори бошқарув органлари билан муносабатлар (маблағларни идора ичида тақсимлаш ва қайта тақсимлаш). Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар қисман аҳоли даромадларини ташкил этиш ва улардан фойдаланишга хизмат кўрсатади (даромадларнинг бир қисмини омонатларга ўтказиш, товарларга тўлов учун чеклардан фойдаланиш ва ҳ.к.). Нақд пулсиз ҳисоб-китобларни кенг қўллаш мамлакат молия тизими асосий бўғинларининг нормал ишлаши учун катта аҳамиятга эга, чунки пул ҳисоб-китоблари орқали давлат пул маблағларининг турли жамғармаларини ташкил этиш, уларни тақсимлаш ва фойдаланиш ҳисобини юритади ва назорат қилади. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг тўғри ташкил этилиши корхона, ташкилот ва аҳоли пул даромадлари бир қисмининг бюджетга келиб тушиши ҳамда бюджет ҳисобидан узлуксиз молиялаштириш учун ёрдам беради. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг банклар орқали амалга оширилиши мажбурийлиги банкларда кредит ресурслари ҳосил бўлишини таъминлайди, пул муомалас ини тезлаштиради, нақд пул муомалас ига ижобий таъсир кўрсатади. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тизими уларни ташкил этишнинг муайян тамойиллари, шакл ва усулларига асосланади. Нақд пулсиз ҳисоб- китобларнинг умумий тан олинган тамойиллари қуйидагилардан иборат: б иринчидан , одатда, ҳисоб-китоблар маблағларни олувчилар томонидан товарлар юклаб берилган, иш бажарилган, хизмат кўрсатилганидан кейин, шунингдек, молиявий кредит ва бошқа пул мажбуриятларини тўлаш (масалан, солиқ тўловларини тўлаш, кредитларни қайтариш ва ҳ.к. бўйича мажбуриятларни бажариш) муддатлари етиб келганидан кейин амалга оширилади. Товарлар, ишлар, хизматлар учун олдиндан ҳақ тўлаш муайян шарт - шароитларда амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Тўлов интизоми ва ўзаро ҳисоб-

китоблар тизимини мустаҳкамлаш чора-тадбирлари тўғрисида» 1996 йил 24 январдаги УП-1363-сонли фармони билан, мулкчилик шаклларидан қатъи назар, республика истеъмолчи корхоналари ва ташкилотларига маҳсулотларни юклаб жўнатиш фақат етказиб бериш ҳажмининг 15 фоизидан кам бўлмаган миқдорда олдиндан ҳақ тўланган тақдирдагина амалга оширилади. Ушбу чора ишлаб чиқарилаётган маҳсулот учун ҳисоб- китоблар тизимини мустаҳкамлаш, тижорат банклари, корхоналар ва ташкилотлар тўлов интизомига риоя этишлари учун уларнинг масъулиятини ошириш, ўзаро қарзларнинг қисқартирилишини таъминлаш учун қаратилган; ит ккинчидан , ҳисоб-китоблар бўйича тўловлар, умумий қоидага кўра, тўловчининг розилиги билан амалга оширилади. Бундай розиликсиз маблағларнинг ҳисобдан чиқарилишига қонунчилик билан қатъий белгиланган ҳолларда (масалан, инкассо топшириқномалари бўйича) рухсат берилади, бу ҳақда кейинроқ тўхталиб ўтилади; у чинчидан , тўловлар фақат тўловчининг ҳисобварағида маблағлар мавжуд бўлган ҳолларда ёки банк кредити ҳисобидан амалга оширилади. Маблағлар етишмаган ҳолда ҳисоб - китоб ҳужжатлари тўловчининг талаб қилиб олингунча депозит ҳисоб-варақларидан амалдаги қонунчилик билан белгиланган тўловлар навбати тартибида тўланади. Масалан, ҳисобварақ эгасининг бевосита ишлаб чиқариш фаолияти билан боғлиқ бўлган, кечиктириб бўлмайдиган эҳтиёжлари учун маблағларни ҳисобдан чиқариш навбатдан ташқари равишда амалга оширилади. Кейин маблағлар қуйидаги тўловларни назарда тутувчи тўлов ҳужжатлари бўйича ҳисобдан чиқарилади: а) бюджетга тўловлар (давлат мулкини давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш, жарима санкциялари ва давлат божидан тушган маблағлар, республика ва маҳаллий бюджетларда тўпланадиган маблағлар ҳам шунга киради); б) бюджетдан ташқари жамғармаларга тўловлар;

