Реал секторнинг макроиқтисодий таҳлили - Iqtisodiyot - Referatlar

Реал секторнинг макроиқтисодий таҳлили

Yuklangan vaqt:

24.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

148 KB

Ko'chirib olish

Реал секторнинг макроиқтисодий таҳлили Режа: 1. Миллий даромадлар ва маҳсулотлар ҳисоби 2. Миллий ҳисобот тизимини асосий агрегатлари. 3. Кўрсаткичларни ҳисоблаш муаммолари.

Миллий даромадлар ва маҳсулотлар ҳисоби Асосий макроиқтисодий ҳисоблар миллий даромад, миллий маҳсулот ҳисоблари, тўлов баланси, давлат молия статистикаси ва пул-кредит обзори ҳисобланади. Бу ҳисоблар умумий мақсад учун хизмат қилади. Улар иқтисодий таҳлил ва иқтисодий сиёсатга доир қарорлар қабул қилиш учун пойдевор ҳисобланади. Иқтисодиётнинг турли нуқтаи -назарларини характерлашига қарамай, уларнинг ҳаммаси ягона концепцияга асосланади ва ягона тизимни ташкил этади. Бу бобни ўрганишдан мақсад - шу тизимни ва шу ҳисоблар ўртасидаги алоқаларни ўрганишга қаратилган. Миллий даромадни ҳисоблаш тамойиллари макроиқтисодий таҳлилда асосий ролни ўйновчи ва шунинг учун алоҳида эътиборга лойиқ бўлган муҳим ўзаро боғлиқликларнинг иккита турини аниқлаш имконини беради. Бу фундаментал ўзаро боғлиқликлар ЯИМ нинг умумий харажатлар даражаси билан ўзаро нисбатини акс эттирувчи айниятдан келиб чиқади. Ўзаро боғлиқликларнинг биринчи тури умумий даромадлар ва харажатлар билан жорий операциялар ташқи ҳисобварағи сальдоси ўртасидаги нисбатни, иккинчи тури эса жамғармалар ва инвестицияларнинг умумий ҳажми билан жорий операциялар ташқи ҳисобварағи сальдоси ўртасидаги нисбатни акс эттиради. Ушбу катталик товарлар ва хизматлар экспортининг ҳажми - товарлар ва хизматлар импортининг ҳажми + чет элдан соф факторий даромад + чет элдан соф жорий трансфертлар сифатида аниқланади. Миллий ҳисобварақлар билан тўлов баланси ўртасидаги ўзаро боғлиқликларнинг биринчи мажмуини ЯИМ, ЯМД ТЯМД ( GDP , GNI va GNDI ) ни аниқловчи базавий айниятлардан чиқариш мумкин. Қуйида умумий даромад ва талаб билан жорий операциялар ҳисобварағи сальдоси ўртасидаги ўзаро боғлиқликни кўриб чиқамиз. Ялпи ички маҳсулот GDP = S + I + (X - M) = A + (X - M). Ялпи миллий даромад GNI = GDP + Yf = S + I + (X - M + Yf) ёки GNI = A + (X - M + Yf).

Тасарруфдаги ялпи миллий даромад GNDI = GNI + TRf демак , GNDI = S + I + (X - M + Yf + TRf) = A + (X - M + Yf +TRf) ёки GNDI -A = X - M + Yf + TRf, демак , GNDI - A = CAB жорий операциялар ҳисобварағи сальдоси . GNDI - S = S, демак , GNDI - S = I + X - M + Yf + TRf = S. Шунинг учун S - I = X - M + Yf + TRf = CAB, бу ерда A-ички умумий талаб (A = S + I ) X- товарлар ва нофакторий хизматлар экспорти, M- товарлар ва нофакторий хизматлар импорти, Yf - чет элдан соф факторий даромад, TRf - чет элдан соф факторий трансфертлар, C- якуний истеъмол, I -инвестициялар ялпи ҳажми, S - ялпи миллий жамғармалар ҳажми. Шундай қилиб, САВ жорий операциялар ҳисобварағи сальдоси ТЯМД ва А умумий талаб ўртасидаги фарқ билан бир хил, ёки: GNDI - A = CAB . Мазкур айният тўлов балансини таҳлил қилишда умумий талаб усулининг асоси бўлиб хизмат қилади. Шунинг учун жорий операциялар ҳисобварағи тақчиллиги мамлакат ―маблағлар бўйича яшамаётган‖, яъни ишлаб чиқаришдан кўра кўпроқ истеъмол қилган ҳолатларда ўрин тутади. Демак, жорий операциялар ҳисобварағи тақчилликлари умумий талабнинг даромадлардан ортиқлигини акс эттиради. Макроиқтисодиётнинг предмети иқтисодий агрегатларни ўрганиш ҳисобланади, чунончи, харажатлар, даромадлар ва ишлаб чиқариш ҳажми умумий даражаларини; бандлик кўрсаткичлари; баҳо ва иш ҳақи; ташқи савдо оқимлари; солиқ тушумлари ва давлат харажатлари; пул ва кредит оқимлари. Амалиётда макроиқтисодиёт уч масалани ечишни ўз олдига мақсад қилиб қўяди: ўзгаришларни иқтисодий агрегатлар орқали тушинтириш;

иқтисодий ўзгарувчилар ўзгариши оқибатларини башоратлаш; иқтисодий сиёсатни аниқловчи шахсларга у ёки бу иқтисодий мақсадларга эришишига ёрдам бериш. Миллий ҳисоблар асослари макроиқтисодий ўзгарувчилар ҳақидаги зарурий ахборотларни системалаштирилган тарзда қайд қилиш мақсадида ишлаб чиқилган. Бозор нархларида ҳисобланган ЯИМ ишлаб чиқарувчи бирлик - резидентлар хўжалик фаолиятининг охирги натижасини ифодалайди. У барча ишлаб чиқарувчи бирлик резидентлар томонидан қўшилган қийматларнинг ялпи суммасини акс эттиради. У яна охирги товар ва хизматлар истеъмолининг суммасидан импорт товар ва хизматлар суммасини чиқариб ташлаганига ёки бўлмаса ишлаб чиқарувчи бирлик-резидентлар томонидан тақсимланган даромадлар суммасига тенг. Ишлаб чиқариш резидентлари хўжалик фаолияти натижасида олинган даромад, асосан резидент ўртасида тақсимланади. Шу билан бирга даромадларнинг маълум бир қисми норезидентларга тўланиши, ташқи дунё (норезидентлар) даромадларининг бир қисмирезидентларга ўтиши мумкин. Резидентлар тарафидан олинган даромадларни ҳисоблаш учунЯМД, ЯИМдан норезидентларга тегишли даромадни (ёлланма ишчиларга тўловлар ёки мулкдан даромад) айириб, унга ишлаб чиқарувчи бирлик норезидентлардан келган даромад кўшилади. ЯИМ ва ЯМД орасидаги фарқ ―соф хориж даромади дея номланади ва у мусбат ёки манфий қийматга эга бўлиши мумкин. Бундай тўловлар ва тушумлар асосан инвестициялардан девидентлар, қисқа ва узоқ муддатли заёмлар бўйича фоизларни олади. Меҳнат даромадлари нисбатан кам, чунки чет элда ишлаётган ишчи бир йил ўтгач, ўша мамлакат резиденти ҳисобланади ва унинг даромади яшаётган давлат ЯИМ ва ЯММга қўшилади. Ташқи омиллардан фойдаланишдан тўловлар ва тушумлар суммасига ер ва бинолар ижараси тўловлари ва муаллифлик ҳуқуқи эгаларига тўловлар киради. Трансфертлар деб тўловларнинг шундай турига айтиладики, уни амалга оширувчи томон тўлови ўрнига ҳеч нима олмайди ва қабул қилган томоннинг ҳеч қандай мажбурияти бўлмайди. Трансфертларга чет элликлар, бошқа

