Regression-korrelyatsion tahlil - Iqtisodiyot - Referatlar

Regression-korrelyatsion tahlil

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

132.5 KB

Ko'chirib olish

Regression-korrelyatsion tahlil Reja: 1. Ijtimoiy-i q tisodiy xodisalar va jarayonlar o’ rtasidagi sabab- o q ibat bog’lanishlarni statisti k o’ rganish zarurligi. 2. Juft korrelyatsion bo g’ lanish zichligini o’ lchash va uning regressiya tenglamasini tuzish. 3. Juft korrelyatsion bo g’ lanishni ranglar korrelyatsiyasi yordamida o’ rganish. 4. Guru h langan ma’lumotlar b o’ yicha juft korrelyatsion bo g’ lanish regressiya tenglamasini tuzish. 5. K o’ p omilli korrelyatsion-regression ta h lil asoslari.

1. Ijtimoiy-iqtisodiy xodisalar va jarayonlar o’rtasidagi sabab-oqibat bog’lanishlarni statistik o’rganish zarurligi. O’rganilayotgan to’plam taqsimoti normal taqsimotga mos yoki unga yaqin shaklda bo’lsa, korrelyatsion jadval o’rtasida joylashgan X va U ning juft qiymati odatda eng katta takrorlanish soniga ega bo’ladi.Unga qarab jadval to’rtta kataklarga bo’linadi. Birinchi katak jadvalning chap tomoni yuqori qismida joylashgan X va U larning qiymatlari va ularning takrorlanish sonlaridan tarkib topadi. Undan past qismda ikkinchi, o’ng qismda esa uchinchi kataklar o’rnashadi. Ikkinchi katak X ning katta qiymatlariga mos keladigan juftlikda takrorlanish sonlarini qamrab oladi. Va nihoyat, to’rtinchi katak birinchi katakning qarama qarshi holati bo’lib, u X va U larning o’zaro mos keladigan katta qiymatlari va ularni takrorlanishi sonlaridan tuziladi. U ning nisbatan kichik qiymatlari va ularning juftlari uchun takrorlanish sonlarini o’z ichiga oladi. Uchinchi katak esa, aksincha, X ning nisbatan kichik qiymatlariga mos keladigan U ning katta qiymatlari va Belgilar o’rtasidagi bog’lanishlar xarakteriga qarab ikki turga bo’linadi: funktsional bog’lanish; korrelyatsion bog’lanish. Omil belgining har bir qiymatiga natijaviy belgining har doim bitta yoki bir necha aniq qiymati mos kelsa, bunday munosabat funktsional bog’lanish deyiladi. Funktsional bog’lanishning muhim xususiyati shundan iboratki, bunda barcha omillarning to’liq ro’yxatini va ularning natijaviy belgi bilan bog’lanishini to’la ifodalovchi tenglamani yozish mumkin. Funktsional bog’lanish - bu shunday to’liq bog’lanishki, unda bir belgi yoki belgilar o’zgarish qiymatiga har doim natijaning ma’lum me’yorda o’zgarishi mos keladi.

Omillarning soniga qarab funktsional bog’lanishlar bir yoki ko’p omilli bo’ladi. Ulardan ijtimoiy fanlarga nisbatan aniq fanlarda juda keng foydalaniladi, chunki funktsional bog’lanishlar tabiiy hodisalar orasida ko’p uchraydi. Omillarning har bir qiymatiga turli zamon va makon sharoitlarida natijaviy belgining aniq qiymatlari emas, balki har xil qiymatlari mos keladigan bog’lanish korrelyatsion bog’lanish yoki munosabat deyiladi. Korrelyatsion bog’lanishning xarakterli xususiyati shundan iboratki, bunda omillarning to’liq soni noma’lum bo’ladi. Korrelyatsiya so’zi lotincha correlation so’zidan olingan bo’lib, o’zaro munosabat, muvofiqlik, bog’liqlik degan lug’aviy ma’noga ega. Bu atamani statistika faniga ingliz biologi va statistik Frensis Galto X1X-asr oxirida kiritgan. Bir belgi X ning har bir qiymatiga ikkinchi o’zgaruvchan U belgining taqsimoti mos kelsa, bunday munosabat korrelyatsion bog’lanish deb yuritiladi. Haqiqiy kuzatilgan X va U taqsimotlarining mazkur kataklarda joylashishiga qarab, ular orasida bog’lanish bor yoki yo’qligi, mavjud bo’lsa uning xarakteri haqida boshlang’ich umumiy fikr yuritish mumkin. Masalan, haqiqiy taqsimot takrorlanish sonlari barcha kataklar bo’yicha betartib sochilib yotsa, X va U belgilar orasida bog’lanish yo’qligidan darak beradi. Boshqa hollarda ularning kataklar bo’yicha joylanishi ma’lum tartibdagi oqimlar yo’nalishiga ega bo’lsa, demak, X va U belgilar orasida bog’lanish borligi haqida taxmin qilish o’rinli bo’ladi. Bog’lanish o’zgarish yo’nalishlariga qarab to’g’ri yoki teskari bo’ladi. Agar belgining ortishi (yoki kamayishi) bilan natijaviy belgi ham ortib (yoki kamayib) borsa, ular o’rtasidagi bog’lanish to’g’ri bog’lanish deyiladi. Korrelyatsion bog’lanish - bu shunday to’liqsiz bog’lanishki, unda omillarning har bir qiymatiga turli zamon va makon sharoitlarida natijaning har xil qiymatlari mos keladi. Bu holda omillar to’liq soni noma’lumdir.

