Qishloq xo’jaligini intensivlashtirishning samaradorligini oshirish - Iqtisodiyot - Referatlar

Qishloq xo’jaligini intensivlashtirishning samaradorligini oshirish

Yuklangan vaqt:

26.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

46.80859375 KB

Ko'chirib olish

Qishloq xo’jaligini intensivlashtirishning samaradorligini oshirish Reja: 1. Ishlab chiqarishni intesiv rivojlantirishning mohiyati. 2. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini intensivlashtirishning ko’rsatkichlari. 3. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini intensivlashtirishning asosiy omillari.

1. Ishlab chiqarishni intesiv rivojlantirishning mohiyati. Qishloq xo’jaligining rivojlanishi kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning obyektiv iqtisodiy qonunlari asosida amalga oshadi. Qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarish hajminig oshishi ekin maydonlarining kengaytirilishi va chorva mollari sonining ko’payishi hisobiga hamda mavjud ishlab chiqarish vositalaridan samarali foydalanish evaziga ta’minlanadi. Ekin maydonlarining kengaytirilishi va chorva mollari sonining ko’payishi hisobiga qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini oshirish rivojlanishning ekstensiv yo’lidir. Ekstensiv yo’l orqali qishloq xo’jaligini rivojlantirishga ishlab chiqarish omillarining miqdoriy o’sishi evaziga erishiladi. Ekstensiv yo’l orqali qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini oshirishda ishlab chiqarish texnika va texnologiyalarini takomillashtirmagan holda yangi yerlarni o’zlashtirish hisobiga ekin maydonlarini ko’paytirish, chorva mollarini boshini ko’paytirish va qo’shimcha ishlovchilarni jalb etish nazarda tutiladi. Insoniyat tarixining dastlabki davrlaridan boshlab, insonlar o’z ehtiyojlarini qondirish uchun unumdor yerlarni o’zlashtirib kelganlar. Yangi yerlarni o’zgartirish hozirgi davrda bizning mamlakatimizdagi kabi dunyoning boshqa mamlakatlarida ham davom etmoqda. Lekin, qishloq xo’jaligida foydalanish uchun yaroqli yerlarning tabiatan cheklanganligi va ularni keskin ko’paytirish imkoniyatlarining chegaralanganligi singari qishloq xo’jaligini ekstensiv yo’l orqali rivojlantirish imkoniyatlari ham cheklangan. Bundan tashqari, ekstensiv yo’l orqali rivojlantirish ishlab chiqarish omillaridan samarali foydalanishni ta’minlamaydi. Shu bilan birgalikda dunyo mamlakatlarining rivojlanish tarixi tajribasi shuni ko’rsatadiki, qishloq xo’jaligini rivojlantirishning samaraliroq shakli bo’lgan intensivlashtirish muhim o’rin tutadi. Qishloq xo’jaligini rivojlantirishning intensiv yo’lida mahsulot ishlab chiqarishning o’sishi sifat omillari evaziga amalga oshadi, ya’ni ishlab chiqarish resurslaridan samarali foydalanish, ilg’or texnologiyalar, fan-texnika taraqqiyoti