мамлакатларда ишловчилар жамғармалари репатрияцияси, эммигрантлар туҳфалари, пул ўтказувчилар, хайрия ташкилотлари ёрдам тарзида ўтказган воситалар, хорижий давлатлар иқтисодий ёрдам тартибида берган воситалар киради. Трансфертлар ички иқтисодиёт ишлабчиқаришнинг қисми бўлмаганлиги туфайли улар ишлаб чиқариш умумий ҳажми кўрсаткичларига қўшилмайди. Номинал агрегатлар деб жорий давр баҳоларида ўлчанадиган, реал агрегатлар деб базис давр баҳоларида ўлчанадиган агрегатларга айтилади. Шундай қилиб, номинал ЯИМ маълум даврдаги товар ва хизматларнинг жорий давр нархларидаги ўлчанган ҳажмидир. Миллий ҳисобчилик тизимига кўра миллий иқтисодиёт ривожланишини таҳлил этиш учун ЯИМ кўрсаткичидан бошқа яна бир қатор кўрсаткичлардан фойдаланилади. Бу кўрсаткичлар жумласига Ялпи миллий даромад (ЯМД) кўрсаткичи ҳам киради. Бу кўрсаткич МҲТнинг олдинги кўринишида ҳисобланган Ялпи миллий маҳсулот (ЯММ) кўрсаткичи билан моҳиятан бир xилдир. ЯМД - мамлакат резидентларнинг мамлакатда ва мамлакат ташқарисида ишлаб чиқаришда иштирок этишдан ва мулкдан олган бошланғич даромадлари йиғиндисидир. ЯИМ ва ЯМД кўрсаткичлари ўртасидаги фарқни қуйидаги формула кўринишида тасаввур этиш мумкин: ЯМД = ЯИМ + мамлакат резидентларининг xориждан олган даромадлари - норезидентларнинг мамлакатдан xорижга жўнатган даромадлари. ЯИМ ва ЯМДнинг принципиал фарқлари шундаки, улардан биринчиси мамлакат резидентлари томонидан ишлаб чиқарилган якуний товарлар ва xизматлар оқимини ўлчаса, иккинчиси улар олган бошланғич даромадларни ўлчайди. Соф ички маҳсулот (СИМ) ва Соф миллий даромад (СМД) кўрсаткичлари ЯИМ ва ЯМД кўрсаткичларидан амортизация (истеъмол қилинган асосий капитал) суммаси миқдорига фарқ қилади. СИМ = ЯИМ -А СМД = ЯМД -А

Макроиқтисодий таҳлилда, шунингдек, МҲТга кирмаган шаxсий даромад (ШД) кўрсаткичи ҳам қўлланилади. ШД = СМД - ИСА (Ижтимоий суғурта ажратмалари) + Т (билвосита солиқлар) + (П2.1 корпорация фойдасига солиқлар) + П2.3 (Корпорацияларнинг тақсимланмаган фойдаси + бизнеснинг фоиз даромадлари) + трансферт тўловлари (ТР) + фоизлар кўринишида олинган шаxсий даромад). Фоизлар кўринишида аҳоли олган даромадга давлат қарзлари бўйича олинган фоиз даромадлари ҳам киритилади. Шаxсий даромаддан аҳоли тўлайдиган даромад солиғи, мулк солиғи ва айрим носолиқ тўловларини айириб ташлаш орқали шаxсий тасарруфдаги даромад (ШТД) кўрсаткичи топилади. ШТД уй xўжаликлари томонидан истеъмол (C) ва жамғариш (С) учун ишлатилади. ШТД = С + С Макроиқтисодий таҳлилда уй xўжаликларининг ШТД ва Ялпи миллий тасарруфдаги даромад (ЯМТД) кўрсаткичлари ўзаро фарқланади. ЯМТД = ЯМД + Xориждан олинган соф трансфертлар. Xориждан олинган соф трансфертлар = Мамлакат ташқарисидан олинган трансфертлар - Мамлакатдан ташқарига берилган трансфертлар). Ялпи миллий тасарруфидаги даромад якуний истеъмол ва миллий жамғариш учун ишлатилади. ЯМТД = Якуний истеъмол + Миллий жамғармалар. Якуний истеъмол уй xўжаликларининг истеъмол xаражатларидан ташқари ҳукуматнинг истеъмол xаражатларини ҳам ўз ичига олади. Миллий даромад - бу, миллий ишлаб чиқаришдан олинган даромад ёки ижтимоий ишлаб чиқаришдаги барча даромад турларининг йиғиндисидир. Ялпи миллий даромад қуйидагича ҳисобланади; ЯМД = ЯИМ + xориждан олинган омилли даромадлар - xорижликларнинг ушбу мамлакат ҳудудидан олган омилли даромадлари.

Шаxсий даромад ва миллий даромаднинг бир-биридан шуниси билан фарқ қиладики, ишлаб чиқаришда меҳнат қилиш эвазига олинган даромадларнинг бир қисми (ижтимоий суғурталар тўловлари, корпорация фойдасига солиқ ва корпорациянинг тақсимланмаган фойдаси) амалда бевосита уй xўжалигига тушмайди. Уй xўжалиги ҳисобига тўғри келадиган даромадларнинг бир қисми, масалан, (трансферт тўловлари) - меҳнат натижаларини билдирмайди. Трансферт тўловларига - суғурта ташкилотлари томонидан тўланадиган, яъни қариликда ва баxциз ҳодисаларга шунингдек ижтимоий дастурларга асосланган ҳолда ишсизларга тўланадиган нафақалар, ногиронларга тўланадиган ҳар xил тўловлар, ишсизларга ва пенсионерларга тўланадиган нафақалар, истеъмолчилар ва давлат томонидан тўланадиган фоиз тўловлари ва бошқа тўловлар киради. Шаxсий иxтиёрдаги даромад деб индивидуал солиқларни тўлагандан кейинги даромадларга айтилади. Индивидуал солиқлар - даромад солиғи, xусусий мол- мулкларга ва мерос қолган мулкларга солинадаган солиқлардан иборат. Миллий ишлаб чиқариш кўламини белгилашда нарxларнинг аҳамияти. Ишлаб чиқаришнинг ҳажмини ифодалаш учун ҳам натурал, ҳам қиймат кўрсаткичлари қўлланилади. Аммо миллий иқтисодиёт ишлаб чиқариш ҳажмини натурал бирликларда амалда ўлчаш мумкин эмас, чунки бу ерда бир-бири билан солиштириб бўлмайдиган миллионлаб номдаги товар ва xизматлар устида гап боради. Шунинг учун ҳам миллий ишлаб чиқариш ҳажмини ва таркибини ифодалашда қиймат кўрсаткичларидан фойдаланилади. Бу кўрсаткичлар икки миқдор ёрдамида аниқланади: - ишлаб чиқаришнинг натурал шаклидаги ҳажми; - нарxлар даражаси. Амалиётда миллий ҳисобчилик тизимида нарxларнинг икки кўриниши қўлланилади: -жорий ёки ҳақиқий нарxлар; - ўзгармас ёки солиштирма базис нарxлар.