Analitik ifodalarining ko’rinishiga qarab bog’lanishlar to’g’ri chiziqli (yoki umuman chiziqli) va egri chiziqli (yoki chiziqsiz) bo’ladi. Agar bog’lanishning tenglamasida omil belgilar (X 1 , X 2 , ......., X k ) faqat birinchi daraja bilan ishtirok etib, ularning yuqori darajalari va aralash ko’paytmalari qatnashmasa, ya’ni   K i i iХa a y   ko’rinishda bo’lsa, chiziqli bog’lanish yoki xususiy holda, omil bitta bo’lganda uqa 0q a 1 x to’g’ri chiziqli bog’lanish deyiladi. Ifodasi to’g’ri chiziqli (yoki chiziqli) tenglama bo’lmagan bog’lanish egri chiziqli (yoki chiziqsiz) bog’lanish deb ataladi. Xususan, parabola uqa 0 qa 1 xqa 2 x 2 yoki s 1,...,=n 1 1 0        K i nii K i ii xb xa a y giperbola       K i i i x a a y x a a y 1 0 1 0 Л ko’rsatkichli uqa 0 x a yoki va boshqa ko’rinishlarda ifodalanadigan bog’lanishlar egri chiziqli (yoki chiziqsiz) bog’lanishga misol bo’la oladi. Statistikada o’zaro bog’lanishlarni o’rganish uchun maxsus usullardan foydalaniladi. Xususan, funktsional bog’lanishlarni tekshirish uchun balans va indekslar metodi, korrelyatsion bog’lanishlarni o’rganish uchun esa parallel qatorlar, analitik gruppalash, dispersion tahlil va regression va korrelyatsion tahlil usullari keng qo’llaniladi. quyidagi tarh yuqorida bayon etilganlarni umumlashgan holda yaqqolroq tasvirlaydi: 2. Juft korrelyatsion bo g’ lanish zichligini o’ lchash va uning regressiya tenglamasini tuzish Korrelyatsion bog’lanishlarni o’rganishda ikki toifadagi masalalar ko’ndalang bo’ladi. Ulardan biri o’rganilayotgan hodisalar (belgilar) orasida

qanchalik zich (ya’ni kuchli yoki kuchsiz) bog’lanish mavjudligini baholashdan iborat. Bu korrelyatsion tahlil deb ataluvchi usulning vazifasi hisoblanadi. Korrelyatsion tahlil korrelyatsiya koeffitsiyentlarini aniqlash va ularning muhimligini, ishonchliligini baholashga asoslanadi. Korrelyatsiya koeffitsiyentlari ikkiyoqlama xarakterga ega. Ularni hisoblash natijasida olingan qiymatlarni X bilan U belgilar yoki, aksincha, U bilan X belgilar orasidagi bog’lanish me’yori deb qarash mumkin. Korrelyatsion bog’lanishni tekshirishda ko’zlanadigan ikkinchi vazifa bir hodisaning o’zgarishiga qarab, ikkinchi hodisa qancha miqdorda o’zgarishini aniqlashdan iborat. Afsuski, korrelyatsion tahlil usuli - korrelyatsiya koeffitsiyentlari bu haqida fikr yuritish imkonini bermaydi. Regression tahlil deb nomlanuvchi boshqa usul mazkur maqsad uchun xizmat qiladi. Regressiya so’zi lotincha regressio so’zidan olingan bo’lib, orqaga harakatlanish degan lug’aviy ma’noga ega. Bu atamani statistikaga kirib kelishi ham korrelyatsion tahlil asoschilari F.Galton va K.Pirson nomlari bilan bog’liqdir. Regression tahlil amaliy masalalarni yechishda muhim ahamiyat kasb etadi. U natijaviy belgiga ta’sir etuvchi belgilarning samaradorligini amaliy jihatdan yetarli darajada aniqlik bilan baholash imkonini beradi. SHu bilan birga regression tahlil yordamida iqtisodiy hodisalarning kelajak davrlar uchun istiqbol miqdorlarini baholash va ularning ehtimol chegaralarini aniqlash mumkin. Regression va korrelyatsion tahlilda bog’lanishning regressiya tenglamasi aniqlanadi va u ma’lum ehtimol (ishonch darajasi) bilan baholanadi, so’ngra iqtisodiy-statistik tahlil qilinadi. Korrrelyatsion tahlil deb hodisalar orasidagi bog’lanish zichlik darajasini baholashga aytiladi. Regression tahlil natijaviy belgiga ta’sir etuvchi omil- larning samaradorli- gini aniqlab beradi.