natijalari, ishlab chiqarishni va mehnatni tashkil etishning zamonaviy usullarini joriy etish orqali amalga oshiriladi. Qishloq xo’jaligini rivojlantirishning intensiv yo’li rivojlanishning ekstensiv yo’lini inkor etmaydi. Imkoniyatlar mavjud bo’lgan ayrim hududlarda kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning ekstensiv shaklidan ham foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ekin maydonlarini kengaytirishda ekologiyaga salbiy ta’sir ko’rsatmaslikka e’tibor berish lozim. Bunda o’rmonlarning kesilishi, yer erroziyasi va boshqa shu kabi salbiy holatlar yuz berishiga yo’l qo’ymaslik kerak. XX asrning 50-60yillarida O’zbekiston Respublikasi hududida katta maydonlarning o’zlashtirilishi natijasida Amudaryo va Sirdaryo daryolaridan olinadigan suv miqdori keskin ko’paydi va natijada global ekologik muammolardan biri – Orol dengizi muammoasini keltirib chiqardi. Bu kabi ekologik muammolarning kelib chiqishiga yo’l qo’ymagan holda qishloq xo’jaligini rivojlantirishning ekstensiv shaklidan foydalanish lozim. Amalda bu ikki yo’l ishlab chiqarishning rivojlanishida bir-birini to’ldirib, pirovardida umumiy iqtisodiy samardorlikning ortishiga olib keladi. Ular yagona xo’jalik faoliyatiga xos usullar bo’lib, bir vaqtning o’zida iqtisodiy o’sishda ham miqdoriy (ekstensiv), ham sifat (intensiv) jihatlari mavjud bo’ladi, ammo ularning nisbati har xil mutanosiblikda bo’ladi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishning intensivlashtirish nazariyasi avvalom bor yer xususiyatini hisobga olish, uni qishloq xo’jaligida asosiy ishlab chiqarish vositasi ekaniga asoslanadi. Ma’lumki yerning asosiy vosita sifatida muhim xususiyatlaridan biri uning cheklanganligidir. Yerning cheklanganligi o’z navbatida qishloq xo’jaligini intensivlashtirishni taqozo etadi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni qo’shimcha yer maydonlarini o’zlashtirish orqali ko’paytirish imkoniyatlari cheklanganligi mavjud yerlarning sifatini yaxshilash, ulardan samarali foydalanish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra, 2021-yil 1-yanvar holatiga respublikamizning doimiy aholisi soni 34,5 mln. kishini tashkil qilmoqda va 2020- yil 1-yanvar holatiga nisbatan 653,7 ming kishiga yoki 1,9 foizga ko’paygan.

Mamlakatimiz aholisi 2020-yining har oyida o’rtacha 54,5 ming kishiga, har bir kunida esa o’rtacha 1,8 ming kishiga oshgan. Aholi sonining ortishi oziq-ovqatga bo’lgan talabning ham o’sishiga olib keladi. Bundan tashqari, mamlakatimiz iqtisodiyoti yuksalib borishi bilan qishloq xo’jalik mahsulotlarini xomashyo sifatida ishlatadigan sanoat korxonalari soni va ularning ishlab chiqarish quvvatlari ham ortib bormoqda. Ushbu holatlar qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini barqaror ko’paytirib borishni talab etadi. Ammo suv taqchilligi, ekin maydonlarining cheklanganligi talab darajasidagi qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarishda jiddiy to’siq bo’lishi ham ta’kidlanmoqda. Bunda muammoning yechimi – qishloq xo’jaligi tarmog’ini intensiv rivojlantirishdir. Qishloq xo’jaligini intensiv rivojlantirish masalalarini o’rganishda intensivlik, intensivlashtirish darajasi va intensivlashtirishning iqtisodiy samaradorligi tushunchalarini bir-birdan ajratish lozim. Intensivlik – bu qishloq xo’jaligi va uning ayrim tarmog’ining ma’lum vaqt ichida ishlab chiqarish vositalari bilan qay darajada ta’minlanganligini aks ettiradi. Qishloq xo’jaligi korxonalari ishlab chiqarish vositalari bilan qanchalik yetarli darajada ta’minlangan bo’lsa, ularda ishlab chiqarishni intensiv rivojlantirish bo’yicha imkoniyatlar, ya’ni intensivlik shunchalik yuqori bo’ladi. Xo’jalik toifalari bo’yicha mavjud asosiy qishloq xo’jaligi texnikalari to’g’risidagi ma’lumotlar 1-jadvalda keltirilgan. 1-jadval Xo’jalik toifalari bo’yicha mavjud asosiy qishloq xo’jaligi texnikalari to’g’risidagi ma’lumotlar (yil oxiriga, dona) 2016 2017 2018 2019 Fermer xo’jaliklari Traktorlar 34146 21831 21551 16794 Yuk avtomobillari 1894 963 1009 971 Kombaynlar: g’alla o’rib-yig’adiganlar 1583 881 835 697 ozuqa o’rib-yig’adiganlar 309 295 311 379 Traktor omochlari 4279 3490 4084 3205 Seyalkalar 6432 5126 5648 4224

