Qishloq xo’jaligini ixtisoslashtirish va integratsiyalashning samaradorligini oshirish - Iqtisodiyot - Referatlar

Qishloq xo’jaligini ixtisoslashtirish va integratsiyalashning samaradorligini oshirish

Yuklangan vaqt:

26.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

109.6123046875 KB

Ko'chirib olish

Qishloq xo’jaligini ixtisoslashtirish va integratsiyalashning samaradorligini oshirish Reja: 1. Qishloq xo’jaligini joylashtirish va ixtisoslashtirish tushunchalari, ularning ilmiy asoslari. 2. Ixtisoslashtirishning shakllari, ko’rsatkichlari va samaradorligini oshirish imkoniyatlari 3. Qishloq xo’jaligida integratsiyalashuvning mohiyati, ahamiyati va turlari.

1. Qishloq xo’jaligini joylashtirish va ixtisoslashtirish tushunchalari, ularning ilmiy asoslari. Qishloq xo’jaligini joylashtirish va ixtisoslashtirish ijtimoiy mehnat taqsimotining turli shakllarini o’zida namoyon etadi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, ishlab chiqarishning iqtisodiy va tabiiy jarayonlarini o’zida aks ettiradi hamda bu tarmoqda mehnatning ijtimoiy taqsimotiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishning o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundan iboratki, bunda ishchilar mehnat jarayonida turli qishloq xo’jaligi texnikalari va boshqa shu kabi mehnat vositalari bilan bir qatorda tuproq va tirik organizmlar bilan ham ishlashiga to’g’ri keladi. Shu sababli qishloq xo’jaligida mehnat taqsimotini sanoat tarmog’idagi mehnat taqsimotining ishlab chiqarish jarayonlari, mahsulotning alohida detallarini bo’yicha amalga oshirilgani singari chuqur amalga oshirib bo’lmaydi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining tuproq va iqlim sharoitlari bilan uzviy bog’liqligi mehnatning geografik jihatdan ham taqsimlanish zaruriyatini keltirib chiqaradi va bu xususiyat uning joylashishida o’z ifodasini topadi. Ishlab chiqarishni joylashtirish - bu qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish maqsadida mamlakat tumanlarining tabiiy-iqtisodiy va ekologik omillarini hisobga olgan holda, ularda u yoki bu turdagi qishloq xo’jalik ekini yoki chorva mollari turini hamda ularga ko’rsatiladigan xizmatni mos holda joylashtirishdir. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini joylashtirish ijtimoiy mehnat taqsimotini miqdor tomondan ko’rsatib, mamlakat hududlarida joylashgan har bir xo’jalik, tuman, viloyat qaysi turdagi qishloq xo’jalik ekinlarini ekishini, chorva mollar turini saqlashni va ularga mos bo’lgan xizmatni ko’rsatishini aniqlab beradi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini joylashtirishda quyidagi omillarga e’tibor berish lozim: • yirik sanoat markazlari va shaharlar talabini hisobga olish; • qishloq xo’jalik mahsulotlari xarakteriga, tez buzilish, tashish qiyinchiligi, transport harakati va hokazolar;

• mahsulot yetishtirish uchun sarflanadigan xomashyo manbalariga yaqinlashtirish; • transport vositalari hamda yo’llar holati; • mahsulotlarni qayta ishlash, saqlash va sotuvchi korxonalarni joylashishiga va rivojlanish darajasi; • mintaqa aholisi, uning mehnatga yaroqli qismi , mehnat malakasi, kasbi va bo’sh ish o’rinlarining mavjudligi. Qishloq xo’jaligi mintaqasi yoki alohida korxonaning ixtisoslashuvi esa asosiy tarmoqni belgilab olish va uning rivojlanishi uchun ustuvor rivojlanishi uchun shart-sharoit yaratishni nazarda tutadi. U qishloq xo’jalik mintaqasi yoki xo’jalikning ishlab chiqarish yo’nalishini va tarmoq tarkibini tavsiflaydi. Qishloq xo’jaligining tarmoq tarkibi yalpi va tovar mahsuloti tarkibida alohida tarmoqlarning salmog’i bilan tavsiflanadi va quyidagicha hisoblanadi: Bunda: TT - tarmoq tarkibi, foizda; TYMQ – tarmoqlarda (o’simlikchilik yoki chorvachilik) yetishtirilgan mahsulot qiymati; QXYaM – qishloq xo’jaligi tarmog’ining umumiy yalpi mahsuloti qiymati. Ixtisoslashtirilgan qishloq xo’jaligi tovar mahsulotlari ishlab chiqarishning asosi hisoblanadi. Shuning uchun qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining ixtisoslashtirish yo’nalishi ularda yetishtirilgan tovar mahsulotining strukturasiga qarab aniqlanadi. Ma’lumki xo’jaliklarda faqatgina tovar mahsulotlar yetishtirilmay balki urug’lik, chorva uchun yem, sut, inkubatsiya uchun tuxum va shunga o’xshash mahsulotlar yetishtiriladiki, ular yalpi mahsulot strukturasida o’z ifodasini topadi va aniqlanadi. Mamlakatimizda qishloq xo’jaligining tarmoq tarkibi to’g’risidagi ma’lumotlar 1-jadvalda keltirilgan. 1-jadval Mamlakatimizda qishloq xo’jaligining tarmoq tarkibi, foizda

2016 2017 2018 2019 Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi mahsuloti 100 100 100 100 shundan: dehqonchilik, foizda 51,6 53,9 50,4 49,9 chorvachilik, foizda 45,0 42,0 45,6 46,5 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’miasi ma’lumotlari asosida mualliflar tomonidan hisoblangan. Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimiz qishloq xo’jaligi tarkibida o’simlikchilik tarmog’ining ulushi so’nggi yillarda kamaymoqda, shunga mutanosb ravishda chorvachilik tarmog’ining ulushi esa ortmoqda. Har bir qishloq xo’jaligi korxonasida bir necha tarmoq mavjud, ular orasida korxonaning maqsadi va vazifasini, asosiy yo’nalishini ifoda etuvchi tarmoq bo’ladi. U yoki bu qishloq xo’jaligi mahsulotini yetishtirishga nafaqat qishloq xo’jaligi korxonasi, balki butun bir hudud, viloyat, iqtisodiy hudud va zonalar ixtisoslashishi mumkin. Ko’rinib turibdiki, ixtisoslashish ma’lum mazmunda joylashish bilan bog’liq bo’lib, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining mamlakat hududida joylashishini, ya’ni ijtimoiy mehnat taqsimoti shaklini ifoda qiladi. Ixtisoslashtirish va joylashtirish bir jarayonning ikki tomonini aks ettirib, ixtisoslashtirish bu jarayonning sifat tomonini, ya’ni birinchi navbatda, qanday mahsulot yetishtirish kerak degan savolga, joylashtirish esa uning miqdor tomonini, ya’ni u yoki bu mahsulotdan qancha yetishtirish kerak, degan savolga javob beradi. Ixtisoslashuviga ko’ra qishloq xo’jaligi korxonalaridagi tarmoqlar asosiy, qo’shimcha va xizmat ko’rsatuvchi tarmoqlarga bo’linadi. Asosiy tarmoq deb, qishloq xo’jaligi yalpi va tovar mahsulotida yuqori salmoqni egallagan tarmoqqa aytiladi. Asosiy tarmoq korxonaning ixtisoslashishini