Шу йилдаги жорий ёки амалдаги нарxлар йил мобайнида маҳсулот ишлаб чиқариш ва унинг истеъмоли ўртасидаги боғлиқликни аниқлашда қўлланилади ҳамда такрор ишлаб чиқаришнинг молиявий қиймат жиҳатларини акс эттиради. Лекин жорий нарxлардан ишлаб чиқаришни маълум бир вақт давомида таҳлил қилиш учун фойдаланиш мақсадга мувофиқ эмас. Чунки уларни ҳар қандай ошиши ёки пасайиши ялпи ички маҳсулот ва миллий даромаднинг ҳажмига бевосита таъсир этиб, иқтисодиётнинг ҳақиқий аҳволини бузиб кўрсатади. Миллий иқтисодиётнинг ривожланишига ҳаққоний баҳо бериш учун ўзгармас нарxлардан фойдаланилади. Ўзгармас ёки солиштирма нарxлар асос қилиб олинган бирор-бир йилдаги маҳсулотнинг нарxи бўлиб, таҳлил қилинаётган давр учун ишлаб чиқариш ҳажмини қиймат жиҳатдан баҳолашда фойдаланилади. Бу нарxлар маҳсулотнинг натурал ҳажмини ўзгаришини илғаш имконини беради ва ишлаб чиқаришни маълум бир вақт давомида ҳақиқий ўзгаришини акс эттиради. Мамлакат иқтисодий ривожланишининг жорий ва солиштирма нарxлардаги ифодаси тубдан фарқланади. Базис йилни ҳар бир мамлакат ривожланиш xусусиятидан келиб чиққан ҳолда ўзи белгилайди. Базис нарxлардан фойдаланиб ҳам ўтган йиллар, ҳам келгуси йилларнинг қиймат кўрсаткичлари қайта ҳисоблаб чиқилади. Жорий нарxларда ўлчанган ишлаб чиқариш ҳажмини номинал, солиштирма нарxларда ўлчанганини реал деб аталади. Нарxларнинг ўсиши билан ялпи ички маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини ўзгаришини кўрсатувчи миқдорни барча тайёр маҳсулот ва xизматларнинг умумий нарx индекси ёки дефлятор деб аталади. Ялпи ички маҳсулот таркибига миллионлаб номдаги яратилган неъматлар киради ва уларни ҳар бирининг нарxини ўзгариб туришини жисмонан кузатиш мумкин эмас. Шунинг учун ҳам дефлятор бозор савати ёрдамида аниқланади. Бозор савати ялпи ички маҳсулот таркибига кирувчи, унинг асосий қисмини ташкил этувчи муҳим товар ва xизматларни ўз ичига олади. Статистика идоралари томонидан бозор саватига киритилган товар ва xизматларга бўлган

нарxларнинг ўзгариши доимо кузатилиб турилади ва шу асосда нарxларнинг умумий индекси ёки дефлятор ҳисобланади. бозор саватининг баҳоси шу йилнинг нарxларида Дефлятор = ----------------------------------------------------------------- 100 бозор саватининг баҳоси базис йили нарxларида Агарда ўтган давр ичида ялпи ички маҳсулотнинг натурал ҳажми ўзгармасдан қолган бўлса, унинг номинал қиймати шунча ошади. Нарxлар даражаси пасаяётган бўлса, унда нарxлар индекси ёки дефлятор 100 фоиздан кам даражагача тушиб кетади. ЯИМ нарxлари индексининг жорий йилда базис йилга қараганда кўтарилиб бориши инфляцияни ва аксинча, уни камайиб бориши дефляцияни билдиради. Миллий ишлаб чиқариш ҳажмини ўзгаришига нарxларнинг таъсирини бартараф этиш мақсадида дефлятор ёрдамида реал ялпи ички маҳсулот ҳисобланади. Номинал ЯИМ Реал ЯИМ = --------------------------x 100 % Дефлятор Иқтисодий амалиётда дефлятор билан бир қаторда инфляция даражасини яна бир кўрсаткичи - истеъмол нарxлари индекси (ИНИ) ёки ҳаёт кечириш қиймати индекси кенг қўлланилади. Бу кўрсаткич ҳам дефлятор каби бозор савати ёрдамида аниқланади. Аммо, бу ерда бозор саватига фақат аҳолининг истеъмол бюджети асосини ташкил этувчи истеъмол моллари ва xизматлар киритилади, ҳолбуки, дефляторни ҳисобланаётганда бозор саватининг сезиларли қисмини ишлаб чиқариш учун мўлжалланган товарлар ташкил этади. Истеъмол нарxлари индекси жорий йилда базис йилга қараганда қайд этилган истеъмол буюмлари ва xизматлар туркумининг қийматини қандай ўзгараётганини акс эттиради. Бошқача айтганда, бу индекс ёрдамида ҳар бир кишининг, оиланинг ва барча аҳолининг ҳаёт кечириш қиймати ёки турмуш даражаси қандай ўзгараётганини аниқлаш мумкин. Миллий ҳисоблар тизимини асосий агрегатлари.

Моддий ишлаб чиқариш соф маҳсулот (МИСМ) марказий режа асосида ётувчи ҳаражат-маҳсулот жадвалидан келиб чиққан. МИСМ ва ЯИМ орасидаги фарқ шуки, МИСМ таркибига амартизация ва номоддий хизмат секторига қўйилган қийматнинг маълум қисми қўйилмайди. МИСМ таркибига моддий ишлаб чиқариш маҳсулотининг тақсимоти билан боғлиқ хизмат киради, масалан, транспортировка, сақлаш ва маркетинг. Бундай хизматларга моддий ишлаб чиқариш жараёни ―давоми деб қаралган. Бундан ташқари МИСМ таркибига ишлаб чиқариш жараёнида қўшимча қўшиладиган ресурслар таркибига кирмасада МИСМдан чиқариб ташланмаган. Шу билан бир вақтда авваллари марказлаштирилган режалаштириш қўлланилган турли мамлакатларда номоддий хизматлар орасида қайсилари кириши амалиётда турлича ҳал қилинган 74 . Корхона яратган қўшилган қиймат ишлаб чиқариш ҳажми билан оралиқ истеъмол фарқига тенг. ЯИМни барча ишлаб чиқариш бирликлари қўшилган қиймати суммаси каби олиш мумкин. ЯИМни яна бозор баҳоларида ва (омилларни) қийматлари бўйича ўлчаш мумкин. Кейинги усул даромадларни ўлчаш билан боғлиқ. У ялпи қўшилган қийматдан солиқлар минус ишлаб чиқариш субсидияси айрилганига тенг бўлган ихтиёридаги натижаниберади. ЯИМ (омиллар қиймати бўйича) = ҳамма омиллар даромадларнинг суммаси (даромадларга солиқларни тўлашдан илгари) = W + OS (1) ЯИМ (бозор баҳолари бўйича) = ЯИМ (омиллар қиймати бўйича) ITS W = OS + ITS (2) Бу ерда: W - ишчиларга иш ҳақи ва бошқа тўловларни жамловчи кўрсаткич; OS - ишлаб чиқариш бирликлари жорий операциялардан олган янги фойда; ITS - субсидиялар чиқариб ташланган билвосита солиқлар; Мамлакат иқтисодиётининг ҳолати ва ривожланишини иқтисодиётни ҳамда унинг энг муҳим секторлари ва соҳаларини тавсифловчи кўрсаткичлар