Kultivatorlar 13874 9302 9023 6607 Traktor-o’rgichlar 879 845 888 942 Qishloq xo’jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar Traktorlar 23307 12371 12677 11212 Yuk avtomobillari 5549 3086 2653 2493 Kombaynlar: g’alla o’rib-yig’adiganlar 2128 1640 2084 1939 ozuqa o’rib-yig’adiganlar 174 155 123 134 Traktor omochlari 3817 2087 2712 2299 Seyalkalar 6229 3064 3163 2861 Kultivatorlar 7663 3664 3937 3247 Traktor-o’rgichlar 436 367 359 348 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, 2016-2019-yillar mobaynida mamlakatimizdagi fermer xo’jaliklarida asosiy turdagi qishloq xo’jaligi texnikalari hisoblanuvchi traktorlar, yuk avtomobillari, g’alla o’rib-yig’adiganlar kombaynlar, seyalkalar, kultivatorlar soni deyarli ikki barobarga kamaygan. Bu holat tarmoqda intensivlikning pasayishiga ta’sir etmasdan qolmaydi. Shu sababli qishloq xo’jaligini intensiv rivojlantirish uchun tarmoqning qishloq xo’jalik texnikalari bilan ta’minlanganlik darajasini oshirish lozim. Qishloq xo’jalik yerlariga solingan o’g’it to’g’risidagi ma’lumotlar 2jadvalda keltirilgan. 2-jadval O’g’it solish to’g’risidagi ma’lumotlar (ming tonna) 2016 2017 2018 2019 Mineral o’g’itlar (100 foiz oziq modda hisobida) O’zbekiston Respublikasi 997,0 977,2 912,0 756,8 Qoraqalpog’iston Respublikasi 33,3 35,4 30,8 28,6 Andijon 73,9 74,8 74,7 57,4 Buxoro 81,1 80,5 103,0 64,8 Jizzax 149,5 133,4 84,0 85,3

Qashqadaryo 95,6 97,8 124,6 111,3 Navoiy 30,5 29,5 30,6 22,8 Namangan 88,4 85,2 48,1 39,6 Samarqand 76,9 77,4 49,6 51,7 Surxondaryo 65,8 64,9 65,7 63,5 Sirdaryo 72,3 71,4 80,3 61,5 Toshkent 85,4 90,0 47,3 55,1 Farg’ona 81,3 77,1 92,1 70,7 Xorazm 63,0 59,8 81,2 44,5 Organik o’g’itlar O’zbekiston Respublikasi 19017,2 16384,0 5864,1 8186,2 Qoraqalpog’iston Respublikasi 959,2 896,3 584,7 603,9 Andijon 1455,4 1475,5 350,8 471,2 Buxoro 2508,7 2464,8 733,7 892,3 Jizzax 1248,3 1153,8 561,5 680,3 Qashqadaryo 1017,4 983,6 838,9 1119,0 Navoiy 403,5 386,8 242,6 365,4 Namangan 826,3 826,3 505,9 420,7 Samarqand 1543,9 1557,4 825,4 812,9 Surxondaryo 518,2 493,0 189,2 564,0 Sirdaryo 751,0 723,1 106,1 352,6 Toshkent 1843,5 1599,7 385,9 797,2 Farg’ona 5031,0 2908,9 383,6 691,2 Xorazm 910,8 914,8 155,8 415,5 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mineral o’g’itlar solish Qashqadaryo viloyatidan boshqa barcha viloyatlarda 2019-yilda 2016yilga nisbatan kamayganini ko’rishimiz mumkin. Organik o’g’itlar solish bo’yicha esa Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlaridan boshqa barcha viloyatlarda 2019-yilda 2016-yilga nisbatan kamayganligini ko’rishimiz mumkin. Organik o’g’tlar solish bo’yicha respublika miqyosida 2018-yilda keskin pasayish kuzatilgan, ya’ni 2018- yilda 2017-yilga nisbatan 35,8 foizni tashkil etgan.

Intensivlashtirish darajasi esa qishloq xo’jaligi va uning ayrim tarmog’ini xolisona o’sish sur’ati darajasini o’zida aks ettiradi. Mamlakatimizda qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining o’sish sur’ati 2019-yilda 3,1 foizni tashkil etgan. Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishning o’sish sur’ati to’g’risidagi ma’lumotlar 3-jadvalda berilgan. 3-jadval. Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishning o’sish sur’ati, o’tgan yilga nisbatan foizda 2016 2017 2018 2019 Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi yalpi mahsuloti 106,1 101,2 100,3 103,1 Shu jumladan: dehqonchilik mahsulotlari 105,7 98,2 95,8 104,8 chorvachilik mahsulotlari 107,0 104,1 105,7 101,6 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra, 2019-yilda Sirdaryo viloyati (107,9%), Qoraqalpog’iston Respublikasi (107,6%) va Jizzax viloyatida (106,2%) qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining o’sish sur’ati yuqori bo’lgan. Toshkent (100,6%%), Qashqadaryo (101,2%) va Navoiy (101,4%) viloyatlarida ushbu ko’rsatkich past bo’lgan. Surxondaryo viloyatida esa 2019-yilda qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining o’sish sur’ati 103,1 foizni tashkil etgan. Turlari bo’yicha qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining o’sish sur’ati to’g’risidagi ma’lumotlar 4jadvalda keltirilgan. 4-jadval. Turlari bo’yicha qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining o’sish sur’ati, o’tgan yilga nisbatan foizda 2016 2017 2018 2019 Donli ekinlar 101,1 88,2 89,7 113,8