aniqlaydi. Qo’shimcha tarmoq yalpi va tovar mahsuloti ishlab chiqarishda asosiy tarmoqqa nisbatan kamroq salmoqqa ega bo’ladi. Asosiy va qo’shimcha tarmoqlar o’zaro chambarchas bog’liq bo’ladi va bir-birini to’ldiradi. Ularni o’zaro uyg’un holda yuritib borish mavjud resurslardan samaraliroq foydalanishni ta’minlaydi. Qishloq xo’jaligi korxonalarida o’simlikchilik va chorvachilikka xizmat ko’rsatuvchi tarmoqlar - transport xizmati, ta’mirlash xizmati, ombor xo’jaligi va boshqalar ham faoliyat ko’rsatadi. Xizmat ko’rsatuvchi tarmoqlar tarkibiga qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan bo’linmalar, qurilish brigadalari, qurilish materiallari ishlab chiqaruvchi bo’linmalar va boshqalarni ham kiritish mumkin. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini ixtisoslashtirish – bu xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatlarini, talab va taklifdan kelib chiqqan holda, mavjud resurslardan samarali foydalanib, qishloq xo’jaligi mahsulotlarni yetishtirishga yo’naltirishdan iboratdir. Korxonaning u yoki bu turdagi mahsulotni (paxta, don, qand lavlagi, go’sht, sut, tuxum, jun va boshqalar) ishlab chiqarishdagi ishtirokini belgilab beradi. Qishloq xo’jaligi korxonalarining ixtisoslashishi avvalombor asosiy tarmoqni rivojlantirishga ta’sir ko’rsatib, kompleks mexanizatsiyalashtirish, avtomatlashtirish, yangi navlarni joriy etish, yuqori mahsuldor nasldor mollarni ko’paytirish, intensiv texnologiyalar qo’llash va hokazolarni amalga oshirishni taqozo etadi. Biroq, xo’jaliklar ixtisoslashishining iqtisodiy samaradorligini yuqori darajasiga asosiy, yordamchi va xizmat qiluvchi tarmoqlarni bir-biriga mutanosib rivojlantirish orqaligina erishish mumkin. Ixtisoslashtirish darajasiga ko’ra xo’jaliklar quyidagi guruhlarga bo’linadi: • tor ixtisosli xo’jaliklar; • ixtisoslashgan xo’jaliklar; • ko’p ixtisosli (tarmoqli) xo’jalik. Birinchi guruhga qoidaga asosan tarkibida bitta tarmog’i bo’lib, uning tovar mahsulot strukturasidagi ulushi 90-100 foizni tashkil qilgan xo’jaliklar kiradi (parrandachilik fabrikasi, issiqxonalar, mevali daraxtlar ko’chatini yetishtiruvchi va shunga o’xshash xo’jaliklar kiradi).

Tor ixtisosli xo’jaliklar yuqorida ko’rsatilgan ijobiy tomonlari bilan bir qatorda ma’lum kamchiliklarga, salbiy oqibatlarga ham ega. Tor ixtisosli xo’jaliklarda tabiiy-iqlim sharoitlari (qurg’oqchilik, kuchli sovuq) ta’sirida yetishtirayotgan mahsulot hajmi keskin qisqarishi yoki bozor konyunkturasidagi o’zgarish sababli mahsulotning narxi keskin tushib ketgan holatlarda korxona iqtisodiy nochor ahvolga tushib qolishi mumkin. Shu sababli bir turdagi mahsulot yetishtirishga chuqur ixtisoslashuv iqtisodiy tomondan o’zini oqlamasligi mumkin. Ikkinchi guruhning tarkibiga hozirda nisbatan keng tarqalgan, tarkibida asosiy, yordamchi va xizmat qiluvchi tarmoqlar mavjud bo’lgan xo’jaliklar kiradi. Bu guruhdagi xo’jaliklar tarkibida asosiy tarmoqlarning soni va ularning katta- kichikligiga qarab uchga bo’linadi: a) tarkibida bitta asosiy tarmoq bo’lib, uning tovar mahsulotidagi ulushi 50 foizdan yuqori bo’lgan xo’jaliklar kiradi (paxtachilik, sabzavotchilik, bog’dorchilik, chorvachilik va hokazo); b) tarkibida ikkita asosiy tarmoq bo’lib, ularning har birining tovar mahsulotidagi salmog’i 20 foizdan kam bo’lmay, birgalikda tovar mahsulotining yarmidan ko’proq qismini tashkil qilgan xo’jaliklar kiradi (don-paxtachilik, don- chorvachilik, sabzavot-polizchilik, bog’dorchilikuzumchilik va hokazo); d) tarkibida uchta asosiy tarmoq bo’lib, ular xo’jalik tovar mahsulotini to’rtdan uch qismini tashkil qilgan hamda tarkibida bir nechta yordamchi tarmoqlar bo’lgan xo’jaliklar kiradi (don-paxta-chorvachilik, don-kartoshka-chorvachilik va hokazo). Xo’jaliklardagi mavjud asosiy tarmoqlarga qarab uning ixtisoslashishini yuritish qabul qilingan. Ba’zi ixtisoslashgan xo’jaliklarda asosiy tarmoq mahsulotlarini qayta ishlash, saqlash kabi xizmat qiluvchi tarmoqlar keng rivojlanishi ham mumkin. Bular meva, uzumni, chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlovchi tarmoqlar kabilardir. Ushbu guruhga (ko’p tarmoqli xo’jaliklarga) - tarkibida ko’p sonli qishloq xo’jaligi tarmoqlari mavjud bo’lgan va yaqqol ko’rinadigan ixtisosga ega bo’lmagan xo’jaliklar kiradi. Bu xo’jaliklarda tarmoqlarning kamaytirilishi va ixtisoslashtirishning chuqurlashishi natijasida ixtisoslashgan xo’jaliklar guruhiga o’ta boradilar.

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida bir nechta tarmoqlarni qo’shib olib borish ishlab chiqarishning mavsumiyligini pasaytiradi, mehnat, yer, moddiy resurslaridan to’laroq foydalanish imkoniyatini beradi, ishlab chiqarish vositalari va mehnat xarajatlari notekisligini kamaytiradi. Tarmoqlarni oqilona qo’shib olib borish yil davomida qishloq xo’jaligi mahsulotlari va pul vositalarini bir tekis kelib tushishi imkonini beradi, xo’jaliklar iqtisodiyotiga samarali ta’sir ko’rsatadi, ularning moliyaviy holatini yaxshilaydi. Qishloq xo’jaligida tarmoqlarni oqilona joylashtirishdan ko’zlangan asosiy maqsadlar quyidagilar: • resurs potensialidan - yer, suv, mehnat va moddiy resurslardan samarali foydalanish; • mahsulot birligi hisobiga minimal darajada mehnat xarajatlari va vositalar sarflab maksimal miqdorda mahsulot olishni ta’minlash; • ishlab chiqarishning mavsumiyligini kamaytirish, yil davomida texnika va ish kuchidan to’liqroq foydalanish; • yil davomida aylanma vositalarning aylanishini va pul vositalarning bir tekis kelib tushishini ta’minlash va hokazo. Qishloq xo’jaligini iqtisodiy asoslangan holda joylashtirish quyidagi tamoyillar asosida amalga oshiriladi: • bozor talabini hisobga olish. Qishloq xo’jaligida bozor munosabatlarini joriy qilish qishloq xo’jaligini ixtisoslashtirish va konsentratsiyalash jarayonini o’zgartirish, ishlab chiqarishni tashkil qilishning progressiv shakliga o’tish, zarar keltiradigan mahsulot ishlab chiqarishdan voz kechish; • moddiy va mehnat resurslarini tejagan holda yalpi mahsulotni ko’paytirish mumkin bo’lgan mintaqada ishlab chiqarishni joylashtirish; • tabiiy-iqlim sharoitlarini inobatga olgan holda ishlab chiqarishni joylashtirish; • mehnat resurslaridan samarali foydalanish; • transportning barcha turlarini rivojlantirish; • qishloq xo’jaligi va sanoat o’rtasida to’g’ri mutanosiblikni ta’minlash;