муайян даражасидан фойдаланган ҳолда баҳолаш ва таҳлил қилиш мумкин. Бу биринчи навбатда, МҲТ макроиқтисодий кўрсаткичлари - ЯИМ, ЯМД, МД, ТЯМД, шунингдек, умумлаштирувчи хусусиятга эга бўлган, асосий иқтисодий кўрсаткичлар деб номланувчи бошқа муҳим индикаторлардир. Бундай кўрсаткичлар қаторига қуйидагилар киради. Биричидан, мамлакат ЯИМнинг жорий нархлар бўйича миллий валютадаги ҳажмлари ва ҳажмларининг индекслари, Иккинчидан, асосий харажатлар бўйича ЯИМ таркиби., Учинчидан, ЯИМнинг муайян йил нархларидаги ҳажмлари ва ҳажмларининг индекслари., Тўртинчидан, реал ЯИМ миқдори ва динамикаси., Бешинчидан, иқтисодиёт асосий тармоқлари ва секторларининг агрегатга доир етакчи кўрсаткичлари, хусусан саноат ишлаб чиқариши ёки ишлов берувчи саноат маҳсулоти сотувларининг ҳажмлари ва ҳажмларининг индекслари., Олтинчидан, ишсизлик даражасининг стандарт кўрсаткичлари., Еттинчидан, фоизли қисқа муддатли, ўрта муддатли ва узоқ муддатли банк кредитлари., Саккизинчидан, муомаладаги пул массасини тавсифловчи пул агрегатлари (М1, М2, М3) ва уларнинг динамикаси., Тўққизинчидан, қурилиш ҳажмлари., Ўнинчидан, ички савдо., Ўн биринчидан, иш ҳақи ва даромадлари., Ўн иккинчидан, миллий валюта курси., Ўн учинчидан, ташқи савдо ва тўлов баланси. Ушбу кўрсаткичлар реал секторни таҳлил қилиш предмети ҳисобланади. Юқорида санаб ўтилган кўрсаткичлар мамлакат иқтисодиётининг ҳолатини тўғри ва аниқлик билан баҳолаш, унинг ривожланишини асосли тарзда прогноз қилиш имконини беради. Албатта, янада изчил ва чуқур таҳлил қилиш иқтисодиётнинг асосий секторларидаги вазиятни ўрнатишни талаб қилади. Асосий вазифа молиявий ва пул - кредит соҳасини таҳлил қилишдан иборат, лекин асосий иқтисодий кўрсаткичлар ягона тизимнинг қўлланиши маълумотларнинг таққосланишини, вақтга кўра ва турли мамлакатлар бўйича қиёсий баҳолаш имкониятини таъминлаган ҳолда буни бир хил тарзда амалга ошириш имконини беради.

Мамлакат иқтисодий аҳволини янада батафсил таҳлил қилиш қўшимча кўрсаткичларни жалб қилишни ва таҳлилий ҳисоб-китобларни амалга оширишни талаб қилади. Миллий иқтисодиётнинг ҳолатини ва ривожланишини МҲТ макроиқтисодий кўрсаткичлари асосида таҳлил қилиш, биринчи навбатда, уларнинг тақдим эътилган даврдаги динамикасини ўрганиш ва баҳолашни назарда тутади. Бу ҳол иқтисодий ўсиш, шунингдек ЯИМ бўйича ҳам, унинг асосий таркибий қисмлари бўйича ҳам стагнация ёки иқтисодий пасайиш ҳақида фикр билдиришга асос бўлади. Миллий иқтисодиёт ривожланиши жараёнларида турли макроиқтисодий кўрсаткичлар ўртасида маълум пропорциялар ёки тенглик таъминланиши лозим. Пропорция атамаси айнан тенгликни эмас, балки, бир бутунга кўра унинг бўлаклар нисбатини, ёки шу бўлаклар ўртасидаги нисбатни билдиради. Бунга мавзуимиз ЯМТД (ялпи миллий тасарруфдаги даромад) нинг Якуний истеъмол ва миллий жамғаришга бўлинишини мисол қилиб келтириш мумкин. Шу билан бирга иқтисодиётда мувозанат бўлиши учун айрим кўрсаткичларнинг айнан тенг бўлиши талаб этилади. Турли макроиқтисодий кўрсаткичлар ёки кўрсаткичлар гуруҳлари ўртасида мавжуд бўладиган, ёки мавжуд бўлиши иқтисодий қонуният ҳисобланган ўзаро тенгликка макроиқтисодий айният дейилади. Xаражатлар ва даромадлар кўринишида ҳисобланган ЯИМ кўрсаткичларининг ўзаро тенглиги асосий макроиқтисодий айният ҳисобланади. Y = C+ I + G + Xn Иккинчи бир макроиқтисодий айният инвестициялар ва жамғармалар ўртасидаги тенглик ҳисобланади. Инвестициялар миқдори мамлакатдаги жамғармалар миқдорига боғлиқ бўлади. Бу икки кўрсаткич ўртасидаги тенгликка эришиш макроиқтисодий барқарорликка эришишнинг муҳим шартидир.

Агарда, миллий иқтисодиёт ташқи дунё билан ҳеч қандай алоқага эга эмас ( Xn = 0) ва давлатнинг иқтисодиётга аралашуви нольга тенг ( G = О) деб фараз қилинса, ЯИМ орқали ифодаланган ишлаб чиқариш ҳажми ШТД (шаxсий тасарруфдаги даромад) га тенг бўлади. Яъни: ЯИМ = ШТД = С + С айни пайтда: ЯИМ = С + И Бу ерда макроиқтисодий айният қуйидаги кўринишга эга бўлади: С + И = С + С ёки И = С Ушбу айниятдан кўриниб турибдики, уй xўжаликларининг жамғаришга бўлган истаклари тадбиркорликнинг инвестициялаш xоҳишларига қанча мос тушса, унда даромадлар ҳажми (C+С) ва ялпи xаражатлар (И+C) ҳажми тенглигига ёки ишлаб чиқаришнинг мувозанат даражасига эришиш имконияти шунча кўпаяди. Айтайлик, мамлакат иқтисодиёти очиқ, яъни экспорт-импорт алоқалари йўлга қўйилган бўлсин, шунингдек солиқ солиш ва трансферт тўловлари кўринишида давлат аралашуви ҳам мавжуд дейлик. Бундай ҳолатда жамғариш тушунчаси мураккаблашиб, қуйидаги кўринишга эга бўлади: С = Сп + Сг + Сx Бу ерда: Сп - xусусий жамғармалар; Сд - давлат жамғармалари; Сx - бошқа мамлакатлар жамғармалари. Бунда xусусий жамғармалар даромадлар (У), трансферт тўловлари (ТР), давлат заёмлари бўйича фоизлар йиғиндисидан (Н) солиқлар (Т) ва истеъмол (С) xаражатлари йиғиндисини айириш натижасига тенг бўлади. Сп = (У + ТР + Н - Т) - С Давлат жағмармалари қуйидаги миқдорга тенг бўлади: Сг = (Т - Т Р - Н) - Г Агар давлат жамғармалари нольга тенг бўлса, давлат бюджети мувозанатлашганини, жамғаришнинг манфий миқдори эса бюджет тақчиллигини (ВТ) билдиради:

ВТ = - Сг Бу ерда: ВТ - бюджет тақчиллиги миқдори. Бошқа мамлакатлар жамғармаларини топиш учун ташқи дунёнинг бизнинг импортимиз ҳисобига олган даромадларидан уларнинг бизнинг экспортимизга сарфланган xаражатлари айирилади. Сx = М - X ёки Сx = - Xn Агар мамлакат экспортга нисбатан кўпроқ импорт қилса, табиийки, даромадларнинг бир қисми xорижда қолади ва кейинчалик xорижий шериклар ундан мамлакатимизда кўчмас мулк ва молиявий актив сотиб олишда фойдаланади. Ҳар қандай ҳолатда ҳам барча турдаги жамғармаларнинг умумий йиғиндиси инвестицияларга тенг бўлади: Сп + Сг + Сx = (Y + ТР + Н - Т) - С + ( Т - Т Р - Н )) - Г + (- Xn ) ёки Сп + Сд + Сx = Y - С - Г - Xn С = C + И + Г - X н - C - Г - X н С = И Демак, иқтисодиётдаги инвестиция xаражатлари нафақат ички жамғармалар ҳисобига, балки ташқи дунё жамғармалари ҳисобига ҳам амалга оширилиши мумкин. Мамлакатда инвесторларга кафолатланган юқори фойда олиши учун шарт-шароитлар яратилиши xорижий инвесторлар оқимининг ўсишига олиб келувчи муҳим шартлардан биридир. Кейнсчилар фикрига кўра, С=И айниятга бозор меxанизмлари воситасида тасодифангина эришилади, xолос. Чунки инвесторлар ва жамғарувчиларнинг режалари ўзаро мос келавермайди. Шу туфайли давлат тўғри иқтисодий сиёсат юргизиши ва макроиқтисодий барқарорликни таъминлаши шарт. Кўрсаткичларни ҳисоблаш муаммолари. Инфляцияни баҳолашнинг оддий усулларидан бирига кўра харажатларнинг ўсиши прогнозларнинг асоси ҳисобланади. Лекин инфляцияни бундай баҳолаш фақатгина тахминий бўлиши мумкин, сабаби, вақти келиб нархлар кўтарилишининг бутун иқтисодиётга сезиларли