в) меҳнат ҳуқуқий муносабатлари ва уларга тенглаштирилган тўловлардан келиб чиқадиган талабларни қондириш учун тўловлар. Бунда ушбу мажбуриятлар тенг даражада бажарилиши таъминланиши керак. Юқорида кўрсатилган тамойилларга асосан нақд пулсиз ҳисоб- китобларни ташкил этиш умумий қабул қилинган айрим талабларга жавоб бериши керак. Бу талаблар: барча тўловларнинг ўз вақтида таъминланиши ; маблағларни олувчилар билан тўловчиларнинг шартнома ва ҳисоб-китоблар интизомига риоя этишларини ўзаро назорат қилишлари, шунингдек, ҳисоб- китоб муносабатлари устидан банк назорати учун зарур бўлган шарт- шароитларни ташкил этиш ; ҳисоб-китоблардан ортиқча бўғинларни чиқариш, тўловларни амалга оширишнинг электрон усулларини жорий этиш йўли билан ҳисоб-китоб операцияларини оптималлаштириш ; аҳоли нақд пулсиз ҳисоб-китобларини кенгайтириш ва ҳ.к. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар иқтисодий мазмунига кўра товар ва товарсиз операциялар бўйича ҳисоб-китобларга бўлинади. Товар операцияларига реализация қилинган товар-моддий бойликлар, бажарилган ишлар, кўрсатилган хизматлар учун корхоналар, ташкилотлар ўртасида амалга ошириладиган ҳисоб-китоблар киради. Товарсиз операциялар молиявий мажбуриятлар бўйича ҳисоб-китоблар (бюджетга тўловлар, банк ссудаларини тўлаш, суғурта тўловлари ва бошқалар)дир. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар етказиб берувчи билан харидор, етказиб берувчи билан банк, харидор билан банк ўртасида юзага келадиган иқтисодий муносабатларни акс эттиради. Шу муносабат билан нақд пулсиз ҳисоб-китобларга муайян хусусиятлар хос бўлиб, улар икки омил билан боғлиқдир. Биринчидан, ҳар бир ҳисоб-китоб операцияси учун айни бир вақтда уч қатнашчи мавжуд бўлиши шарт: банк, тўловчи ва олувчи. Уларнинг ҳисоб -китоб муносабатлари соҳасидаги ўзаро алоқалари кўп ҳолларда фуқаролик-ҳуқуқий шартномалари билан тартибга солинади. Иккинчидан, ҳисоб-китоб операцияларини амалга ошириш тартиби Марказий банк томонидан белгиланиб, ушбу муносабатларда у ўзига тегишли ҳокимият

ваколатлари берилган давлат органи сифатида қатнашади. Шу сабабли ҳисоб-китоб операцияларини амалга ошириш вақтида юзага келадиган ижтимоий муносабатлар фуқаролик ҳуқуқи ва молия ҳуқуқи меъёрлари билан тартибга солинади. Фуқаролик ҳуқуқи меъёрлари турли субъектлар ўртасида шартнома мажбуриятларини бажариш вақтида юзага келадиган ҳисоб-китоб операцияларини тартибга солади. Фуқаролик ҳуқуқий шартномаларни тузиш вақтида ушбу шартномаларда томонлар келишуви бўйича белгиланадиган ҳисоб-китоблар шартлари (шакли, муддатлари ва ҳ.к.) назарда тутилган бўлиши лозим. Аммо барча ҳисоб-китоб муносабатлари учун молиявий-ҳуқуқий тартибга солишнинг мавжуд бўлиши хосдир. Бу шу билан белгиланадики, нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг мажбурий субъектларидан бири сифатида банклар қатнашиб, улар ўз мижозлари (тўловчилар ва олувчилар – фуқаролик ҳуқуқий муносабатлари субъектлари)нинг фармойишларини пассив бажарувчи ролида чиқиш билангина чекланиб қолмайди. Ҳисоб-китоб муносабатлари субъектларидан бири бўлиб, банклар ҳисоб-китобларни ташкил этади ва амалга оширади, ҳисоб-китоб операцияларини амалга ошириш учун белгиланган қоидаларга риоя этилишини назорат қилади, зарур асослар мавжуд бўлган ҳолларда эса, давлат мажбурлов чораларини ҳам қўллайди. Табиийки, банклар билан уларнинг мижозлари ўртасидаги муносабатларнинг ушбу гуруҳи фуқаролик ҳуқуқи меъёрлари билан тартибга солиниши мумкин эмас. Мазкур ҳолда давлат-ҳокимият хусусиятидаги молиявий-ҳуқуқий муносабатларнинг барча белгилари яққол кўриниб турибди ва шу муносабат билан улар молия ҳуқуқи томонидан ўрганилмоқда. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларни молиявий-ҳуқуқий тартибга солиш асослари Марказий банк тўғрисидаги қонун билан белгиланган. Мазкур қонун 36-моддасига мувофиқ нақд пулсиз ҳисоб-китоблар Ўзбекистон Республикаси ҳудудида банклар орқали амалга оширилади. Марказий банк Ўзбекистон Республикасининг нақд пулсиз ҳисоб-китобларни амалга