• sanoat korxonalarini xom-ashyoga qishloq xo’jaligi korxonalarini esa ularning mahsulotlari iste’molchilariga yaqinlashtirish; • fan-texnika taraqqiyoti va moddiy-texnika bazani takomillashtirish; • mamlakatning iqtisodiy va oziq-ovqat xavfsizligini mustahkamlash. Qishloq xo’jaligini joylashtirish va ixtisoslashtirish ijtimoiy mehnat taqsimotining turli ko’rinishlaridir. Joylashtirish - alohida turdagi qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni respublika mintaqalarida, ayrim viloyat, tumanlar va korxonalar bo’yicha miqdoriy taqsimlashni bildiradi. Qishloq xo’jaligini joylashtirish uni ixtisoslashtirish bilan chambarchas bog’langan. Ixtisoslashtirishni amalga oshirishda mintaqa va korxonalarning tabiiy va iqtisodiy sharoitlarini hisobga olish muhimdir. Natijada qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini oqilona joylashtirish ta’minlanadi. Qishloq xo’jaligi hududlarini yoki alohida korxonalarni ixtisoslashtirish asosiy tarmoqni ajratib olish va uning rivojlanishiga sharoit yaratishdir. Ixtisoslashtirish ishlab chiqarish yo’nalishini xarakterlaydi va hudud yoki xo’jalikning tarmoq strukturasini aniqlaydi. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishni ixtisoslashtirishning iqtisodiy ahamiyati quyidagilardan iborat: • ishlab chiqarishning asosiy vositasi - yerdan samarali foydalanish uchun sharoit yaratadi. Shu asosda dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarining miqdorini ko’paytiradi va sifatini yaxshilaydi; • Ixtisoslashtirish qishloqda mehnat resurslaridan yanada samaraliroq foydalanishga imkoniyat yaratadi. Dehqonchilik va chorvachilik xodimlarining professional strukturasini o’zgartiradi, kadrlarning malakasini va mehnat unumdorligini oshiradi; • Ixtisoslashtirish kapital qo’yilmalar va asosiy vositalardan foydalanish samaradorligini oshirishning hal qiluvchi sharti hisoblanadi. Ishlab chiqarishga fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini va ilg’or tajribalarni joriy qilishga imkoniyat yaratadi; • Ixtisoslashtirish tovar mahsulotlarini ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini pasaytirish hamda rentabellikni oshirishga sharoit yaratadi va hokazo.

Qishloq xo’jaligi korxonalarining ixtisoslashuviga turli omillar ta’sir ko’rsatadi. Ulardan biri korxonaning tabiiy-iqlim sharoiti va geografik joylashuvidir. Cho’l zonalarda, tabiiy yog’ingarchilik juda kam hududlarda suvni kam talab etadigan sohalar rivojlantiriladi. Shuning uchun cho’l zonalarida joylashgan korxonalar qo’ychilik, shuningdek, qorako’lchilik yo’nalishiga, tog’ yonbag’rida joylashgan korxonalar bog’dorchilikka ixtisoslashgan. Bundan tashqari, ayrim hududlarning tabiiy-iqlim sharoitlari biror turdagi qishloq xo’jaligi mahulotini yetishtirish uchun qulay bo’ladi. Masalan, Surxondaryo viloyatining ayrim tumanlari tabiiy-iqlim va tuproq shariotlari anor yetishtirish uchun qulaydir. Shuni inobatga olgan holda hukumatimiz tomonidan viloyatda anorchilikni rivojlantirishga alohida e’tibor berilmoqda. 2021-2022-yillarda Surxondaryoda 9432 gektar yerda anorzorlar barpo etilishi va yillik hosil hajmini yaqin kelajakda 300 ming tonnaga yetkazish ko’zda tutilgan. Ayniqsa Sherobod tumanida yetishtiriladigan anorlar o’zining mazasi, tashqi ko’rinishi va hosildorligi bilan ajralib turadi. Shu bois uning bozori chaqqon, dovrug’i chet ellarga ketgan. Tumanda 48 ta mahallaning 33 tasi anor yetishtirishga ixtisoslashgan. Hozirgi vaqtda Sherobod tumanida yiliga 30 ming tonna anor yetishtiriladi. Shundan 8 ming tonnasi eksportga chiqarilmoqda. Yaqingacha tumanda 2400 gektar anorzor bor edi. So’nggi yillarda tumandagi anor yetishtirish uchun mavjud qulay sharoitdan unumli foydalanish maqsadida paxta va g’alla maydonlari o’rnida fermer xo’jaliklari va tadbirkorlar tomonidan anor bog’lari tashkil etishga e’tibor kuchaymoqda. 2021-yilda Sherobod tumanida besh ming, Muzrabot tumanida ikki ming va Qiziriq tumanida ming gektar yerda anor plantatsiyalari tashkil etilmoqda. Bundan tashqari, tumanda “Sherobod anor impeks” korxonasi ham tashkil etilgan. 5 million dollarlik mazkur loyiha natijasida anorni qadoqlash va qayta ishlash yo’lga qo’yilgan. Uskunalar Janubiy Koreya va Sloveniyadan keltirilgan. Korxona 6 ming tonna qadoqlash, 2 ming tonna anor sharbati ishlab chiqarish quvvatiga ega.

Qishloq xo’jaligi korxonalarining ixtisoslashuviga ta’sir etuvchi muhim omillardan yana biri – xo’jalik joylashgan hududda ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatuvchi infratuzilmalarning rivojlanish darajasidir. Ixtisoslashuv darajasining ortishiga davlatning agrar iqtisodiy siyosati ham ta’sir ko’rsatishi mumkin. Xususan, sobiq ittifoq davrida va mustaqillikning ilk davrida davlat tomonidan paxta va g’alla yetishtirishning strategik yo’nalishlar sifatida e’tirof etilishi, paxta va g’allaga davlat buyurtmalarining joriy etilishi natijasida dehqonchilik yo’nalishidagi qishloq xo’jaligi korxonalarining asosiy qismi paxta va g’alla yetishtirishga ixtisoslashgan. Ixtisoslashuvga korxona joylashgan hududdagi aholining qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi sohasidagi tajribalari, asrlar davomida shakllanib kelgan va avloddan-avlodga o’tuvchi bilim va malakalari, yashash tarzi ham o’z ta’sirini ko’rsatishi mumkin. Masalan, Farg’ona viloyatining Quva tumani aholisi anor yetishtirish sirlarini yaxshi egallagani bilan mashhurdir. 2. Ixtisoslashtirishning shakllari, ko’rsatkichlari va samaradorligini oshirish imkoniyatlari. Qishloq xo’jaligini joylashtirish uni ixtisoslashishi bilan uzviy bog’liqdir. Ixtisoslashtirishni amalga oshirishdan oldin hudud va xo’jalikning tabiiy va iqtisodiy sharoiti sinchiklab hisob-kitob qilinadi va so’ng qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini ratsional joylashuvi ta’minlanadi. Mehnat taqsimoti ijtimoiy ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida ro’y berib, ishlab chiqarish kuchlarining darajasini aks ettiradi. Shuning uchun ixtisoslashtirish o’zgarishlarga boy jarayon bo’lib, tinimsiz rivojlanadi va takomillashadi. Qishloq xo’jaligida ixtisoslashuv deganda mamlakatning ayrim iqtisodiy hududlari, tuman va ayrim xo’jaliklarini u yoki bu mahsulot turini ko’plab yetishtirish uchun moslashuvi tushuniladi. Qishloq xo’jaligini ixtisoslashtirish kompleks mexanizatsiya, tarmoqlarni intensiv texnologiya asosida olib borish,