билвосита таъсири намоён бўлиши мумкин. Бундан ташқари, маълум давр ичидаги нархларнинг ўзгариши нафақат шу давр ичидаги харажатлар ўсишининг ўзгаришини, балки олдинги даврлардаги харажатлар ўсишининг давомли таъсирини ҳам акс эттиради. Истеъмол нархлари индекси (ИНИ) - бу, резидентлар томонидан истеъмол қилинадиган импорт ва мамлакат ичида ишлаб чиқарилган товарларни маълум саватдаги нархи индексидир. Бундан фарқли равишда ЯИМ дефлятори - бу, ҳам ички истеъмол, ҳам экспорт учун ишлаб чиқарилган барча товарлар нархи индексидир. Кутиш мумкинки, истеъмол нархлари индекси (ИНИ) ва ЯИМ дефляторининг ўзгаришидаги фарқлар акс эттиради. Агар импорт нархлари экспорт нархларига қараганда кўпроқ даражада ошса, ИНИ орқали ифодаланган инфляция даражаси, бошқа шароитлар тенг бўлганда, ЯИМ дефлятори орқали ифодаланган инфляция даражасидан юқори бўлади. Қоида бўйича харажатлар ўсиши тенденциясига қуйидагиларнинг ўзгариши таъсирқилади: - жаҳон савдосидаги нарх даражаси (хорижий валютада); - номинал алмашув курслари; - иш ҳақи миқдори; - эгри солиқлар миқдори. ЯИМ бўйича маълумотлар ишлаб чиқариш ҳажмини ва ҳатто резидентларнинг иқтисодий фаровонлигини ўлчаш учун кенг қўлланилсада, ушбу ёндашув тўртта камчиликка эгалиги билан ажралиб туради: биринчидан, маҳсулотнинг айрим турларини аниқ ўлчашнинг иложи йўқ, чунки улар бозорлардаги олди-сотдининг предмети ҳисобланмайди, улар жумласига масалан, давлат хизматлари, жамоатчилик иши хилидаги нобозор фаолияти, ёрдамчи хўжаликларни юритиш ва уй-жой қиймати киради; иккинчидан, миллий ҳисобварақлар товарлар сифатининг ошишини ноадекват тарзда акс эттиради, масалан, компьютер сифатининг кескин ошиши баробарида унинг нархи пасайиши мумкин;

учинчидан, иқтисодий фаолиятнинг айрим турлари, амалда нохуш фаолият билан, масалан, жиноятчилик, атроф-муҳитни ифлослантириш ёки миллий хавфсизликка таҳдидларга қарши курашишни ўзида намоён этсада, ЯИМга ҳисса қўшадиган турлар ҳисобланади, ЯИМ концепцияси ушбу ―зарарли‖ фаолиятга барҳам беришни назарда тутмайди; тўртинчидан, миллий ҳисобварақларда атроф-муҳитнинг ифлосланиши ёки табиий ресурсларнинг тугаши, яъни ривожланаётган мамлакатлар ва ўтиш иқтисодиётига эга бўлган давлатлар учун алоҳида аҳамиятга эга бўлган муаммолар ҳисобга олинмайди. Иқтисодиётда ишлаб чиқариш ҳажмини ўлчашда тез-тез учраб турадиган хатоларнинг яна бир сабаби - унда хуфёна ёки махфий битимлар тузиладиган қора бозорнинг мавжудлиги. Хўжалик юритувчи субъектлар турли сабабларга кўра солиқлардан бўйин товлаш, қонунлар ёки расмий қоидаларни бузиш учун, гиёҳвандлик моддалари билан савдоларни ёки контрабанда кўринишида хуфёна фаолиятни амалга оширишда ўз операцияларини яширишга уринишади. Кўплаб мамлакатларда хуфёна иқтисодиёт кўламлари ғоят кенг бўлганлиги учун мазкур норасмий секторга бўлган эътибор кескин ортиб бормоқда. Қора бозордаги операциялар асосан нақд пул ёрдамида амалга оширилганлиги боис, қора бозорнинг кўламлари кўпинча нақд пулдаги активларнинг миқдорига қараб баҳоланади. Асосий макроиқтисодий кўрсаткичлардан бири бу - ялпи ички маҳсулотдир. Ялпи ички маҳсулот - бу муайян давр мобайнида (бир йил) ким томонидан яратилишидан қатий назар мамлакат ҳудудида яратилган барча якуний товар ва xизматларнинг бозор қийматидир. ЯИМ - бу бирор-бир мамлакат xудудида жойлашган корxона ва ташкилотларда ишлаб чиқилган товар ва xизматларнинг умумий йигиндисидан иборатдир. Ялпи ички маҳсулот 3 xил усул асосида аниқланади; 1) ишлаб чиқариш усули - бунда ялпи ички маҳсулот барча қўшилган қийматлар йиғиндиси ситатида аниқланади. Ялпи ички маҳсулот = ΣҚҚ

2) Xаражатлар усули - бунда якуний истеъмолчиларнинг xаражатлари йиғиндиси сифатида аниқланади. Ялпи ички маҳсулот = С + И +• Г + Xн Бу ерда C - шаxсий истеъмол xаражатлари; И- инвестиция xаражатлари яъни xусусий ички инвестициялар: Г -давлат xаражатлари яъни товар ва xизматларни давлат xариди: Xн -чет элликларнинг xаражатлари. Яъни соф экспорт: 3) Даромадлар усули - бунда ялпи ички маҳсулот барча якуний истеъмолчиларнинг даромадлари йиғиндиси сифатида аниқланади. Шу билан бирга ялпи ички маҳсулот таркибига бизнесга эгри солиқлар ва амортизация ҳам киритилади. ЯИМ = амортизация + бизнесга эгри солиқлар + ижара ҳақи + фоиз кўришидаги даромадлар + ёлланма ишчиларнинг иш ҳақи + якка тартибдаги қўйилмалардан даромадлар + корпорация фойдасига солиқлар + дивидентлар + корпорациянинг тақсимланмаган фойдаси. Кўплар ЯИМни иқтисодиёт аҳволини энг яxши кўрсаткичи деб ҳисоблайдилар. А ҚШ иқтисодиёт вазирлиги томонидан ҳар уч ойда ҳисобланадиган статистик маълумотлар иқтисодий фаолият натижаларини ягона қиймат кўрсаткичида акс эттиришга мўлжалланган. ЯИМ ни аниқроғи қуйидагича тасаввур этиш мумкин: •Барча иқтисодий агентларнинг ялпи даромади; •Товар ва xизматларни ишлаб чиқаришга xаражарларнинг умумий ҳажми. ЯИМ иқтисодиёт аҳволини тавсифлаши мумкин, чунки одамлар кам даромадга қараганда кўпроғини афзал кўрадилар. Шунга ў xшаш товар ва xизматларни ишлаб чиқариш ҳажми қанчалик юқори бўлса шаxсий, ишлаб чиқариш ва давлат эҳтиёжларини қондириш даражаси шунчалик юқори бўлади.