SHu sababli ham regression va korrelyatsion tahlil quyidagi 4 bosqichdan iborat bo’ladi: masala qo’yilishi va dastlabki tahlil; ma’lumotlarni to’plash va ularni o’rganib chiqish; bog’lanish shakli va regressiya tenglamasini aniqlash; regressiya tenglamasini baholash va tahlil qilish. To’g’ri chiziqli regressiya tenglamasining uqa 0 qa 1 x parametrlari (a 0 , a 1 ) o’rtacha arifmetik miqdorning quyidagi xossasiga asoslanib «eng kichik kvadratlar» usuli bilan topiladi. Bundan regressiya tenglamasining parametrlarini aniqlash uchun quyidagi normal chiziqli tenglamalar tizimi kelib chiqadi: (8.1) Bu yerda: n - to’plamning hajmi (birliklar soni); x 1 , x 2 ,....., x n - omil belgining haqiqiy qiymatlari; y 1 , u 2 ,....., y n - natijaviy belgining haqiqiy qiymatlari. Sistemaning parametrlarga nisbatan umumiy yechimi ushbu ko’rinishda yoziladi: )хΣ( хΣn хΣ хуΣ хΣ уΣ α          (8.2.)    )хΣ(хΣn yΣхΣу›Σn α   (8.3.) Regressiya tenglamasida X-omil belgi oldidagi a 1 koeffitsiyent iqtisodiy tahlil uchun katta ahamiyatga ega. U regressiya koeffitsiyenti deb nomlanadi va X- omilning samaradorligini ko’rsatadi: omil bir birlikka oshganda natija o’rtacha qancha miqdorga oshishi (yoki pasayishi)ni ifodalaydi. Regressiya koeffitsiyenti omil x belgining samaradorligini belgilaydi.

Bog’lanish zichligini baholashda xaqiqatga qo’pol yaqinlashish sifatida nemis psixatri G.T.Fexner taklif qilgan meyordan foydalanish mumkin. Bu ko’rsatkich bir xil ishorali juft tafovutlar soni bilan har xil ishorali juft tafovutlar soni orasidagi ayirmani bu sonlarning yig’indisiga nisbati bilan aniqlanadi:    з + А з - А = р ФЊ›’Њ ж (8.5) Bu yerda  A- bir xil ishoraga ega bo’lgan y y x x   ‰€ ayirmalarini umumiy soni;  B - har xil ishorali ayirmalarini umumiy soni. Ammo Fexnar koeffitsiyenti belgilarning o’rtachadan tafovutlarini hisobga olmaydi, vaholanki ular turlicha miqdoriy ifodaga ega bo’ladi. To’g’ri chiziqli bog’lanishning zichlik darajasi korrelyatsiya koeffitsiyenti bilan baholanadi:                               2 2 2 2 2 2 ) ( )() ( ) )( ( ) ( ) ( ) )( ( y y n x x n y x xy n yx xy n y y x x y y x x y y x x r y x y x xy     (8.6) Korrelyatsiya koeffitsiyenti -1 bilan q1 orasida yotadi. Musbat ishora to’g’ri bog’lanish, manfiy ishorada esa teskari bog’lanish ustida so’z boradi. (8.7) Korrelyatsiya koeffitsiyentining kvadrati determinatsiya koeffitsiyenti deb ataladi va u natijaviy belgi umumiy o’zgaruvchanligining qaysi qismi o’rganilayotgan omil x hissasiga to’g’ri kelishini ko’rsatadi. 3 . Ranglar korrelyatsiya koeffitsiyenti Fexner koeffi- tsiyenti bog’lanish zichligining juda dag’al meyoridir. Korrelyatsiya va regressiya koeffitsiyentlari orasidyaa quyidagicha o’zaro bog’lanish mavjud:

Juft bog’lanish zichligini baholash meyori sifatida ingliz psixatri CH.Spirmen tomonidan taklif etilgan ranglar korrelyatsiya koeffitsiyentidan ham foydalanish mumkin. Ranglar - bu sarflangan qatorda to’plam birliklari uchun berilgan tartib raqamlari. Agar x va u belgilar uchun ranglarniixP , iyP orqali belgilasak, ularning korrelyatsiya koeffitsiyenti (10.6) formulaga binoan quyidagi ko’rinishga ega:            n i P iy P n i x P ixP n i P iy P x P ixP y PxPr — — 1 2) ( 1 2) ( 1 ) )( ( (8.8) Bu yerda natural sonlar qatorining o’rtacha ranglari. (8.9) Bu yerda i i У X i P Р d   n - qator ranglar soni. Bu ifoda Spirmen ranglar korrelyatsiya koeffitsiyenti deb ataladi. Bu ko’rsatkichni afzallik jihati shundan iboratki, son bilan ifodalab bo’lmaydigan belgilar uchun ham saflangan qatorlar tuzish mumkin. 4 . Guruhlangan ma’lumotlar asosida to’g’ri chiziqli regressiya tenglamasini aniqlash Hisoblash ishlarining hajmini kamaytirish maqsadida to’plam birliklari omil (x) va natijaviy (u) belgilar bo’yicha kombinatsion shaklda guruhlanadi va natijada korrelyatsion jadval hosil qilinadi. So’ngra uning ma’lumotlari asosida regressiya tenglamasining parametrlari aniqlanadi.

Demak, Gruppalangan ma’lumotlar bo’yicha regressiya tenglamasi parametrlarini hisoblash ularning aniqlik darajasini pasaytiradi, chunki bunda belgi qiymatlari uchun taqriban oraliqlar o’rtachasi olinadi. g’o’za mineral o’g’itlar bilan oziqlantirilmaganda xo’jaliklarda o’rtacha hosildorlik 21,644 tsg’ga bo’lishi mumkin edi. Har gektar g’o’zaga berilgan qo’shimcha o’g’it hosildorlikni o’rtacha 1.5 tsga oshiradi. 1. Omillar o’rtasidagi teskari korrelyatsion bog’lanishni giperbola ko’rinishida ifodalash mumkin: u q a 0 +a 1 g’ x Agar regressiya koeffitsiyenti a 1 musbat ishoraga ega bo’lsa, omil belgi x qiymatlari oshgan sari natijaviy belgi kichiklasha boradi va shunisi e’tiborliki, Guruhlangan ma’- lumotlarga asosan hisoblangan regres- siya va korrelyatsiya koeffitsiyentlari bog’lanish zichligini kuchaytirib tasvir- laydi Belgilar orsidagi munosabat barqa- rorlikka intiluv- chi nisbiy me’yor-lar bilan ifoda-lansa, bu holda egri chiziqli reg-ressiya tenglama-lari qo’llanadi.

kamayish sur’ati doimo sekinlashadi va x ®¥ cheksizlikka intilganda natijaviy belgi o’rtacha qiymati a 0 teng bo’ladi, ya’ni .ˆ 0ay Х  Agar regressiya koeffitsiyenti a 1 manfiy ishoraga ega bo’lsa, omil qiymati oshishi bilan natijaviy belgi qiymatlari kattalashadi, ammo o’sish sur’ati sekinlasha boradi va x ®¥ ` u q a 0 . Giperboloid regressiya tenglamasi bilan almashtirib, uni to’g’ri chiziqli ko’rinishga keltirish mumkin. Natijada, kichik kvadratlar usuliga binoan, normal tenglamalar quyidagi shaklga ega bo’ladi: naqa 1 ∑zq∑y a 0 ∑zqa 1 ∑z 2 q∑yx bundan II. Regressiya tenglamasi parabola     х УˆХ   ko’rinishda ifoda qilinsa, xuddi yuqoridagiga o’xshash x 2 qz almashtirish qo’llanilib, parametrlarni aniqlash formulalari hosil qilinadi: (10.15). ) ( (10.14); ) ( 2 2 4 2 2 1 2 2 4 2 2 4 0 х х n х у yх n а х х n х yх х y а                Ikkinchi tartibli parabola shaklidagi regressiya tenglama quyidagi ko’rinishga ega       х в х в УˆХ  (8.16) Agar to’g’ri chiziqli bog’lanishda omil o’zgaruvchanligi ko’lami chegarasida uning bir birligiga nisbatan natijaviy belgi o’rtacha o’zgarishi o’zgarmas miqdor bo’lsa, paraboloid korrelyatsiyada esa U - belgi bir birligiga nisbatan X belgi o’zgarishi omil qiymati o’zgarishi bilan bir me’yorda ketadi. Oqibatda bog’lanish xatto o’z ishorasini qarama-qarshisiga almashtirib, to’g’ri bog’lanishdan teskari yoki teskaridan to’g’riga aylanishi mumkin. Bunday xususiyat ko’pchilik tizimlarga xosdir . Agar omil o’zgari-shi bilan natija dastlab tez sur’at-lar bilan o’zgarib, so’ngra tezligi so’na borsa, u holda korrelyatsiya para-boloid shaklga ega bo’ladi.