mehnatni tashkil qilishni progressiv shakl va uslublarini joriy etish, ishchilarning malakasini oshirish va mehnat unumdorligini o’sirish, mehnat vositalari va buyumlaridan ratsional foydalanish sharoitlarini yaratishga keng imkoniyatlar ochib beradi. Ixtisoslashtirish darajasining chuqurlashuvi jarayonida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi takomillashadi va bu o’zgarishlar undagi tarmoqlar bilan bir qatorda butun qishloq xo’jaligini iqtisodiy samaradorligini oshishiga olib keladi. Qishloq xo’jaligi korxonasini ixtisoslashtirish ikkita guruhga bo’linadi: • xo’jalik ixtisoslashuvi; • tarmoq ixtisoslashuvi. Xo’jalik ixtisoslashuvi o’z navbatida xo’jaliklararo ixtisoslashuv va ichki xo’jalik ixtisoslashuviga bo’linadi. Xo’jaliklararo ixtisoslashuvda bir necha mustaqil korxonalar o’z mablag’larini, yetarli samara bermayotgan sohani birgalikda birlashtirish orqali ishni maqsadga muvofiq tashkil etishi tushuniladi. Bunday ixtisoslashuv xo’jaliklararo korxona sifatida namoyon bo’ladi. Bunday korxona mas’uliyati cheklangan jamiyat, kooperativlar, hissadorlik korxonasi kabi shakllarda tashkil etilishi mumkin. Ichki xo’jalik ixtisoslashuvining mohiyati – korxona ishlab chiqarish bo’linmalari yoki hududlarini biron turdagi mahsulot yetishtirishga yo’naltirish, biror turdagi mahsulotni maqsadga muvofiq hajmda joylashtirishdir. Bunday ixtisoslashuv korxona ishlab chiqarish resurslaridan to’la va samarali foydalanish imkonini beradi, resurslarning korxona hududida samarasiz harakatini cheklaydi; Tarmoq ixtisoslashuvi o’z navbatida tarmoq bo’yicha ixtisoslashuv va tarmoq ichida ixtisoslashuvga bo’linadi. Tarmoq bo’yicha ixtisoslashuvda korxonada bir yoki bir nechta tarmoq maqsadga muvofiq hajmda joylashtiriladi. Masalan, korxona o’simlikchilik yoki chorvachilikka ixtisoslashadi, yoki bo’lmasa, paxtachilikka va sabzavotchilikka yoki sutchilikka va ko’chat etishtirishga ixtisoslashishi mumkin. Tarmoq ichida ixtisoslashuvning chuqurlashib borishi va uning chegarasi mahsulot yetishtirish bilan bog’liq bo’lgan jarayonni mustaqil ajralib, natijada bu mahsulot sifatida namoyon bo’lishidir.

Mamlakat miqyosida olganda ma’lum mintaqalar biror turdagi mahsulot yetishtirishga ixtisoslashishi mumkin. Bunda qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirishda mintaqa yoki iqtisodiy tumanlar bo’yicha mehnat taqsimoti joriy qilinadi. Bu mamlakat, viloyat va qishloq xo’jaligi hududlari va boshqa shu kabi ma’lum hududiy birliklarning ixtisoslashishidir. Tovar qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirish maqsadida qishloq xo’jaligi hududlari yoki ma’muriy- hududiy bo’linmalar o’rtasidagi mehnat taqsimoti amalga oshadi. Masalan, mamlakatimizning g’arbiy mintaqasi (Xorazm viloyati, Qoraqalpog’iston Respublikasi) sholi, baliq yetishtirishga, markaziy mintaqada joylashgan Jizzax, Sirdaryo, Toshkent viloyatlari meva, sabzavotchilik va polizchilikka ixtisoslashgan, Surxondayo viloyatida esa shimoliy mintaqa (Sariosiyo, Uzun, Oltinsoy, Denov tumanlari) asosan mevachilikka ixtisoslashgan va hokazo; Xo’jaliklarning ixtisoslashuv darajasi yetishtirilayotgan bitta yoki bir qancha tovar mahsulotlarining salmog’iga qarab turlicha bo’lishi mumkin. Bunda bir turdagi tovar mahsuloti yetishtirishga asoslangan xo’jalik tor doirada ixtisoslashgan, yetishtirilaetgan uch, to’rt xil tovar mahsulotlarining har qaysisining salmog’i deyarli bir xilda bo’lsa, bu xo’jalik past darajada ixtisoslashgan; bir yoki undan ko’proq tovar mahsulotlarining har biri kattaroq salmoqni egallasa, unda xo’jalik o’rtacha darajada ixtisoslashgan bo’ladi. Masalan: xo’jalikda yetishtirilgan tovar mahsulotning asosiy qismini paxta egallasa – u paxtachilikka, don egallasa – donchilikka, qorako’l teri egallasaqorako’lchilikka ixtisoslashgan bo’ladi. O’zbekistonning tabiiy va iqtisodiy sharoitlari shuni taqozo etadiki, bunda mahsulotning bir turini emas, balki ikki va undan ham ko’proq turini yetishtirishni ixtisoslashtirish mumkin. Masalan: shahar atrofida joylashgan xo’jaliklar mahsulotlarning sut-sabzavot, sabzavot-kartoshka-chorva, sabzavot- meva-uzum kabi qator turlarini yetishtirishga ixtisoslashgandir. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda shakllanayotgan va rivojlanayotgan ko’p tarmoqli fermer xo’jaliklari bunga misol bo’la oladi.

Qishloq xo’jaligida ixtisoslashuv darajasi muhim ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi. Ixtisoslashuv darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, xo’jalikda samaradorlikni oshirish imkoniyatlari ham yuqori bo’ladi. Korxonalarning ixtisoslashtirish darajasini quyidagi ko’rsatkichlar ifoda etadi: • korxona tovar mahsulotining tarkibi, ya’ni jami tovar mahsulotidagi u yoki bu turdagi mahsulotning salmog’i; • korxona yalpi mahsulotini tarkibi; • yer maydoni, ekin maydoni tarkibi, chorva va poda tarkibi; • ishchi kuchlari va mehnat sarfining tarkibi va taqsimlanishi. Ixtisoslashuv darajasi tovar mahsulotlarining salmog’i bilan tavsiflanadi va quyidagicha hisoblanadi: Bunda: Id – ixtisoslashuv darajasi, foizda; ATTMQ – asosiy tarmoqning tovar mahsuloti qiymati, ming so’m; YTMQ – yalpi tovar mahsuloti qiymati, ming so’m. Yalpi tovar mahsuloti qiymatinini aniqlash uchun bu barcha tarmoqlar tovar mahsulotlari qiymatlarining yig’indisini hisoblash lozim. Ixtisoslashtirishni to’g’ri yo’lga qo’yish ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning muhim shartidir. U bozor iqtisodiyotining mehnat taqsimoti qonuni, mehnat unumdorligining o’sib borishi, mehnat turlarining o’rin almashinuvi kabi umum iqtisodiy qonunlaridan kelib chiqadi. Ixtisoslashtirish mehnat unumdorligini, xo’jalikning rentabelligi va daromadini keskin oshirishiga xizmat qiladi. Ixtisoslashtirish bozor uchun eng zarur iqtisodiy ahamiyatga ega bo’lgan tovar mahsulotlarini yetishtirish va xizmat turlarini ko’rsatish uchun mehnat va moddiy resurlarning bir joyga to’plashni, mavjud resurslardan va tabiiy sharotlardan samarali foydalanishga qulay sharoit yaratib, yetishtiriladigan mahsulot miqdorini