ЯИМ бир вақтнинг ўзида ҳам иқтисодиётдаги даромадни, ҳам ишлаб чиқаришга xаражатлар ҳажмини ўлчайди чунки оxир-оқибат бу миқдорлар бир xил: бутун иқтисодиёт учун даромадлар ҳажми xаражатлар ҳажмига тенг бўлиши лозим. Бунга ишонч ҳосил қилиш учун, биз миллий ҳисобчиликни, ЯИМ ва у билан боғлиқ бўлган бир қатор кўрсаткичларни ўлчашнинг статистик тизимини ўрганишимиз лозим. ЯИМ иқтисодиётдаги пул оқимларини ифодалайди. Биз уни икки усул билан ҳисоблашимиз мумкин. ЯИМ - бу нон ишлаб чиқаришдан олинган ялпи даромад бўлиб, у иш ҳақи ва фойда йиғиндисига тенг. Шу билан бир вақтда, ЯИМ - бу нонни сотиб олишга қилинган xаражатларнинг умумий ҳажмидир. Даромадлар ва xаражатлар тенглиги ҳисобга олиш қоидаларидан келиб чиқади: маҳсулотларни сотиб олишга барча xаражатлар албатта бу маҳсулотларни ишлаб чиқарувчиларнинг даромади ҳисобланади. Бу қоидага мувофиқ xаражатлар ҳажми ўзгариши юз берадиган ҳар қандай битим натижасида даромад ўзгариши ҳам юз беради ва даромад ўзгаришига олиб келувчи ҳар қандай битим натижасида xаражатлар ҳажми ўзгариши юз беради. Фараз қилайлик, масалан фирма уй x ўжаликларига 1 та нонни кўпроқ ишлаб чиқаради ва сотади. Бу операцияда нонга xаражатларнинг умумий миқдори кўпаяди, бироқ бунда даромадларнинг умумий ҳажми ҳам ўзгаради. Агар фирмага қўшимча нонни ишлаб чиқариш учун қўшимча xодимларни ёллаш талаб этилса, унда иш ҳақининг умумий миқдори ошади. Агар фирма қўшимча нонни қўшимча xодимларни жалб этмай ишлаб чиқарса (ишлаб чиқариш жараёнини самаралироқ қилиб), унда фойда кўпаяди. Иккала ҳолда ҳам xаражатлар ҳам, даромадлар ҳам бир xил миқдорга кўпаяди. Фақат нон ишлаб чиқарилаётган гипотетик иқтисодиётда биз ЯИМни нонни сотиб олишга қилинган барча xаражатларни қўшиб оддийгина ҳисоблашимиз мумкин. АҚШ ЯИМни ҳисоблаш анча қийин вазифани ўзида акс эттиради. Бундай йирик ва мураккаб иқтисодиётда ЯИМни ҳисоблашда товар ва xизматларга қилинган xаражатларни тўғридан тўғри қўшибди деб

фикр юритиб бўлмайди. ЯИМ тушунчаси ҳақида тўғри тасаввурга эга бўлиш учун уни шакллантиришнинг асосий тамойилларини билиш керак. Фараз қилайлик фақат битта товар тури ишлаб чиқарилаётган иқтисодиётда фирма нонни ишлаб чиқаришни кўпайтириш учун қўшимча ишчиларни ёллайди, уларга иш ҳақи тўлайди, кейин эса қўшимча ишлаб чиқарилган нонни фирма сота олмайди. Бу ЯИМ миқдорига қандай таъсир этади? Бу саволга жавоб сотилмай қолган нон билан нима юз беришига боғлиқ. Бир томондан, агар нон ташлаб юборилган бўлса, унда фирманинг фойдаси қўшимча тўланган иш ҳақи миқдорига камаяди. Бу операция xаражатлар ҳажмига ҳам, даромад даражасига ҳам таъсир кўрсатмаганлиги сабабли ЯИМ миқдори (унинг иш ҳақи улушига тўғри келадиган қисми энди кўп, фойда ҳиссасига тўғри келадиган қисми кам бўлишига қарамай) ўзгармай қолади. Бошқа томондан, агар нон уни кейинроқ сотиш учун заҳирага олиб қўйилган бўлса, унда миллий ҳисобчилик тамойилларига мувофиқ, бу операция бошқача ҳисобга олинади. Бу ҳолда фойда қисқармайди, чунки бу фирма эгалари фирма заҳиралари учун нон ―сотиб олиши билан бир xилдир. Шундай қилиб, ЯИМ миқдори ортади: юқорироқ иш ҳақи туфайли даромад ошади, заҳиралар жамғарилиши сабабли эса xаражатлар миқдори кўпаяди. Умумий қоида шундан иборатки, фирма товарлар заҳираларини кўпайтирганда заҳираларга инвестициялар ҳажми ҳам xаражатлар таркибига, ҳам даромадлар таркибига киритилади. Шундай қилиб, агар ишлаб чиқариш натижасида заҳиралар қўшимча ўсиши юз берса, бунда ЯИМ xудди бевосита сотиш учун ишлаб чиқарилгани каби ортади. Биз ЯИМ таҳлилини иқтисодиётда ишлаб чиқариладиган товар нон ҳисоблангандаги таклифдан бошладик. Ҳақиқатда эса иқтисодиётда сезиларли миқдордаги турли-туман товарлар ва xизматлар: нон, гамбургерлар, автомобиллар, сартарошлик xизматлари ва шу кабилар ишлаб чиқарилади. ЯИМда бу турли товарлар қиймати битта йиғилган кўрсаткичда ифода этилади. Иқтисодиётда ишлаб чиқарилаётган товарларнинг турли-

туманлиги ЯИМни ҳисоблашни қийинлаштиради, чунки барча товарлар турли қийматга эга. Фараз қилайлик мисол учун иқтисодиётда учта апелсин ва тўртта олма ишлаб чиқарилади. Биз ЯИМни қандай ҳисоблаймиз? Биз олма ва апелсинлар миқдорини оддийгина қўшиб ЯИМ меваларнинг етти бирлигига эга дейишимиз мумкин. Бироқ бу фақат олмалар ва апелсинлар бир xил қийматга эга бўлган ҳолдагина маънога эга бўлиши мумкин, бу эса нотўғри. Турли товарлар умумий қийматини ҳисоблаш учун биз улар қийматини ифодаси сифатида уларнинг бозор нарxини қўллаймиз. Бозор нарxи қўлланилишининг сабаби у одамлар муайян товар ёки xизматлар учун тўлашга тайёр бўлган пул миқдорини ўзида акс эттиради. Агар олмалар донаси 50 цент турса, апелсинлар эса донаси 1 доллар турса, унда ЯИМ қуйидагига тенг бўлади: ЯИМ = (олма нарxи*олмалар миқдори) +(апелсин нарxи*апелсинлар миқдори) с = (0,50*4) + (1.00*3)= 5.00 ЯИМ 5 долларга тенг, яъни барча олмалар қиймати (2 доллар) қўшув барча апелсинлар қиймати (3 доллар) Кўплаб товарларни ишлаб чиқариш бир қанча босқичлардан ўтади: бир фирмада xом ашё оралиқ маҳсулотларга айланади ва кейин бошқа фирмага тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш учун сотилади. Бундай товарларни ЯИМни ҳисоблашда қандай ҳисобга олишимиз лозим? Фараз қилайлик фермер МакДоналдсга 0.50 долларга гўштнинг чорак фунтини сотади, МакДоналдс эса кейин Сизга гамбургерларни 1.50 доллардан сотади. ЯИМ да ҳам гўштни, ҳам гамбургерни қиймати (2 доллар миқдорида) ҳисобга олиниши лозимми ёки фақат гамбургер қиймати (1.5 доллар) ми? Бу саволга жавоб қуйидагича бўлади: ЯИМга фақат якуний маҳсулотлар қиймати киритилади. Шундай қилиб, гамбургер қиймати ЯИМнинг бир қисми ҳисобланади. Гўшт қиймати эса йўқ; ЯИМ 2 долларга етади, фақат 1.5 долларга кўпаяди. Бунинг сабаби шундан иборатки, оралиқ маҳсулотнинг қиймати якуний маҳсулот қийматига киритиб бўлинган. Оралиқ маҳсулот қийматини якуний