Shu jumladan: bug’doy 99,6 87,7 89,0 112,6 Paxta xomashyosi 88,0 96,5 80,3 117,8 Kartoshka 107,8 100,2 104,2 106,1 Sabzavotlar 108,5 100,4 95,5 104,7 Poliz 110,3 99,3 90,4 112,6 Meva va rezavorlar 105,9 100,1 103,5 101,7 Go’sht 106,8 105,3 106,3 101,8 Sut 107,5 103,5 104,2 102,4 Tuxum 111,1 102,9 117,8 104,2 Jun 103,0 98,0 95,2 101,4 Qorako’l teri 102,3 101,9 100,9 106,0 Pilla 100,2 47,4 143,5 119,3 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Intensivlashtirishning iqtisodiy samaradorligi esa ekin maydoni birligi hisobiga olingan hosil, ya’ni hosildorlik darajasi hamda chorva moli bosh soni hisobiga olingan mahsulot, ya’ni mahsuldorlik darajasi o’sishini o’zida aks ettiradi. Mamlakatimizda qishloq xo’jalik ekinlari hosildorlik darajasi to’g’risidagi ma’lumotlar 5-jadvalda berilgan. 5-jadval. Qishloq xo’jalik ekinlarining hosildorligi, sentner/gektar 2016 2017 2018 2019 Don 45,0 39,7 38,1 42,6 shu jumladan: bug’doy 47,9 42,2 41,0 46,3 arpa 15,1 13,3 11,0 14,3 makkajo’xori don uchun 54,2 48,1 49,0 47,2 sholi 34,4 30,9 27,6 27,5 dukkakli 17,8 15,6 13,4 13,6

Kartoshka 225,1 217,9 224,8 227,3 Sabzavotlar 271,1 253,6 237,1 235,6 Poliz 209,4 197,9 189,8 180,4 Meva va rezavorlar 134,5 118,3 121,6 118,5 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, sabzavot va poliz ekinlari bo’yicha o’rtacha hosildorlik darajasi so’nggi yillarda pasayish tendensiyasiga ega. Bundan ko’rinadiki, mamlakatimizda qishloq xo’jaligini intensiv rivojlantirish bo’yicha hal etilishi lozim bo’lgan masalalar mavjud. Hosildorlik darajasi tarmoqda faoliyat yurituvchi tadbirkorlik shakllari bo’yicha ham keskin farq qilishini ko’rishimiz mumkin. Masalan, O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra, 2019-yilda kartoshka hosildorligi respublikamiz bo’yicha o’rtacha gektaridan 227,3 sentnerni tashkil etgan bo’lsa, ushbu ko’rsatkich fermer xo’jaliklarida 168,2 sentnerni, dehqon xo’jaliklarida esa 237,9 sentnerni tashkil etgan. Bu qishloq xo’jaligida intensivlashtirish jarayonlariga e’tiborni yanada kuchaytirish lozimligini ko’rsatadi. 2. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini intensivlashtirishning ko’rsatkichlari. Qishloq xo’jaligini intensiv rivajlantirish darajasi natura va qiymat ko’rsatkichlari yordamida aniqlanadi. Natura ko’rsatkichlar yordamida xo’jalikdagi tarmoqlar va ularning bir-birlari bilan qanchalik bog’langanligi hamda ayrim tarmoqchalar va ekin turlari bo’yicha qancha mahsulot yetshtirilganligini aniqlash mumkin. Qishloq xo’jaligini intensiv rivojlantirish darajasini o’zida aks ettiruvchi natura ko’rsatkichlar quyidagilardan iborat:

- yer maydoniga to’g’ri keladigan energetik resurslar quvvati. Bu ko’rsatkich har bir gektar yer maydoniga qancha texnika vositalari, avtomashina va boshqa qishloq xo’jalik mashinalari to’g’ri kelishini ko’rsatadi; - har bir gektar ekinzorga to’g’ri keladigan meneral va mahalliy o’g’it. Bu ko’rsatkich yerning iqtisodiy unimdorlik darajasiga ta’sir etish ko’lamini o’zida ifoda etadi; - yer fondida ekin maydonlari hissasini ko’paytirish. Bu ko’rsatkich yerdan qay darajada foydalanilayotganligini ko’rsatadi; - sug’orilib dehqonchilik qilinadigan yerlarning umumiy yer maydoniga nisbati. Bu ko’rsatkich tuproqning iqtisodiy unumdorligi o’sish darajasini ifodalaydi; Chorvachilikning intensiv rivojlanganligini aks ettiradigan ko’rsatkichlarning asosiylari quyidagilardan iborat: - har bosh qishloq xo’jaligi hayvoniga to’g’ri keladigan jonli va buyumlashgan mehnat sarfi. Har bir bosh hayvon hisobiga qancha ko’p ishlab chiqarish vositalariga va bevosita mehnat xarajatlari to’g’ri kelsa, qoidaga muvofiq undan olinadigan mahsulot miqdori ham shuncha yuqori bo’ladi; - har bosh qishloq xo’jaligi hayvoniga to’g’ri keladigan ozuqa. Ma’lumki, chorva mollarini ilmiy asoslangan ratsion asosida oziqlantirish ularning mahsuldorligi ortishiga olib keladi; - chorvachilikni yuritish madaniyatini ko’tarish: maxsus qulayliklarga ega bo’lgan chorva binolarini barpo etish, ish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish va elektrlashtirish, sanitariya va gigiyena sharoitlarini yaxshilash va boshqalar; - chorvachilikda naslchilik bilan bog’liq ishlarni yaxshilash. Ma’lumki chorva mollarining nasli qanchalik yaxshi bo’lsa, undan olinadigan mahsulot miqdori ham shuncha ko’p bo’ladi; - mutaxassislarning malakasini oshirish, u mehnat unumdorligining o’sishiga ta’sir etadi. Intensivlashtirishning qiymat ko’rsatkichlari esa sarflangan mehnat va mablag’ evaziga qancha so’mlik qo’shimcha mahsulot yetishtirilganligini

ko’rsatadi. Qishloq xo’jaligini intensiv rivojlanish darajasini o’zida aks ettiruvchi qiymat ko’rsatkichlari quydagilardan iborat: 1) bir gektar yer maydoniga to’g’ri kelgan ishlab chiqarish xarajatlari. Bu ko’rsatkich quyidagi formula yordamida aniqlanadi. Bu ko’rsatkich qishloq xo’jaligining qay darajada intensiv rivojlanganligini o’zida aks ettiradi; 2) bir gektar yer hisobiga to’g’ri kelgan ishlab chiqarish asosiy vositalari qiymati. Bu ko’rsatkich har bir gektar yer maydoni hisobiga qancha ishlab chiqarish vositalari to’g’ri kelishini o’zida aks ettiradi. Ushbu ko’rsatkich quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Shunday qilib, intensivlashtirishning natura va qiymat ko’rsatkichlari yordamida intensivlashtirishning iqtisodiy samaradorlik darajasini aniqlash mumkin. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi samaradorligini oshirishning hal qiluvchi sharti har bir gektar yerdan va har bir bosh moldan olinadigan mahsulotni ko’paytirish hisoblanadi. Intensivlashtirish jarayoni nafaqat bir gektar yerga yoki bir bosh molga qo’shimcha mablag’ning o’sishini bildirib qolmasdan, balki ulardan samarali foydalanishni ham bildiradi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini intensivlashtirishning iqtisodiy samaradorligi sarflangan xarajatlar hajmiga taqqoslaganda har bir gektar yerdan arzon va yuqori sifatli mahsulotni yuqori sur’atda olishda ifodalanadi. Qishloq xo’jaligini intensivlashtirishning iqtisodiy samaradorligini oshirish, yer, moddiy texnika va mehnat resurslaridan faol foydalanish, tabiiy va iqtisodiy sharoitlarni har tomonlama hisobga olishni talab qiladi. Qishloq xo’jaligini