Ikkinchi tartibli parabola uchun, kichik kvadratlar usuliga binoan, normal tenglamalar tizimi quyidagicha:(10.17). 2 4 2 3 1 2 3 2 2 1 2 2 1                          yx x b x x x a yx x b x x x a y x b x b na Guruhlangan to’plamlar uchun bu tenglamalar tizim: f f f f f f f f f f f                  j 2 j j j 4 j 2 j 3 j 1 j 2 j j j j j 3 j 2 j 2 j 1 j j j j j 2 j 2 j j 1 j x Σy Σх в Σх в х a x Σy Σх в Σх в aΣ Σy Σх в Σх в х a Bu yerda: .k ,...,1 j III. Regressiya tenglamasini ko’rsatkichli funktsiya ko’rinishda 1 0 ˆ a Х x a У  aniqlash uchun avval uni logarifmlab xa ln a ln Уˆ ln 1 0 Х   so’ngra z = lnx b, = lna , Uˆ Уˆ ln 0ZХ  almashtirishlar yordamida chiziqli tenglama hosil qilinadi: z a b U Z 1ˆ   . YUqoridagi formulalarga asosan a 1 va v aniqlab va kiritilgan almashtirishlardan foydalanib quyidagini yozish mumkin: (10.19) ; ) ln ( ) (ln ln ln ln ln (10.18), ; ) ln ( ) (ln ln ln ln ) (ln ln ln 2 2 1 2 2 2 0 x x n x y x y n a x x n x x y x y a b                  U holda 0 ln 0 a e a  Korrelyatsion bog’lanish kuchini baholashda korrelyatsiya indeksidan foydalaniladi: 2 2 2 2ˆ 1 У У УХ i         8.21 Bu koeffitsiyentning kvadrati determinatsiya indeksi deb ataladi.

Xususan, bog’lanishning shakli to’g’ri chiziqli bo’lganda determinatsiya va korrelyatsiya indekslari mos ravishda chiziqli determinatsiya va korrelyatsiya koeffitsiyentlari (r 2 va r) deb yuritiladi. Gruppalangan to’plam uchun korrelyatsiya koeffitsiyenti bunday hisoblanadi:] ) ( ][ ) ( [ 2 2 2 2 X X У У x У ух xn n x n yn n y n xn yn yxn n r            . 8.12 Korrelyatsiya koeffitsiyentining kattaligi esa regressiya tenglamasining funktsional bog’lanishga yaqinligini ko’rsatadi. Bu yerda kuzatilgan taqsimot belgilari orasida to’la adekvat bog’lanish mavjud deb hisoblanayotir. Ammo hayotda bunday to’liq moslik bo’lmaydi. SHu sababli korrelyatsiya indeksi bilan korrelyatsiya koeffitsiyenti orasidagi farq haqiqiy bog’lanish shakli qanchalik to’g’ri chiziqli bog’lanishga mos kelishini baholaydi. Aniqlangan regressiya va korrelyatsiya ko’rsatkichlari har doim mohiyatli bo’lavermaydi. SHuning uchun ularning mohiyatli ekanligini tekshirib ko’rish zarur. Regressiya va korrelyatsiya ko’rsatkichlarining mohiyatligi Styudent (t), Fisher (F) va boshqa mezonlar yordamida baholanadi. Regressiyaning chiziqli tenglamasi parametrlarining mohiyatli ekanligini tekshirishda t - mezondan foydalaniladi. Buning uchun har bir parametrga mos kelgan t ning haqiqiy qiymatlari quyidagi formulalar bilan hisoblanadi:      2 , 2 1 0 1 0     n a t n a t X a a (8.23)Elastiklik koeffitsiyenti omil belgining 1% ga o’zgarganda natija qancha foizga o’zgarishini aniq-laydi

So’ngra t mezonning hisoblangan haqiqiy qiymatlari t haq uning erkin darajalari soni n - 2 va qabul qilingan mohiyatli darajasi  ga mos kelgan nazariy qiymati bilan taqqoslab ko’riladi. Mezonning nazariy qiymati (t jadv ) Styudent taqsimoti jadvalidan aniqlanadi. Agar biror parametr uchun t haq ³ t jadv bo’lsa, u holda shu parametr qabul qilingan daraja bilan mohiyatli hisoblanadi. Parametr xatosining o’rtachasi quyidagicha hisoblanadi: 2 21 0 a     nn x a      (8.25) Korrelyatsiya indeksining mohiyatli ekanligi Fisher kriteriyasi bilan tekshiriladi. Kriteriyaning Fhaq haqiqiy qiymati: (8.26) Bu yerda: n - to’plam soni; m - tenglama parametr-lari soni. tarzida aniqlanib, uning jadvaldagi qiymati bilan taqqoslanadi. Korrelyatsiya koeffitsiyentining mohiyatlilik darajasini Styudent t - mezoni bilan ham tekshirish mumkin. Agar ushbu tengsizlik (8.27) o’rinli bo’lsa, korrelyatsiya koeffitsiyenti mohiyatli bo’ladi. To’plamning miqdori juda kichik bo’lganda korrelyatsiya indeksining aniqligini oshirish uchun qoldiq dispersiyaga quyidagicha tuzatish kiritiladi: 2е 2тузатилган е δ m n n δ   (8.28) bu holda omilli dispersiya .22 ˆ тузyy x      8.8. Ko’p o’lchovli korrelyatsiya. Muhim va mohiyatli omillarni tanlash