va xizmat turini anchagina ko’paytirish imko nini berad i, mehnat unumdorligini oshiradi, xo’jaliklarning ishlab chiqarish samaradorligini yuksaltiradi. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini ixtisoslashtirish korxonalar oldida turgan asosiy vazifalarni to’liq bajarilishi, ya’ni ishlab chiqarishga ilg’or, ekologik toza agrotexnika, zooveterinariya, texnikaviy xizmat, organik va mineral o’g’itlar hamda o’simliklarni va chorvani himoya qilish vositalarini, fan yutuqlari, ilg’orlar ish tajribasini joriy etib, ulardan unumli foydalanib, mehnat va mablag’larni kam sarflagan holda qishloq xo’jaligiga yaroqli har bir gektar yer va shartli bosh mol hisobiga dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarini mumkin qadar tez va barqaror ko’paytirishini ta’minlaydi. Xo’jalikda ixtisoslashuvni to’liqroq tavsiflash uchun ixtisoslashuv koeffitsiyenti (Ik) ko’rsatkichi qabul qilingan. U quyidagicha hisoblanadi: Bu yerda: 100 – alohida tarmoqlar tovar mahsulotining yalpi tovar mahsulotidagi salmoqlari yig’indisi; S – har bir tarmoq mahsulotining yalpi tovar mahsuloti tarkibidagi salmog’i, % da; n – tovar mahsulotlarining egallagan salmog’i bo’yicha tartib raqami (eng yuqoridan boshlab). Masalan: sabzavotchilikka ixtisoslashgan xo’jalikda tovar mahsulotlar tarkibi (yalpi tovar mahsulotiga nisbatan foiz hisobida) quyidagicha: sabzavot-60%, meva-22%, sut-14% va boshqa turdagi mahsulotlar esa 4 %. Shu ma’lumotlar asosida xo’jalikda ixtisoslashuv koeffitsiyenti quyidagicha hisoblanadi. Ik = = 0,45 Bu koeffitsiyent qanchalik 1 ga yaqin bo’lsa, ixtisoslashtirish darajasi shuncha yuqori bo’ladi. Agar ixtisoslashtirish koeffitsiyenti 0,35 dan past bo’lsa – past

darajadagi ixtisoslashuv; 0,35 dan 0,50 gacha bo’lsa – o’rta darajadagi ixtisoslashuv; 0,50 dan 0,60 gacha bo’lsa – yuqori darajadagi ixtisoslashuv; 0,60 dan katta bo’lsa – chuqur ixtisoslashuvni anglatadi. Qishloq xo’jaligida ixtisoslashuvning iqtisodiy samaradorligi quyidagi ko’rsatkichlar tizimi bilan aniqlanadi: • 1 gektar qishloq xo’jaligi yeri va ekin maydoniga, 1 ta xodimga, 1000 so’mlik asosiy ishlab chiqarish fondlariga va 1000 so’mlik joriy ishlab chiqarish xarajatlariga to’g’ri kelgan yalpi va tovar mahsuloti qiymati; • qishloq xo’jaligi ekinlari hosildorligi va chorva mollari mahsuldorligi; • Mehnat unumdorligi, mahsulot tannarxi, mahsulot ishlab chiqarish rentabelligi. Demak, mahsulot yetishtirish uchun qayerda qulay sharoit mavjud bo’lsa, mahsulot birligining tannarxi va narxi arzonlashsa, bu xo’jalik va iste’molchilar uchun shuncha foydalidir. So’nggi yillarda oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirish hajmlarini ko’paytirish orqali ichki bozorni sifatli mahsulotlar bilan ta’minlash hamda mamlakatning eksport salohiyatini oshirish maqsadida ekin maydonlari tarkibi takomillashtirib borilmoqda. Shuningdek, tumanlarni meva-sabzavotchilikka ixtisoslashtirish, mahsulot yetishtiruvchilarni meva-sabzavotchilik klasterlari hamda kooperatsiyalarga birlashtirish kabi amaliy choralar ko’rilmoqda. Jahon bozorlari talablariga javob bera oladigan raqobatbardosh qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirishda hududlarni ixtisoslashtirish to’g’ri yo’l ekanligini ko’rsatmoqda. Shu sababli, dastlabki bosqichda respublika bo’yicha 55 ta tuman mevasabzavotchilikka ixtisoslashtirildi. Biroq, ushbu yo’nalishda amalga oshirilayotgan ishlar, ko’rilayotgan chora-tadbirlarga qaramasdan hududlarning mavjud salohiyatidan to’liq foydalanilmayapti. Mamlakatimiz hukumati tomonidan qishloq xo’jaligini diversifikatsiya qilish, tumanlar hududlarini tuproq-iqlim sharoitlariga mos bog’dorchilik, uzumchilik, sabzavot-polizchilik, kartoshkachilik va boshqa oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirishga ixtisoslashtirish orqali ichki va tashqi bozor talablariga javob

beradigan raqobatbardosh mahsulotlar yetishtirishni ko’paytirish va mahsulot ishlab chiqaruvchilarning moddiy manfaatdorligini oshirishga alohida e’tibor berilmoqda. 2020-yil 11-mayda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Respublika hududlarini qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslashtirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PQ-4709-sonli qarori qabul qilindi. Ushbu qarorga ko’ra, O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligini rivojlantirishning 20202030-yillarga mo’ljallangan strategiyasini amalga oshirish bo’yicha muvofiqlashtiruvchi kengash tomonidan bildirilgan quyidagi takliflar ma’qullangan: • respublika hududlarini bosqichma-bosqich qishloq xo’jaligi mahsulotlarining muayyan turlarini yetishtirishga ixtisoslashtirish; • respublika hududlarini qishloq xo’jaligi mahsulotlarining muayyan turlariga ixtisoslashtirish ishlarini samarali tashkil etish maqsadida eksperiment tariqasida 2020-2022-yillar davomida Jizzax viloyatining jami 116,3 ming gektar qo’shimcha yer maydonlarini qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslashtirish. Ushbu qarorda Jizzax viloyatining ayrim hududlarini 2020-2022yillarda bog’dorchilik va uzumchilik yo’nalishlariga ixtisoslashtirish nazarda tutilgan bo’lib, tuman hokimliklari hamda xalq deputatlari viloyat va tuman Kengashlari bilan birgalikda hududlarning yer maydonlari ixtisoslashuvidan kelib chiqib, ushbu yer maydonlarini ustuvor ravishda raqobatbardosh qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va eksport qilish jarayonini hamda innovatsion va resurstejamkor texnologiyalarni qo’llashni o’z ichiga olgan agroklasterlarni tashkil etuvchi salohiyatli tashabbuskorlar, fermer xo’jaliklari va boshqa subyektlarga qishloq xo’jaligi maqsadlari uchun tanlov asosida ajratish choralarini ko’rish belgilab berilgan. Ixtisoslashtirilayotgan hududlarda yaxlitlikka jiddiy e’tibor qaratgan holda tegishli qishloq xo’jaligi ekinlarining turlariga qarab plantatsiya shaklida eksportbop ekin turlarini joylashtirish va yetishtiriladigan mahsulot hajmlarini aniqlash bo’yicha chora-tadbirlar belgilangan.