rivojlantirishga sarflanadigan xarajatlar oqilona sarflanishi kerakki, bunda xo’jalik har bir birlik xarajat evaziga ko’proq mahsulot va maksimum foyda olishi kerak. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini intensivlashtirishning iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichlar tizimi orqali aniqlanadi. Ular orasida muhimlari quyidagilar: 1) bir gektar yer maydonga to’g’ri kelgan yalpi mahsulot: Xo’jalikning yalpi mahsuloti taqqoslama baholarda baholanadi. Bunday baholanish ushbu ko’rsatkichni dinamikada, shuningdek bir xil sharoitda ishlaydigan qator xo’jaliklar faoliyatini taqqoslashni o’tkazishda foydalanish imkonini beradi. Hosildorlikning oshishi va bir vaqtning o’zida unga sarflangan tannarxning pasayishi intensivlashtirish samaradorligining yuqori darajada ekanligini bildiradi. Bunday holatda yerga sarf qilingan har bir so’m nafaqat xarajatlarni qoplaydigan qo’shimcha mahsulot olib kelmasdan, balki qo’shimcha sof daromad olish imkonini ham beradi. 2) bir gektar qishloq xo’jaligiga yaroqli yerga to’g’ri kelgan yalpi daromad: Bu ko’rsatkich ancha takomillashgan ishlab chiqarish vositalarida , ilg’or texnologiyada, qishloq xo’jaligi ekinlarining samarali navi va mollar zoti hamda boshqalarda bajarilgan, qo’shimcha mablag’lardan ancha oqilona foydalanishni aks ettiradi. 3) bir gektar qishloq xo’jaligiga yaroqli yerga to’g’ri kelgan sof foyda: Bu ko’rsatkich alohida ahamiyatga ega. Modomiki, sof daromad qo’shimcha qo’yilmalarning asosiy manbai hisoblanar ekan, u holda kelgusida ishlab

chiqarishni kengaytirish va mustahkamlash uning hajmiga bog’liq. Qishloq xo’jaligini izchillik bilan intensivlashtirish qo’shimcha mablag’larning ancha yuqori, tez qaytarilishiga va mos ravishda sof daromadning o’sishiga olib keladi. 4) bir birlik mehnat sarfi hisobiga ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot (yalpi va sof daromad) hajmi: 5) bir birlik asosiy va aylanma ishlab chiqarish fondlari hisobiga olingan yalpi mahsulot (yalpi va sof daromad): Shunday qilib, qishloq xo’jaligini intensivlashtirishning iqtisodiy samaradorligi bir gektar yerdan ishlab chiqariladigan mahsulotning ko’payishida, mahsulot birligiga sarflangan jonli va buyumlashgan mehnat xarajatlarining pasayishida o’z aksini topadi. Qishloq xo’jaligini intensivlashtirish, uning yo’nalishiga, sur’atiga va samaradorligiga ta’sir ko’rsatadigan ko’p omillarga bog’liq. Qishloq xo’jaligini intensivlashtirishda muhim rol qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida fan-texnika taraqqiyotini rivojlantirishga tegishli. U o’z ichiga nafaqat mashina texnikasidagi taraqqiyotni, balki ishlab chiqarishni tashkil qilish va texnologiyasidagi, fanni rivojlantirishdagi, ilg’or tajribadan foydalanishdagi taraqqiyotni ham oladi. Tuproqni ishlashni yaxshilash, qo’shimcha organik va mineral o’g’itlar solish, meliorativ ishlarni o’tkazish, barcha kompleks agrotexnik tadbirlarni bajarish tuproqning iqtisodiy unumdorligini oshirishga, dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishni o’stirishga imkon beradi. 3. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini intensivlashtirishning asosiy omillari.