Regressiya tenglamasini tahlil qilishda natijaviy belgining omil belgiga nisbatan elastiklik koeffitsiyentidan ham foydalaniladi. Elastiklik koeffitsiyenti (E) omil belgining 1% o’zgarishi bilan natijaviy belgining o’rtacha necha foiz o’zgarishini ifodalaydi: (8.29) Bu yerda regressiya tenglamasining x bo’yicha xususiy hosilasi. Formula ko’rsatadiki, umuman elastiklik koeffitsiyenti o’zgaruvchi miqdor bo’lib, uning qiymati omil belgining (x) qiymatiga qarab o’zgaradi. CHiziqli regressiya tenglamasi uchun elastiklik koeffitsiyenti (8.20) Faqat bog’lanishning ko’rsatkichli funtsiyasi x a y 1a 0  uchun elastiklik koeffitsiyenti o’zgarmas miqdor bo’ladi, ya’ni Eqa 1 . Korrelyatsion bog’lanishning xususiyati regressiya tenglamasida bir necha muhim va mohiyatli omillar ishtirok etishini taqozo qiladi. SHuning uchun regressiya tenglamasiga kiritiladigan mohiyatli omillarni tanlash katta ahamiyatga egadir. Ko’p omilli regressiya tenglamasida o’zaro kuchli chiziqli korrelyatsion bog’langan omillar bir vaqtda ishtirok etmasligi kerak. CHunki ular regressiya tenglamasida bir-birini ma’lum darajada takrorlab, natijada regressiya va korrelyatsiya ko’rsatkichlarining buzilishiga sababchi bo’ladi. Demak, tanlangan omillar ichida o’zaro kuchli chiziqli korrelyatsion bog’lanishda bo’lgan omillardan ba’zilarini regressiya tenglamasiga kiritmaslik kerak. 5 . Ko’p omilli korrelyatsion- regress ion tahlil asoslari Ko’p omilli regressiyaning chiziqli tenglamasi umumiy ko’rinishda quyidagicha yoziladi: . (8.31) Bu yerda:

k y ,...2,1ˆ - natijaviy belgining o’zgaruvchan o’rtacha miqdori bo’lib, uning indekslari regressiya tenglamasiga kiritilgan omillarning tartib sonlarini ko’rsatadi; a 0 - ozod had; a j - regressiya koeffitsiyentlari. Ko’p omilli regressiya tenglamasining parametrlari «eng kichik kvadratlar» usuliga asoslanib hosil qilinadigan ushbu normal tenglamalar sistemasining yechimidir: (8.32) Normal tenglamalar tizimi chiziqli algebraning biror usulini qo’llab yechiladi va noma’lum hadlar topiladi. yechishni SHEHMda bajarish uchun maxsus «Microstat», «Statgraphics» kabi amaliy dasturlar paketi yaratilgan. Ta’kidlab o’tish kerakki, xususiy regressiya koeffitsiyenti , juft regressiya koeffitsiyentidan farqli o’laroq, muayyan omilning natijaga ta’sirini uning variatsiyasi bilan boshqa tenglamada qatnashayotgan omillar variatsiyasi orasidagi bog’lanishni hisobga olmagan holda, undan «tozalangan» tarzda o’lchaydi. Xususiy regressiya koeffitsiyentlari a j nomli miqdorlardir, ular turli o’lchov birliklarda ifodalanadi va sifat (ma’no) jihatidan har xil omillar ta’sirini o’lchaydi. Demak, ular bir biri bilan taqqoslama emas. SHuning uchun standartlashtirilgan xususiy regressiya koeffitsiyentlari yoki b - koeffitsiyentlar hisoblanadi: Xususiy regressiya koeffitsiyenti muayyan omilning natijaviy belgi variatsiyasiga ta’sirini omillar o’zaro bog’lanishidan «tozalangan» holda o’lchaydi, ammo tengla-maga kiritilmagan omillar bundan mustasnodir.