3. Qishloq xo’jaligida integratsiyalashuvning mohiyati, ahamiyati va turlari. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini konsentratsiyalash deganda ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarish kuchlarining yirik korxonal а rga to’pl а nishini bildir а di. K о nsentr а tsiyani chuqurl а shtirish – yirik ishlab chiqarishning m а ydalari о ldida ustunligi haqidagi а m а ldagi iqtisodiy q о nunga bog’liq obyektiv jarayondir. Yirik qishloq xo’jaligi korxonalarida qishloq xo’jaligi ekinlari hosild о rligi va chorvachilik m а hsuld о rligini oshirish, mahsulot birligiga kamroq sarflab, tannarxni pasaytirish, ishlab chiqarish r е nt а b е lligini oshirish yuqorirok bo’ladi. А mm о qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini yirikl а shtirish ch е ksiz dav о m etm а ydi: ishlab chiqarish kuchlarining h а r bir bosqichdagi rivojlanishida ch е gar а lar mavjud va bunda k о nt е ntr а tsiyaning samaradorligi keskin p а s а yadi. Yirik ishlab chiqarishning m а ydalariga nisb а t а n ustuv о rligi q о nuni qishloq xo’jaligida mutl о q ahamiyatga ega em а s. I х tis о sl а shtirish va konsentratsiyalash а grosanoat ishlab chiqarishi samaradorligiga jiddiy ta’sir ko’rs а t а di. Ko’pgin а о limlar tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar natijasiga ko’ra, ishlab chiqarishda ixtisoslashuv va konsentratsiyalashni m а qbul ( о ptim а l) dar а j а gach а chuqurl а shtirish iqtisodiy samaradorlikning о shishiga yordam beradi. Rivojlangan mamlakatlar t а jrib а si shuni ko’rs а t а diki, bozor iqtisodiyoti sharoitida f а q а t yirik fermer xo’jaliklari samarali faoliyat ko’rs а t а di. Ular qishloq xo’jaligi mahsulotlarining asosiy ishlab chiqaruvchilari his о bl а n а di. Masalan, А QShda yirik fermer o’jaliklari (yillik m а hsul о t r еа liz а tsiya qilish h а jmi 250 ming d о llardan yuqori) b а rch а fermer xo’jaliklari s о nining 5,3 foizini tashkil etib, qishloq xo’jaligi mahsulotlari h а jmining 50 foizga yaqinini ta’minlaydi. Ularning ishl о v beril а digan yerdagi va jami kapital qiymatidagi ulushi m о s r а vishda 24,7 va 22,1 foizga t е ng. Hamm а fermer xo’jaliklarining 80,4 foizini tashkil etuvchi m а yda fermer xo’jaliklari 100 ming d о llargach а r еа liz а tsiya qilingan qishloq xo’jaligi mahsulotlarining 25 foizdan k а mr о g’i to’g’ri k е l а di. Ular ishl о v beril а digan hamm а yerning 47,7 foizini b а nd qiladilar va kapitalning umumiy

qiym а tidan 54,1 foizga egalar. Bu mahsulotlar А QSh qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishni konsentratsiyalash yuqori dar а jadaligidan dalolat beradi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yag о n а texnologiya asosida ishlab chiqarish, s а ql а sh va qayta ishl а shga i х tis о sl а ngan yirik а grosanoat korxonalarida int е gr а tsiyal а shm а ganlariga nisb а t а n iqtisodiy samaradorlik yuqori bo’ladi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga y е tishtirilgan hamm а mahsulotlar, shu juml а dan, n о st а ndart, t е z buzil а digan va tr а nsp о rtir о vk а ga noqulay bo’lganlaridan ham о qil о n а foydalanish imk о nini beruvchi qayta ishl о vchi s ех lar va s а ql а sh о mb о rlarining mavjudligi s е zilarli ta’sir qiladi. Bundan tashqari, а grosanoat korxonasida yil dav о mida ish kuchidan а nch а о qil о n а foydal а nil а di. Xulosa qilib aytganda, а grosanoat int е gr а tsiyasi asosida ishlab chiqarishni k е lgusida i х tis о sl а shtirish va konsentratsiyalash mahsulot ishlab chiqarishni s е zilarli oshirish, t а nn а r х ni pasaytirish, uning sifatini о rttirish, mehnat unumdorligini yuks а ltirishga xizmat qiladi. Yuqorida ko’rsatib o’tilganlarni inobatga olib, dehqonchilik mahsulotlari yetishtiriladigan hudud tuproqlarida mikroelementlarning o’zlashtiriladigan miqdorlari, mikroelementlarning turli shakl va manbalarini, kuzgi va qishki ekinlarga bo’lgan maksimal darajadagi talabini aniqlash, shu asosda yuqori iqtisodiy samaradorlikka erishish shu kunning dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Qishloq xo’jaligida xo’jaliklararo kooperatsiya ham muhim ahamiyatga ega. Hozirgi fan-texnika taraqqiyoti darajasi ijtimoiy mehnat taqsimoti rivoji va takomillashuviga ham faol ta’sir ko’rsatmoqda. Bu jarayon nafaqat ishlab chiqarish jarayonlarining bo’linishi, balki mehnatning yangi sifat darajasida birlashishini ham nazarda tutadi. Ijtimoiy mehnat taqsimoti bir tomondan ishlab chiqarish sohalarining biror turdagi mahsulot yetishtirish bo’yicha ixtisoslashuviga olib kelsa, ikkinchi tomondan ular o’rtasida aniq kooperatsion aloqalar va so’ngra yagona maqsad yo’lida birlashishni nazarda tutadi. Xo’jaliklararo koooperatsiya asosida ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi quyidagi asosiy tamoyillarga asoslanishi kerak:

• xo’jaliklarning ixtiyoriylikka asoslangan holda hamkorlikda faoliyat yuritishi; • xo’jaliklarning iqtisodiyoti va ishlab chiqarish tarkibi, tarmoqning xususiyatlari va to’plangan tajribaga asoslangan holda kooperatsiyaning tashkiliy formasi hamda faoliyat yo’nalishini tanlashda ilmiy jihatdan yondashish; • xo’jaliklararo birlashmalarga kiruvchi korxonalar erkinligining saqlanishi; • ishchilarning korxonada va xo’jaliklararo birlashmada ishlab chiqarishni rivojlantirish va samaradorlikni oshirishdan moddiy manfaatdorligini ta’minlash; • mehnat unumdorligini oshirish, tannarxni pasaytirish, mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmini sezilarli oshirish hamda mahsulot sifatining yaxshilanishiga erishish. Integratsiya so’zi ma’lum bo’laklar yig’indisini bir butunga birlashtirish ma’nosini bildiradi. Integratsiya butunlay yoki qisman tashkiliy qo’shilishga olib keladi. Bir xildagi tarmoq va soha korxonalarining o’zaro kooperatsiyalashishi gorizontal integratsiya deyiladi. Gorizontal integratsiya ikki xil usulda amalga oshiriladi: • alohida bo’lgan, umumiy ishlab chiqarish jarayonida o’ziga xos vazifani bajaruvchi ixtisoslashgan qishloq xo’jaligi korxonalari o’rtasida amalga oshirish; • bir nechta xo’jaliklarning imkoniyat va mablag’larini yirik ixtisoslashgan korxona tashkil etish maqsadida birlashishi; Gorizontal bo’yicha xo’jaliklararo kooperatsiyaning tashkiliy formalari bo’lib, ular xo’jaliklararo kooperatsiya korxonalari birlashmalaridir. Xo’jaliklararo kooperatsiya qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish, ishlab chiqarishga bog’lik bo’lmagan sohalarda, qurilish, xizmat qilish va boshqalarda tashkil topgandir. U korxonalar va xo’jaliklar o’rtasida har xil birikma ko’rinishlarida amalga oshirilishi mumkindir. Xo’jaliklararo kooperatsiya kapital mablag’larni tez qoplash, yer, mehnat va moddiy resurslardan samarali foydalanish imkonini beradi. Qishloq xo’jaligining bir qator texnologik vazifalarini sanoat va xizmat qilish tarmoqlariga o’tishi bilan qishloq xo’jaligi mehnati faoliyati toraya boradi: tayyor mahsulot yaratuvchi qishloq xo’jaligi - ko’p hollarda xom-ashyo yetkazib beruvchi