оширувчи, қонунчиликда «мижозлар» деб аталадиган барча юридик ва жисмоний шахслари учун мажбурий бўлган нақд пулсиз ҳисоб-китоблар шакллари ва қоидаларини белгилаш ҳуқуқига эга. Марказий банк норматив ҳужжатлари ҳисоб-китобларни ташкил этувчи ва амалга оширувчи кредит муассасалари учун ҳам мажбурий ҳисобланади. Банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги қонуннинг 4-моддасига мувофиқ банклар зиммасига жисмоний ва юридик шахсларнинг, шу жумладан вакил банкларнинг ҳисобварақларини очиш ва юритиш, ҳисобварақлар бўйича ҳисоб-китоб қилиш вазифалари юклатилган. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг ҳуқуқий шакллари . Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар белгиланган шаклдаги ҳисоб-китоб ҳужжатларига асосан ва тегишли ҳужжат муомаласига риоя этилган ҳолда олиб борилади. Ўзбекистон Республикаси банклари нақд пулсиз ҳисоб-китобларни Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси (791-моддаси)да назарда тутилган шаклларда ташкил этади ва амалга оширади. Банкларда ҳисоб- китоб ҳужжатларининг хусусияти ва ҳужжат айланишини ташкил этиш хусусиятига қараб нақд пулсиз ҳисоб-китоблар қуйидаги шаклларда олиб борилиши мумкин: тўлов топшириқномалари билан ҳисоб - китоблар; аккредитивлар бўйича ҳисоб-китоблар; инкассо бўйича ҳисоб-китоблар; чеклар билан ҳисоб-китоблар. Тўлов топшириқномалари билан ҳисоб-китоблар. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ушбу шаклининг асосий мазмуни шундан иборатки, тўловчи унга хизмат кўрсатувчи банк муассасасига ўз ҳисобварағидан олувчининг ҳисобварағига муайян суммани ўтказиш тўғрисида топшириқ берилган ҳисоб-китоб ҳужжатини тақдим этади. Инкассо бўйича ҳисоб-китоблар - нақд пулсиз ҳисоб-китоблар шакли бўлиб, унга мувофиқ банк тўловни олувчининг инкассо топшириқномасига асосан унинг номидан ва унинг ҳисобидан тўловчидан тўлов ёки акцепт (тўловни амалга ошириш учун розиликнома) олиш бўйича ҳаракатларни амалга оширади. Мижоздан инкассо топшириқномасини олган банк