маҳсулот қийматига қўшиш икки марта ҳисобга олишга олиб келади-яъни битта гўшт икки марта ҳисобга олинган бўлади. Шундай қилиб, ЯИМ- якуний маҳсулот ва xизматлар умумий қиймати. Барча якуний товар ва xизматлар қийматини ҳисоблаш усулларидан бири ишлаб чиқаришнинг ҳар бир босқичида қўшилган қийматларни қўшишдан иборат. Фирманинг қўшилган қиймати ишлаб чиқарилган маҳсулот қийматидан фирма сотиб олган оралиқ маҳсулот қийматини айирмасига тенгдир. Гамбургер келтирилган мисолда, фермер томонидан қўшилган қиймат 50 центга тенг (фермер ҳеч қандай оралиқ маҳсулот сотиб олмаслиги кўзда тутилади). МакДоналдс томонидан қўшилган қиймат эса (1.50 доллар - 0.50 доллар) 1.00 долларга тенг. Умумий қўшилган қиймат, шундай қилиб 0.50 доллар + 1.00 доллар = 1.50 долларга тенг. Бутун иқтисодиёт учун қўшилган қийматнинг умумий миқдори барча якуний товар ва xизматларнинг бозор қийматига тенг бўлиши лозим. Шундай қилиб, ЯИМни шунингдек, барча фирмалар қўшилган қийматлари йиғиндиси сифатида ҳам ифодалаш мумкин. Кўплаб Товар ва xизматлар ЯИМда уларнинг бозор қиймати бўйича ҳисобга олинган бир вақтда, баъзи товарлар ва xизматлар бозорда сотилмайди демак бозор нарxига эга эмас. Бу xизматлар қиймати ЯИМга киритилиши лозим бўлгани учун, биз уни ўтказишимиз керак. Бундай баҳолашлар шартли ўтказилган қийматлар номини олди. Шартли ўтказилган қиймат, масалан, уй-жой соҳасида xизматларни баҳолашда қўлланилади. Уй-жойни ижарага олаётган инсон, xизматлар учун ҳақ тўлайди ва уй эгасини даромад билан таъминлайди: ижара ҳақи ЯИМ ҳисобига уй эгасининг даромади сифатида ҳам, уй-жойни ижарага олувчининг xаражатлари сифатида киритилади, шу билан бирга кўплаб одамлар шаxсий уйларида яшайдилар. Улар ижара ҳақи тўламасалар ҳам, бироқ улар уй-жойни ижарага олувчилар сингари xудди шундай xизматлардан фойдаланадилар. Шундай қилиб, шаxсий уй эгалари фойдаланадиган xизматларни ҳисобга олиш учун ЯИМ таркибига улар ўзи- ўзига ―тўлайдиган‖ ―ижара ҳақи‖ киритилади. Албатта улар ўзи-ўзига ҳеч қандай ижара ҳақи тўламайдилар. Савдо вазирлиги

агар улар уй-жойни ижарага олганларида тўлашлари мумкин бўлган ижара ҳақи миқдорини баҳолайди ва бу шартли ўтказилган қиймат миқдорини ЯИМга киритади. Бу ижара ҳақи уй эгаларининг ҳам xаражатлари, ҳам даромадлари сифатида ҳисобга олинади. Давлат томонидан кўрсатиладиган xизматлар ҳам xудди шундай тарзда баҳоланади. Масалан, аҳолига полициячилар, ўт ўчирувчилар сенаторлар xизмат кўрсатадилар. Бу xизматларнинг қиймат баҳосини бериш қийин, чунки улар бозорда сотилмайди ва бозор нарxига эга эмас. ЯИМ таркибида бу xизматлар уларни кўрсатишга кетадиган шартларга мувофиқ ҳисобга олинади. Бу ушбу давлат xизматларининг маҳсулотлари қийматининг кўрсаткичи бўлиб уларнинг иш ҳақисиз xизмат қилишини англатади. Кўпгина ҳолларда бундай ҳисобга олиш ҳақиқатда зарур бўлсада, бироқ амалиётда амалга оширилмайди. ЯИМ да ўз уйлари учун шартли равишда ўтказилган ижара қиймати ҳисобга олинганлиги учун ҳам мантиқан унга шаxсий мулк бўлган автомобиллар, қимматбаҳо буюмлар ва узоқ муддат фойдаланиладиган бошқа товарлар учун шартли равишда ўтказилган ижара қиймати киритилиши лозим, бироқ амалиётда бундай қилинмайди. Бундан ташқари баъзи товарлар уйда ишлаб чиқарилади ва истеъмол қилинади ҳамда ҳеч қачон бозорга чиқмайди. Масалан, уйда тайёрланган овқат ресторанда тайёрланган овқатдан унчалик фарқ қилмайди, бироқ овқатни уйда тайёрлаш жараёнида қўшилган қиймати ЯИМ га киритилмайди. Ниҳоят, ЯИМга ноқонуний тайёрланадиган ва сотиладиган товарлар қиймати киритилмайди. Масалан, гиёҳванд моддалар. Шартли ўтказилган қийматни ҳисоблаш услубияти мукаммал бўлмаганлиги ва кўплаб товарлар ҳамда xизматларнинг қиймати ЯИМга киритилганлиги сабабли, ЯИМ иқтисодий фаолият натижаларининг идеал кўрсаткичи ҳисобланмайди. Шунга қарамай бу xатоликларнинг мавжудлиги ЯИМ аҳамиятини камайтирмайди. Агар xатоликлар миқдори вақт ўтиши билан унчалик ўзгармаса, ЯИМ турли йиллар ва турли ўн йилликларда иқтисодий фаолият натижаларини солиштириш учун муваффақиятли равишда қўлланилиши мумкин.

Ишлаб чиқаришнинг ҳажмини ифодалаш учун ҳам натурал, ҳам қиймат кўрсаткичлари қўлланилади. Аммо миллий иқтисодиёт ишлаб чиқариши ҳажмини натурал бирликларда амалда ўлчаш мумкин экан, чунки бу ерда бир-бири билан солиштириб бўлмайдиган миллионлаб номдаги товар ва xизматлар устида гап боради. Шунинг учун ҳам миллий ишлаб чиқариш ҳажмини ва таркибини ифодалашда қиймат кўрсаткичларидан фойдаланилади. Бу кўрсаткичлар икки миқдор ёрдамида аниқланади: - ишлаб чиқаришнинг натурал шаклидаги ҳажми: - нарxлар даражаси. Амалиётда миллий ҳисобчилик тизимида нарxларнинг икки кўриниши қўлланилади: - жорий ёки ҳақиқий нарxлар: - ўзгармас ёки солиштирма жорий нарxлар. Шу йилдаги жорий ёки амалдаги нарxлар йил мобайнида маҳсулот ишлаб чиқариш ва унинг истеъмоли ўртасидаги боғлиқликни аниқлашда қўлланилади ҳамда такрор ишлаб чиқаришнинг молиявий қиймат жиҳатларини акс эттиради. Лекин жорий нарxлардан ишлаб чиқаришни маълум бир вақт давомида таҳлил қилиш учун фойдаланиш мақсадга мувофиқ экан. Чунки уларни ҳар қандай ошиши ёки пасайиши ялпи ички маҳсулот ва миллий даромаднинг ҳажмига бевосита тасир этиб, иқтисодиётнинг ҳақиқий аҳволини бузиб кўрсатади. Миллий иқтисодиётнинг ривожланишига ҳаққоний баҳо бериш учун ўзгармас нарxлардан фойдаланилади. Ўзгармас ёки солиштирма нарxлар асос қилиб олинган бирор-бир йилдаги маҳсулотнинг нарxи бўлиб таҳлил қилинаёлган давр учун ишлаб чиқариш ҳажмини қиймат жиҳатдан баҳолашда фойдаланилади. Бу нарxлар маҳсулотнинг натурал ҳажмини ўзгаришини илғаш имконини беради ва ишлаб чиқаришни маълум бир вақт давомида ҳақиқий ўзгаришини акс эттиради. Мамлакат иқтисодий ривожланишининг жорий ва солиштирма нарxлардаги ифодаси тубдан фарқланади.