(8.36) x j omilga tegishli b j – koeffitsiyent muayyan omil variatsiyasining natijaviy belgi U variatsiyasiga ta’sirini regressiya tenglamada ko’zlangan boshqa omillar variatsiyasidan chetlangan (tozalangan) holda o’lchovchi nisbiy me’yor hisoblanadi. natijada ko’p o’lchovli regressiya tenlamasi quyidagi shaklni oladi: . (8.37) Agar natijaviy belgi va omillar qiymatlarini standartlashgan masshtabda olsak:            k j j j k k z. z z ..... z z uˆ j b b b b (8.39) O’z-o’zidan ravshanki, mazkur tenglamaning b j - koeffitsiyentlarini aniqlash uchun quyidagi normal tenglamalar tizimini yechish kerak: Ko’p o’lchovli b - regressiya tenglamasi koeffitsiyentlarini natural qiymatlarga (a j ) keltirish uchun (10.39) formuladagi standartlashtirilgan regressiya koeffitsiyentlaridan ularning natural qiymatlari (a j ) ni quyidagiifodalarga asoslanib hisoblash kerak. b standartlashgan regressiya ko’rsatkich-lari taqqoslama nisbiy meyorlar, ularda o’lchov bir-liklari va belgilar mohiyati mavhum- lashgandir.

Xususiy regressiya koeffitsiyentlari bilan elastiklik koeffitsiyentlari o’rtasida quyidagi o’zaro nisbat mavjud. Ma’lumki, elastiklik koeffitsenti (8.40) ifodaga teng. Agar (8.36) dan a j aniqlab, jx y j ja   b  (8.40)ga qo’ysak j j x y j j x y j j v v β y x σ σ β Э   (8.41). Bu yerda y V y y   -natijaviy belgi variatsiya koeffitsiyenti, 1,.....k =j - jx x x V j j   - omil variatsiya koeffitsiyenti yoki y x y x j j V V V V Э j j   j j Э ёки (10.36a) b b . Ko’p omilli regressiya tenglamasini baholash natijaviy belgi (u) bilan omillar (x 1 , x 2 , ....., x k ) o’rtasidagi korrelyatsion bog’lanishning kuchini o’lchash va tenglamaga kiritilgan barcha omillarning mohiyatli yoki mohiyatsizligini aniqlashdan iborat. Korrelyatsion bog’lanishning kuchini o’lchashda natijaviy belgining umumiy ) ( 20 omilli ) ( 2...01 k  va qoldiq 2 k120 δ )...( dispersiyalaridan foydalaniladi.  2 ,... 012 k - omillar dispersiyasi. 2 k 120δ ) ... ( - qoldiq dispersiya; - umumiy dispersiya. Dispersiya  ishoralaridagi nol «0» indeksi natijaviy belgini anglatadi (ya’ni u). 1,2,...,k q j - har bir o’rganilayotgan (tenglamaga kiritilgan) omilning tartib soni. Demak,  k,... 012 k 21 j ,...,,  omillar dispersiyasi. qoldiq dispersiya

nishonidagi qavs «uning ichida sanab o’tilgan omillardan tashqari» degan ma’noni bildiradi va qoldiq dispersiyani omillar dispersiyasidan farq qilish uchun ishlatiladi. Regressiya tenglamasi korrelyatsion bog’lanishni yaxshi ifoda etsa, natijaviy belgining haqiqiy va nazariy qiymatlari () o’rtasidagi tafovutlar kam, ya’ni qoldiq dispersiya kichik bo’lib, omillar dispersiyasi umumiy dispersiyaga yaqinlashadi. SHuning uchun bu dispersiyaning umumiy dispersiyadagi salmog’i  2 0 2 ... 012 2 ... 012 k k R  (8.42) korrelyatsion bog’lanish kuchini xarakterlaydi. Mazkur nisbat ko’po’lchovli (omilli) determinatsiya koeffitsiyent deb ataladi. Ko’p o’lchovli determinatsiya koeffitsiyentini kvadrat ildiz ostidan chiqarish natijasida ko’pomilli korrelyatsiya koeffitsiyenti hosil bo’ladi, u o’rganilayotgan omillar bilan natijaviy belgi orasidagi bog’lanishning zichlik darajasini ifodalaydi:   2 0 2 .... 012 ..... 012 k k R  . (8.43) x k omilning xususiy determinatsiya koeffitsiyenti. 2 1 ... 012 2 0 2 1 ... 012 2 1 ... 012 2 )1 ... 123(        k k k k k yxk r     (8.48)