эмитент деб аталади. Тўловчига тўловни амалга ошириш ёки акцепт тўғрисида бевосита талаб кўювчи банк ижрочи банк ҳисобланади. Тўлов талабномаси - маблағларни олувчи томонидан эмитент банкка жўнатиладиган ва тўловчига муайян суммани ижрочи банк орқали тўлаш тўғрисидаги талабни ўз ичига олган ҳисоб-китоб ҳужжатидир. Бундай талаб юклаб жўнатилган товарлар, бажарилган ишлар, кўрсатилган хизматлар учун ҳамда томонлар шартномасида назарда тутилган бошқа тўловлар бўйича қўйилиши мумкин. Тўлов талабномалари бўйича ҳисоб-китоблар тўловчининг акцепти билан ҳам, унинг акцептисиз ҳам амалга оширилиши мумкин. Акцепт билан тўланадиган талаблар тўлов суммаси тўловчиси томонидан акцепт (тан олиш) мавжуд бўлган ҳолда қондирилади. Тўлов талабномаси акцепти муддати тўловчи банки томонидан белгиланади ва қонунчилик бўйича қуйидагича тузилади: а) талаб келиб тушган кун ҳисобга олинмаган ҳолда уч иш куни - бир шаҳар ҳисоб-китобларида; б) беш иш куни – бошқа шаҳарлар мижозлари учун; в) ўн кунгача - тўловчининг асослаб берилган илтимосномаси бўйича. Акцепт билан тўланадиган талабнома нусхаси банкка келиб тушган кундан кейинги кундан кечиктирилмаган ҳолда тўлов вакилига топширилиб, 1-картотека - «Тўлов муддатини кутаётган ҳисоб-китоб ҳужжатлари»га жойлаштирилади. Инкассо топшириқномалари билан ҳисоб-китоблар . Инкассо топшириқномаси маблағларни олувчининг банкка тўловчи ҳисобварағидан сўзсиз тартибда маблағларни ҳисобдан чиқариш тўғрисидаги топшириқномасидан иборат. Мажбурий хусусиятга эга бўлган тўловлар шундай тартибда ундириб олинади. Қонунчиликда тўловлар тури ва маблағларни сўзсиз тартибда ҳисобдан чиқариш ҳуқуқи берилган органлар белгилаб берилган. Масалан, инкассо топшириқномалари солиқ органлари томонидан – солиқлар бўйича тўловлар ва боқимондалар ҳамда давлат

бюджетига бошқа мажбурий тўловлар, шунингдек, Ўзбекистон Республикаси бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига мажбурий тўловларни ундириб олиш тўғрисида – берилиши мумкин. Божхона органлари га – муддатида тўланмаган божхона тўловлари ва жарималарни ундириб олиш тўғрисида, суд ижрочилари га – ижро ҳужжатлари бўйича пул маблағларини унириб олиш тўғрисида ҳам шундай ҳуқуқлар берилган ва ҳ.к. Аккредитивлар бўйича ҳисоб-китоблар. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ушбу шаклининг асосий мазмуни шундан иборатки, тўловчининг топшириқномаси ва унинг кўрсатмаларига мувофиқ равишда аккредитив очган банк (эмитент банк) у ҳужжатларни тақдим этган ва аккредитивда назарда тутилган бошқа шартларни бажарган тақдирда, маблағларни олувчига тўловларни амалга ошириш мажбуриятини ўз зиммасига олади. Ҳисоб-китоблар тўғрисидаги амалдаги қонунчиликда аккредитивларнинг бир қанча турлари назарда тутилган: қопланган (депонентланган), қопланмаган (кафолатли), чақириб олинадиган ва чақириб олинмайдиган аккредитивлар. Қопланган (депонентланган) аккредитив очилаётганида эмитент банк уни очиш вақтида мижознинг ўз маблағларини ёки унга берилган кредитни ижрочи банк ихтиёрига эмитент банк мажбурияти амал қилган барча муддатга ўтказиши шарт. Қопланмаган аккредитив очилаётганида эмитент банк ижрочи банкка ижрочи банкда юритилаётган эмитент банк ҳисобварағидан аккредитив барча суммасини ҳисобдан чиқариш ҳуқуқини беради. Қопланган ва қопланмаган аккредитивлар чақириб олинадиган ва чақириб олинмайдиган бўлиши мумкин. Унинг матнида бундай кўрсатма йўқ бўлса, у чақириб олинадиган аккредитив ҳисобланади. Чақириб олинадиган аккредитив эмитент банк томонидан маблағларни олувчини олдиндан хабардор қилмасдан туриб, ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин. Аккредитивни чақириб олиш маблағларни олувчи олдида эмитент банк зиммасига юкланиши мумкин бўлган ҳеч қандай