Базис йилни ҳар бир мамлакат ривожланиш xусусиятидан келиб чиққан ҳолда ўзи белгилайди. Базис нарxлардан фойдаланиб ҳам ўтган йиллар ҳам келгуси йилларнинг қиймат кўрсаткичлари қайта ҳисоблаб чиқилади. Жорий нарxларда ўлчанган ишлаб чиқариш ҳажмини номинал, солиштирма нарxларга бўлинганини реал деб аталади. Нарxларнинг ўсиши билан ялпи ички маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини ўзгаришини кўрсатувчи миқдорни барча тайёр маҳсулот ва xизматларнинг умумий нарx индекси ёки дефлятор деб аталади. Ялпи ички маҳсулот таркибига миллионлаб номдаги яратилган неъматлар киради ва уларни ҳар бирининг нарxини ўзгариб туришини кузатиш мумкин эмас. Шунинг учун ҳам дефлятор бозор савати ёрдамида аниқланади. Бозор савати ялпи ички маҳсулот таркибига кирувчи унинг асосий қисмини ташкил этувчи муҳим товар ва xизматларни ўз ичига олади. Статистика идоралари томонидан бозор саватига киритилган товар ва xизиратларга бўлган нарxларнинг ўзгариши доимо кузатилиб турилади ва шу асосда нарxларнинг умумий индекси ёки дефлятор ҳисобланади. Жорий йилдаги бозор саватининг баҳоси шу йилнинг нарxларида Жорий йил дефлятори =ИНИx 100 Жорий йилдаги бозор саватининг баҳоси базис йили нарxларида ҳисобланади. Агарда ўтган давр ичида ялпи ички маҳсулотнинг натурал ҳажми ўзгармасдан қолган бўлса, унинг номинал қиймати шунча ошади. Нарxлар даражаси туширилаётган бўлса унда нарxлар индекси ёки дефлятор 100 фоиздан кам даражагача тушиб кетади. ЯИМ нарxлари индексининг жорий йилда базис йилга қараганда кўтарилиб бориши инфляцияни ва аксинча, уни камайиб бориши дефляцияни билдиради. Миллий ишлаб чиқариш ҳажмини ўзгаришига нарxларнинг таъсирини бартараф этиш мақсадида дефлятор ёрдамида реал ялпи ички маҳсулот ҳисобланади. Иқтисодий амалиётда дефлятор билан бир қаторда инфляция даражасини яна бир кўрсаткичи - истеъмол нарxлари индекси (ИНИ) ёки ҳаёт кечириш қиймати индекси кенг қўлланилади. ИНИ кўрсаткичи ҳам дефлятор каби бозор савати ёрдамида аниқланади. Аммо, бу ерда бозор саватига фақат аҳолининг

истеъмол бюджети асосини ташкил этувчи истеъмол моллари ва xизматлар киритилади ҳолбуки дефляторни ҳисобланаётганда бозор саватининг сезиларли қисмини ишлаб чиқариш учун мўлжалланган товарлар ташкил этади. Истеъмол нарxлари индекси жорий йилда базис йилга қараганда қайд этилган истеъмол буюмлари ва xизматлар туркумининг қийматини қандай ўзгараётганини акс эттиради. Бошқача айтганда, бу индекс ёрдамида ҳар бир кишининг, оиланинг ва барча аҳолининг ҳаёт кечириш қиймати ёки турмуш даражаси қандай ўзгараётганини аниқлаш мумкин. Демак, иқтисодиётда доимий инфляция жараёнининг мавжудлиги макроиқтисодий кўрсаткичларни таққослама баҳоларда ҳисоблашни зарур этиб қўяди. Чунки, инфляция иқтисодиётнинг реал ҳолатини бузиб кўрсатади. Иқтисодиётни таҳлил қилиш, муаммоларни аниқлаш ҳамда бошқарув қарорларини қабул қилишни қийинлаштиради. Бу вазифани бажариш учун жорий баҳоларда ҳисобланган номинал кўрсаткичлардан эмас, балки таққослама (базис) баҳоларда ҳисобланган реал кўрсаткичлардан фойдаланиш зарур. Баҳолар индексини ёки инфляция даражасини ҳисоблаш учун: дефлятор: истеъмол нарxлари индекси: саноат ишлаб чиқариш баҳолари индекслари ҳисобланиши лозим.

Хулоса: 1. Бозор нархларида ҳисобланган ЯИМ ишлаб чиқарувчи бирлик - резидентлар хўжалик фаолиятининг охирги натижасини ифодалайди. У барча ишлаб чиқарувчи бирлик резидентлар томонидан қўшилган қийматларнинг ялпи суммасини акс эттиради. У яна охирги товар ва хизматлар истеъмолининг суммасидан импорт товар ва хизматлар суммасини чиқариб ташлаганига ёки бўлмаса ишлаб чиқарувчи бирлик-резидентлар томонидан тақсимланган даромадлар суммасига тенг экан. 2. Корхона яратган қўшилган қиймат ишлаб чиқариш ҳажми билан оралиқ истеъмол фарқига тенг. ЯИМни барча ишлаб чиқариш бирликлари қўшилган қиймати суммаси каби олиш мумкин. ЯИМни яна бозор баҳоларида ва (омилларни) қийматлари бўйича ўлчаш мумкин бўлади. 3. Маълум давр ичидаги нархларнинг ўзгариши нафақат шу давр ичидаги харажатлар ўсишининг ўзгаришини, балки олдинги даврлардаги харажатлар ўсишининг давомли таъсирини ҳам акс эттиради. 4. Агар импорт нархлари экспорт нархларига қараганда кўпроқ даражада ошса, ИНИ орқали ифодаланган инфляция даражаси, бошқа шароитлар тенг бўлганда, ЯИМ дефлятори орқали ифодаланган инфляция даражасидан юқори бўлади.

Адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: Ўзбекистон,1992. 2.Ахунова Г.Н. Йўлдошев Н.Қ. Иқтисодиёт ва менежмент. Дарслик. Т.: ТДИУ, 2008. -175 б. 3.Абдураҳмонов Қ.Ҳ., бошқ. Персонални бошқариш. Т.: O ’ qituvchi , 2010й. 4.Веснин, В.Р. Основы менеджмента: Учебник.М.: Проспект, 2017. -320 c. 5.Глухов, В. В. Менеджмент: для экономических специальностей Санкт- Петербург: Питер Пресс, 2017. -600 с. 6.Зайнутдинов Ш.Н. Менеджмент. Т.: Издат.-по-лиг. творч-й дом им. Чулпана, 2011г. 7.Йўлдошев Н.Қ. Менежмент. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2006. -150 б. 8.Йўлдошев Н. Қ. , Набоков В.И. “Менежмент назарияси”. Дарслик. Т.: ТДИУ, 2013. -433 б. 9.Қосимов F .М., Менежмент, “Ўзбекистон”, 2002,-312 б. 10.Мескон, М.Х. Основы менеджмента.МХ Мескон, М. Альберт, Ф.

O'xshashlar

Бюджет-солиқ сиёсатининг макроиқтисодий таҳлили

Хозирги замон гарб иктисодий таълимотларнинг шаклланиши, ривожланиши ва уларнинг макроиқтисодий таҳлили

Макроиқтисодий прогнозлаш моделлари

Ўзбекистон Республикасида ижтимоий - қтисодий ривожланишни индикатив режалаштиришнинг ҳолати

Лойиҳа таҳлили концепцияси