sifatida ishtirok etadi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi qishloq xo’jaligiga xizmat qiluvchi sohalar faoliyatiga, ular o’rtasidagi aloqa va ishlarni yaxshi yo’lga qo’yilganiga bog’liqdir. Bu esa sanoat tarmoqlarini qishloq xo’jalik korxonalari bilan uzviy birlashishiga shart-sharoit yaratib beradi. Bunda birlashishning zaminida ma’lum bir mahsulot yaratish maqsadlarining bir xilligi yotadi, ya’ni yagona texnologik jarayon yotadi. Gorizontal bo’yicha amalga oshiriladigan qishloq xo’jaligi korxonalarining kooperatsiyasidan farq qilgan holda, bunday birlashish vertikal agrosanoat integratsiyasi deb yuritiladi. Agrosanoat integratsiyasiga xos birlashmalar avvalombor mahsuloti tez buziladigan qishloq xo’jaligi tarmoqlarida vujudga keldi (uzum, meva, sabzavot, sut, efir moylari va hokazo). Hozirgi vaqtda mamlakatimiz qishloq xo’jaligida gorizontal kooperatsiyaning Qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish bo’yicha, Mahsulotlarni saqlash bo’yicha, Hamkorlikda texnikalarda foydalanish bo’yicha, Melioratsiya ishlarini bajarish bo’yicha va Ishlab chiqarish-texnikaviy xizmat ko’rsatish bo’yicha xo’jaliklararo korxonalar ko’rinishidagi shakli mavjud.

1-rasm. Qishloq xo’jaligida kooperatsiya shakllari. Qishloq xo’jaligida vertikal agrosanoat tuzilmalarining quyidagi shakllari mavjud: - agrosanoat korxonalari; - agrosanoat birlashmalari; - agrosanoat kombinatlari; - agrofirmalar - ilmiy ishlab-chiqarish birlashmalari. Agrosanoat korxonasi – bu ishlab chiqarishning shunday tashkiliy tuzilmasidirki, unda qishloq xo’jaligi xom-ashyosini ishlab chiqarish va uni qayta ishlash uzviy bog’liq holda tashkil etilgan bo’ladi. Buning tarkibida qishloq Qishloq x o‘ jaligida kooperatsiya shakllari Vertikal Gorizontal X o‘ jaliklararo korxonalar Qishloq x o‘ jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish b o‘ yicha Mahsulotlarni saqlash b o‘ yicha Ishlab chiqar ish - texnikaviy xizmat k o‘ rsatish b o‘ yicha Melioratsiya ishlarini bajarish b o‘ yicha Hamkorlikda texnikalarda foydalanish b o‘ yicha Agrosanoat korxonalari Agrosanoat birlashmalari Agrosanoat kombinatlari Agrofirmalar Ilmiy - ishlab chiqarish birlashmalar i

xo’jaligi mahsulotini qayta ishlovchi bo’linmalarga ega bo’lgan xo’jaliklar zavodlardir. Bunday korxonalarda mahsulotni nobud bo’lishini oldi olinadi va yuqori iqtisodiy samaradorlikka erishiladi. Agrosanoat birlashmalari – bu qator qishloq xo’jaligi, sanoat korxonalari, hamda, xolodilnik saqlash, transport, hattoki savdo xo’jaliklarini yig’indisi bo’lib, ular ayniqsa, mevasabzavot konserva, uzumchilik, vinochilik va boshqa ishlab chiqarishda keng tarqalgan. Agrosanoat kombinatlari – qishloq xo’jaligi va sanoatning hududiy, texnologik va tashkiliy jihatdan uzviy bog’liq bo’lgan turdosh sohalarini birlashtiradi. U qand lavlagi va shakar sanoatida, uzumchilik va vino sanoati kabilarda keng tarqalgan. Bunda qishloq xo’jaligi mahsuloti sanoat qayta ishlashi uchun xom-ashyo sifatida ishlatilsa, sanoatdan olingan ikkilamchi mahsulotlari esa chorvachilik uchun ozuqa hisoblanadi Agrofirma asosan tuman miqyosida tuzilib, tarkibiga tuman chegarasidagi xo’jalik va korxonalar kiradi, ular o’zlariniig yuridik huquqini yo’qotmaydilar. Faoliyati qishloq xo’jaligi mahsulotini yetishtirish, tayyorlash, saqlash, qayta ishlash va tayyor mahsulotni sotishga ixtisoslashadi. Ilmiy ishlab chiqarish birlashmalari – bu tarmoqda ilmiy-texnik taraqqiyotni jadallashtirish, hamda hayotga tatbiq etishni keng joriy etish maqsadida tuziladigan birlashmalardir. Ular urug’ seleksiyasi, hosildor navlar va kuchatlar yaratish, mahsuldor chorva zotlarini yaratish yo’nalishida xizmat qiladilar. Qishloq xo’jaligi tarmog’i iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari bilan uzviy bog’liq holda rivojlanadi. Qishloq xo’jaligi tarmog’i sanoat korxonalaridan ishlab chiqarish vositalarini oladi va yetishtirilgan mahsulotlar sanoat korxonalari uchun xomashyo hisoblanadi. Qishloq xo’jaligi tarmog’ida ishlab chiqarish jarayonining bir maromda kechishi uchun xizmat ko’rsatuvchi korxonalar xizmatidan ham foydalanadi. Qishloq xo’jaligi tarmog’ining samaradorligi ushbu tarmoqlar bilan bo’ladigan aloqalari qanchalik yaxshi yo’lga qo’yilganligiga bevosita bog’liq.

Agrosanoat integratsiyasi – sanoat va qishloq xo’jaligining bir-biri bilan uzviy bog’lanishi, bir butun tizimga aylanishidir. Agrosanoat integratsiyasi ijtimoiy mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi rivojlanishining natijasidir. Tarmoqlarning bir- biridan ajralib, alohida rivojlanishi ularda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni ayriboshlashning kuchayishiga olib keldi. Bir tarmoqda ishlab chiqariladigan mahsulotga talab asosan boshqa tarmoqda vujudga keladi. Natijada bir tarmoq ikkinchisisiz barqaror rivojlana olmaydi. Bu ularning integratsiyalashuvi zaruratini keltirib chiqaradi. Sanoat va qishloq xo’jaligining rivoji ular o’rtasida aloqalarning murakkablashuviga olib keldi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlari sanoat tarmog’ida qayta ishlanadi. Buning natijasida qishloq xo’jaligi sanoat uchun xomashyo yetkazib beruvchi tarmoqqa aylanib, qishloq xo’jaligi tarmog’ining oxirgi iste’molchi bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqasi kamayib boradi. Bu esa o’z navbatida tarmoqlararo integratsiyani kuchaytiradi. Agrosanoat integaratsiyasining yanada chuqurlashib borishi obyektiv jarayondir. Bu albatta, qishloq xo’jaligining va umuman agrosanoat majmuasi iqtisodiyotining rivojlanishiga olib keluvchi jarayondir. Agrosanoat integratsiyasining va kooperatsiyasining mahsuli sifatida o’tgan XX asrning 60- yillaridan boshlab mamlakatimizda agrosanoat majmuasi yagona tizim sifatida shaklana boshladi. Agrosanoat majmuasi – qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, ularni tayyorlash, qayta ishlash, saqlash va tayyor mahsulotni iste’molchilarga yetkazib beruvchi, yagona maqsadlarga bo’ysundirilgan, texnologik jihatdan bir-biri bilan bog’langan tarmoq va xizmatlar yig’indisidir. Agrosanoat majmuasining quyidagi turlari mavjud: • mamlakat agrosanoat majmuasi; • hudud agrosanoat majmuasi; • ixtisoslashgan (go’sht, sut, don, sabzavot va poliz kabi mahsulot turlarini yetishtirish bilan shug’illanuvchi) agrosanoat majmualaridan iborat. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz qishloq xo’jaligida integratsiyaning yangi shakli – klasterlar faoliyatini rivojlantirishga alohida e’tibor berilmoqda. Prezidentimiz