мажбуриятларни юзага келтирмайди. Чақириб олинадиган аккредитив шартларининг ўзгариши тўғрисидаги барча фармойишларни тўловчи маблағларни олувчига фақат эмитент банк орқали бериши мумкин, у маблағларни олувчи банкига (ижрочи банк), бу банк эса, маблағларни олувчига хабар беради. Ижрочи банк (агар бу вақтда у ккредитив шартларини ўзгартириш ёки бекор қилиш тўғрисида хабар олмаган бўлса) чақириб олинадиган аккредитив бўйича тўловларни ва бошқа операцияларни амалга ошириши лозим). Чақириб олинадиган аккредитивдан фарқли равишда, чақириб олинмайдиган аккредитив унинг фойдасига очилган бўлиб, маблағларни олувчининг розилигисиз ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин эмас. Ижрочи банк эмитент банк билан шартнома асосида чақириб олинмайдиган аккредитивни тасдиқлаши мумкин. Тижорат банки ҳисоб-китоб чеклари билан ҳисоб-китоблар. Тижорат банки ҳисоб-китоб чеки мижознинг унга хизмат кўрсатувчи банкка чек берувчининг ҳисобварағидан чек эгаси ҳисобварағига маблағлар муайян суммасини тўлашни амалга ошириш тўғрисидаги топшириқномасидан иборат. Пластик карточкалар билан ҳисоб-китоблар қонунчиликда назарда тутилган нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг нисбатан янги шакли бўлиб, жаҳон амалиётида кенг қўлланилади. Пластик карточка ҳисоб-китоб ҳужжати сифатида банк томонидан чиқарилган алоҳида тўлов воситаси бўлиб, тегишли банкда варақча эгасининг ҳисобварағи мавжудлигини тасдиқлайди ва унга товарлар, ишлар ёки хизматларни нақд пул тўламай туриб, олиш ҳуқуқини беради. Пластик карточкалар бир томондан – жисмоний шахслар, юридик шахслар ёки якка тартибдаги тадбиркорлар билан, иккинчи томондан – юридик шахслар ёки товарларни реализация қилувчи, иш бажаруви ёки хизмат кўрсатувчи юридик шахслар ўртасидаги нақд пулсиз ҳисоб-

китобларни амалга оширишда, шунингдек, нақд пулларни бериш пунктлари ва банкоматларда нақд пулларни олиш учун қўлланилади. Қонунчиликда пластик карточкани персонализациял а шда риоя этилиши мажбурий бўлган қоидалар бор. Хусусан, бу реквизитларнинг аниқ тўпламига алоқадор бўлиб, улар пластик варақчада мажбурий равишда мавжуд бўлиши лозим. Қонунчиликда бундай реквизитларга қуйидагилар киритилган: а) идентификацияланган маълумотлар (карта номери ва серияси ва бошқалар); б) эмитент банк (пластик карточкалар чиқарган банк)нинг коди; в) карточка эгаси ҳисобварағи номери ва шахсий маълумотлари (ташкилот номи); г) карточканинг амал қилиш муддати. Пластик карточкалардан фойдаланиб, операцияларни амалга ошириш вақтида тузилган ҳужжатлар реквизитларида томонлар билан келишиб олинган белгилар мавжуд бўлиб, улар пластик карточкалар ва банк ҳисобварақлари реквизитлари ўртасидаги, шунингдек, корхоналар идентификаторлари, нақд пулларни бериш пунктлари, банкоматлар ва корхоналарнинг банк ҳисобварақлари ўртасидаги мувофиқликни тўғри белгилаш учун имкон беради. Ҳисоб-китоб интизомини бузганлик учун жавобгарлик . Барча қатнашчилар томонидан ҳисоб-китоб операцияларини амалга ошириш қоидаларига қатъий риоя этиш шартнома ва тўлов интизомини мустаҳкамлашнинг муҳим воситаси бўлиб, уларни бузганлик учун қонунчиликда пул жарималари шаклидаги махсус санкциялар қўлланиши назарда тутилган.

Фойдаланиладиган адабиётлар: 1. М.Н. Муминова, М.А. Максумова «Касбий этика ва этикет», услубий қўлланма, Т.,2006. 2. И.А.Каримов «Истиқлол ва маънавият» Т.,1994. 3. И.А.Каримов «Ўзбекистон буюк келажак сари» Т.,1998. 4. Н.Э.Муҳаммадиев «Касб этикаси ва эстетик маданияти»- Тошкент,1998 й. 5. М.Абдуллаев, Э.Хакимов «Введение в этику»-Наманган, 1998. 6. Абдулла Шер «Ахлоқшунослик» Маърузалар матни, Тошкент, 2000 7. В.Г. Федцов «Культура сервиса» Учебно-практическое пособие - М., «ПРИОР», 2001. 8. А.А. Авлоний «Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ», Т. 1992. 9. Ю.Ю.Петрунин, В.К. Борисов «Этика бизнеса» М., «Дело»,2000. 10. С.С.Гуломов «Тадбиркорлик ва кичик бизнес» - Т., «Шарк», 2002.

O'xshashlar

Давлат кредитининг ҳуқуқий асослари. Суғурта фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш

Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тизими

Тадбиркорлик фаолиятини давлат томонидан тартибга солиш

Меҳнат бозори инфратузилмасининг тартибга солиш механизмлари

Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тизими 2