Xususiy determinatsiya koeffitsiyentini kvadrat ildiz ostidan chiqarish natijasida xususiy korrelyatsiya koeffitsiyenti hosil bo’ladi:2 1 ... 012 2 0 2 1 ... 012 2 1 ... 012 )1 ... 123(        k k k k k yxk r     (8.49) Barcha kuzatilayotgan omillarni hisobga oluvchi tenglama uchun ko’p o’lchovli determinatsiya koeffitsiyenti: y y y y R n 1i 2 i 2 n 1i k 1 m m1 m 012i k 1 m m1 m 0122           ) ( ) ˆ( ... , , ... )( ... , , ... = . Bunda ko’p o’lchovli korrelyatsiya koeffitsiyenti        n 1i 2 i 2n 1i k1mm1m012i k1mm1m012 y y y y R ) ( ) ˆ ...,,...)( ...,,... = YUqorida ko’p o’lchovli regressiya tenglamasini baholash bilan bog’liq bo’lgan birinchi masala-determinatsiya va korrelyatsiya koeffitsiyentlarini aniqlash usullarini ko’rib chiqdik. Bunday baholashning ikkinchi masalasi regressiya Xususiy determinatsiya koeffitsiyenti yangi x k omil ko’p o’lchovli regressiya tenglamasiga kiritilgandan so’ng uning natijaviy belgiga ta’sirini o’lchovchi shartli sof dispersiyaning shun gacha shakllangan qoldiq dispersiyadagi hissasini o’lchaydi. 2 k120δ )...(

tenglamalarini yechish natijalari va korrelyatsiya koeffitsiyentlarini ehtimollik jihatdan muhimligi, ishonchliligini aniqlashdan iborat. Bu masala juft regressiya tenglamasi va korrelyatsiya koeffitsiyentlarini baholashdagi usullar (8.6-bo’lim) yordamida ya’ni t -Styudent va F -Fisher mezonlaridan foydalanib yechiladi.jj j j j j C) r ( k n t      b b (8.51) bu yerda k j ...1 k-omillar tartib raqami, n -to’plam hajmi, k-omillar soni, r 0 j -har bir omilning juft korrelyatsiya koeffitsiyenti, «0»-natijaviy belgi indeksi (nishoni) c jj -normal tenglamalar tizimidagi koeffitsiyentlardan tuzilgan matritsaga B  ( b e j )teskari bo’lgan matritsaning V -1  (S e j ) diagonal elementi. Ko’p o’lchovli korrelyatsiya koeffitsiyentining o’rtacha xatosi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: 1 1 2     k n R R  (8.54) Uning muhimligini aniqlash uchun St’yudent t -mezonining haqiqiy qiymati hisoblanadi va t -taqsimotning jadvalidagi kritik qiymati bilan taqqoslanadi. Ko’p o’lchovli korrelyatsiya koeffitsiyenti uchun t -mezon bu koeffitsiyentning haqiqiy qiymatini uning o’rtacha hatosiga bo’lishi hosilasidir. 2 R R R 1 1 k n R σ R t      . (8.55) Agar mazkur korrelyatsiya koeffitsiyentining qiymati birga yaqin bo’lsa, uning baholari taqsimoti normal yoki St’yudent taqsimotidan farq qiladi, chunki u bir soni bilan chegaralangan. Bunday hollarda korrelyatsiya koeffitsiyentlarining muhimligi g’-Fisher mezoni bilan baholanadi: k k n R R F 1 * 1 2 2     . (8.56) Bu yerda k - omillar soni, K q m-1 m – regressiya tenglamasidagi hadlar soni.

Adabiyotlar: 1. N.M.Soatov, X.Nabiev, D.Nabiev, G.N.Tillaxo’jaeva. Statistika. Darslik. – T.: TDIU, 2009. – 568 bet. 2. X.Nabiyev, D.X.Nabiyev. Iqtisodiy statistika. Darslik. – T.: Aloqachi, 2009. 512 bet. 3. Statistika: Uchebnik. / N.Umarov A. Abdullaev. R. Zulinova T-2009. 4. Qishloq va suv xo’jaligi statistikasi. S. Ochilov. SH. Ergasheva T-2008 5. Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi. A.X. Ayubjonov T-2004 6. Makroiqtisodiy statistika YO. Abdullaev T-1998 7. A.X.SHoalimov, SH.A.Tojiboyeva. Iqtisodiy taxlil nazariyasi.Toshkent “Iqtisodiyot” 2012y. 8. SHodiyev va boshqalar. Statistika bo’yicha praktikum. Toshkent “Tafakkur bo’stoni” 2012y. 9. A.X.Ayubjonov, B.X.Mamatqulov, S.N.Sayfullaev.”Statistika fanidan amaliy mashg’ulotlar o’tkazish uchun o’quv qo’llanma. Toshkent. “Iqtisodiyot- 2012

O'xshashlar

Ekonometrika kirish regratsion taxlilning nazariy asoslari

Iqtisodiy o‘sishni tahlil qilish va prognozlashning ekonometrik modellari

Aholi turmush darajasining ko’tarilishi va ijtimoiy rivojlanishni prognozlash

Texnik tahlil

Iqtisodiy-ijtimoiy prognozlash modellari