Shavkat Mirziyoyev 2017-yil 10-11-mart kuni xalq bilan muloqot qilish hamda joylarda amalga oshirilayotgan islohotlar bilan tanishish maqsadida Buxoro viloyatiga tashrifi chog’ida “Paxta va to’qimachilik klasteri” loyihasini tashkil etish fikrini ilgari surdi. Unda O’zbekistonda klaster tizimi asosida ishlab chiqarishni tashkil etishning ilmiy asoslari ko’rsatib berildi. Klasterlarni shakllantirishdan maqsad – shahar, tuman va viloyat ichida joylashgan bir xil soha korxonalarini va ular bilan yagona texnologik zanjirda bo’lgan ta’lim, ilmiy, injiniring, konsalting, standartlashtirish, sertifikatlashtirish va boshqa xizmatlarni uyg’unlashtirish – innovatsion ishlab chiqarishni tashkil etish asosida raqobatbardosh tovarlar yaratishga yo’naltirishdan iboratdir. Qishloq xo’jaligi tarmoqlarida klaster tizimi yaxshi samara bermoqda. Xususan, shuning natijasida paxtachilikka yangi texnologiyalar kirib keldi, moddiy manfaatdorlik oshdi. 2020-yil holatiga paxta ekin maydonlarining 908 ming gektari yoki 88 foizida klasterlar faoliyat yuritmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-martdagi “Paxtachilik sohasida bozor tamoyillarini keng joriy etish choratadbirlari to’g’risida”gi qaroriga muvofiq, 2020-yil hosilidan boshlab davlat tomonidan paxta xomashyosi ishlab chiqarish va sotish rejasini belgilash amaliyoti bekor qilinishi munosabati bilan paxta-to’qimachilik klasterlari tashkil etilmagan hududlarda paxta tozalash korxonalari ishtirokida fermer xo’jaliklarining ixtiyoriy kooperatsiyasi tashkil etilishi nazarda tutilgan. Ushbu qarorga muvofiq, kooperatsiyaning asosiy vazifalari sifatida quyidagilar belgilab berilgan: - kooperatsiya a’zolari tomonidan texnika, uskuna, transport vositalaridan paxta tozalash zavodlaridan birgalikda foydalanishni tashkil etish; - kooperatsiya a’zolarini qishloq xo’jaligi texnikasi, yonilg’i-moylash materiallari, o’g’it, urug’lar, shuningdek, kimyoviy himoya vositalari bilan ta’minlash; - ishlab chiqarilgan mahsulotni tayyorlash, tashish, saqlash, qayta ishlash va sotishni tashkillashtirish;

- kooperatsiya a’zolariga agrotexnika, buxgalteriya, konsalting, vositachilik va boshqa xizmatlarni ko’rsatish. 2020-yil holatiga paxta ekin maydonlarining 125 ming gektari yoki 12 foizida kooperatsiyalar, 908 ming gektari yoki 88 foizida klasterlar faoliyat yuritmoqda. 2020-yilda qishloq xo’jaligidagi islohotlar, paxtachilikda yer maydonlari to’liq xususiy klaster va kooperatsiyalarga berilgani hosildorlikni bir yilda o’rtacha 10 foizga oshirish imkonini yaratdi. Meva-sabzavotchilik, g’allachilik va chorvachilikda ham 500 ga yaqin klaster va kooperatsiyalar faoliyati yo’lga qo’yildi. Buning natijasida, pandemiyaning salbiy ta’siriga qaramasdan, 1 milliard dollarlik meva-sabzavot eksport qilindi.

Qisqacha xulosalar Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, ishlab chiqarishning iqtisodiy va tabiiy jarayonlarini o’zida aks ettiradi hamda bu tarmoqda mehnatning ijtimoiy taqsimotiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining tuproq va iqlim sharoitlari bilan uzviy bog’liqligi mehnatning geografik jihatdan ham taqsimlanish zaruriyatini keltirib chiqaradi va bu xususiyat uning joylashishida o’z ifodasini topadi. Qishloq xo’jaligini joylashtirish va ixtisoslashtirish ijtimoiy mehnat taqsimotining turli ko’rinishlaridir. Joylashtirish - alohida turdagi qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni respublika mintaqalarida, ayrim viloyat, tumanlar va korxonalar bo’yicha miqdoriy taqsimlashni bildiradi. Qishloq xo’jaligini joylashtirish uni ixtisoslashtirish bilan chambarchas bog’langan. Qishloq xo’jaligida ixtisoslashuv deganda mamlakatning ayrim iqtisodiy hududlari, tuman va ayrim xo’jaliklarini u yoki bu mahsulot turini ko’plab yetishtirish uchun moslashuvi tushuniladi. Qishloq xo’jaligini ixtisoslashtirish kompleks mexanizatsiya, tarmoqlarni intensiv texnologiya asosida olib borish, mehnatni tashkil qilishni progressiv shakl va uslublarini joriy etish, ishchilarning malakasini oshirish va mehnat unumdorligini o’sirish, mehnat vositalari va buyumlaridan ratsional foydalanish sharoitlarini yaratishga keng imkoniyatlar ochib beradi.

Nazorat va muhokama uchun savollar: 1. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishni joylashtirishning mohiyati nimadan iborat? 2. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini joylashtirishda qanday omillarga e’tibor berish lozim? 3. Qishloq xo’jaligining tarmoq tarkibining mohiyati nimadan iborat va u qanday aniqlanadi? 4. Qishloq xo’jalik korxonalari qanday ixtisoslashish tarmoqlariga bo’linadi? 5. Ixtisoslashtirish darajasiga ko’ra xo’jaliklar qanday guruhlarga bo’linadi? 6. Qishloq xo’jaligida tarmoqlarni oqilona joylashtirishdan ko’zlangan asosiy maqsadlar nimalardan iborat? 7. Qishloq xo’jaligini iqtisodiy asoslangan holda joylashtirishning qanday tamoyillari mavjud? 8. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishni ixtisoslashtirishning iqtisodiy ahamiyati nimalardan iborat? 9. Qishloq xo’jaligi korxonalarining ixtisoslashuviga qanday omillar ta’sir ko’rsatadi? 10. Ixtisoslashtirishning qanday shakllari mavjud? 11. Qishloq xo’jaligida ixtisoslashuv darajasi qanday aniqlanadi? 12. Qishloq xo’jaligida ixtisoslashuv koeffitsiyenti qanday aniqlanadi? 13. Qishloq xo’jaligida ixtisoslashuvning iqtisodiy samaradorligi qanday ko’rsatkichlar orqali aniqlanadi? 14. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 11-maydagi “Respublika hududlarini qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslashtirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PQ- 4709-sonli qarori haqida ma’lumot bering. 15. Qishloq xo’jaligida integratsiyalashuvning mohiyati nimadan iborat? 16. Qishloq xo’jaligida integratsiyalashuvning ahamiyati nimadan iborat? 17. Qishloq xo’jaligida integratsiyalashuvning qanday turlari mavjud?

O'xshashlar

Qishloq xo’jaligini intensivlashtirishning samaradorligini oshirish

Samarqand viloyati umumiy ovqatlanish korxonalarini modernizatsiyalash va xizmat ko’rsatish samaradorligini oshirish

Sanoat ishlab chiqarishini joylashtirish

Mеhmonxona xo’jaligini tashkil etish asoslari

Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti fanining predmeti, vazifasi va uslublari