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini intensivlashtirish ko’p jihatli jarayon bo’lib, hozirgi sharoitda qishloq xo’jaligini intensivlashtirishning quyidagi omillari muhim ahamiyat kasb etadi: 1) tarmoqda bozor munosabatlarni takomillashtirish. Qishloq xo’jaligini yuksaltirishni birlamchi masalalaridan biri qishloqda bozor munosabatlarini takomillashtirish, qishloq xo’jaligida faoliyat yurituvchi tadbirkorlik subyektlarida mahsulot tannarxini pasaytirish, yuqori sifatli mahsulotlar yetishtirish hajmini ko’paytirishga intilish hissini uyg’otish, buning uchun ularda yerga nisbatan egalik huquqini qaytarish, o’zaro munosabatlarini bozor tamoyillari asosida tashkil etish lozim. Qishloq xo’jaligida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosida – tarmoqda faoliyat yurituvchi tadbirkorlik subyektlariga mustaqil harakat etish, tadbirkorlik va tashabbuskorligini amalga oshiririshga zamin yarata oladigan xo’jalik yuritishning turli mulkchilikka va shakliga asoslangan muhitni yaratishdir. 2) yetishtirilgan mahsulotlarni saqlash, ularning nobudgarchiligi oldini olish. Qishloq xo’jaligining mavsumiylik xususiyati unga mutanosib holda ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlanishiga bo’lgan talabni yanada oshiradi. Tarmoqda turli xo’jalik yuritish va mulkchilik shakllarini keng rivojlantirish orqali ishlab chiqarilgan mahsulotlarni saqlash, qayta ishlash shaxobchalarini tashkil etish imkoniyatlari yuzaga keladi. Mahsulotlarni saqlash tizimini rivojlantirish qishloq xo’jalik mahsulotlari pishadigan mavsumda narxlarning keskin pasayishining oldini oladi. Buning natijasida qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarning me’yor darajasida sof foydaga erishishi va buning natijasida mazkur mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirilgan takror ishlab chiqarish shaklida davom ettirish imkonini beradi, ishlab chiqarishni intensivlashtirishdan moddiy manfaatdorligini ta’minlaydi. Shu bilan birga bu qish-bahor oylarida qishloq xo’jalik mahsulotlari narxining keskin ko’tarilib ketishining oldini ham holadi. 3) qishloq xo’jaligini kimyolashtirish. Ishlab chiqarishni kimyolashtirishning asosida yerning unumdorligini oshirish orqali o’simlikchilik va chorvachilik mahsulotlarini yetishtirishni ko’paytirishga qaratilgan tadbirlar yotadi. Jumladan, hosildorlikni oshirishga qaratilgan mineral o’g’itlarni qo’llash tadbirlari, kimyoviy

vositalar yordamida begona o’tlarga qarshi kurashish tadbirlari, o’simlik va chorva mollari zararkunandalari va kasalliklariga qarshi kurashishda kimyoviy vositalardan foydalanish, chorva ozuqalarining to’yimligini oshirishda kimyoviy vositalarning keng ko’lamda qo’llanishiga qaratilgan tadbirlar. 4) qishloq xo’jaligini melioratsiyalash. Qishloq xo’jaligida sug’orish, zax qochirish, sho’rni yuvish tadbirlarini o’z vaqtida, sifatli amalga oshirish intensiv rivojlanishda muhim omillar jumlasiga kiradi. 5) resurs talabchanligi kam bo’lgan intensiv texnologiyalarni qo’llash. Resurs tejamkor texnologiyalarni qo’llash muhim ahamiyatga ega bo’lib, ularning asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat: suv tejovchi sug’orish usullaridan foydalanish, zamonaviy, tejamkor va mehnat unumdorligi yuqori qishloq xo’jalik texnikalaridan foydalanish orqali agrotexnik tadbirlarni amalga oshirish muddatlarini qisqartirish va sifatini oshirish, y erdan va boshqa asosiy vositalardan samarali foydalanishni ko’zda tutadigan ishlab chiqarishni joylashtirishning ratsional sxemalarlarini ishlab chiqish va boshqalar. 6) qishloq xo’jalik ekinlarining yuqori hosilli, kasalliklarga chidamli, mahalliy sharoitlarga mos navlarini ishlab chiqarishga tatbiq etish ; 7) chorva mollarining yuqori mahsuldorlik ko’rsatkichlariga ega, kasalliklarga chidamli, mahalliy sharoitlarga mos zotlarini ishlab chiqarishga tatbiq etish ; 8) chorva mollarini saqlash va boqish yo’nalishlarda intensiv texnologiyalarni joriy etish. Chorvachilikda texnologiyalarni takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari: chorva mahsulotlari ishlab chiqarishni sanoat asosiga o’tkazish, chorva mollarining tarkibi sifatini va ularning ozuqa bazasini yaxshilash. Chorvachilikni rivojlanishida uning mustahkam ozuqa bazasini yaratish muhim bo’lib, ozuqa tarkibi, miqdori va uning sifatini yaxshilashga qaratilgan tadbirlarni o’z ichiga oladi. 9) ishlab chiqarishni joylashtirish va ixtisoslashtirishni takomillashtirish. Fan- texnika taraqqiyoti ta'sirida qishloq xo’jalik ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanishi va ijtimoiy mehnat taqsimotining chuqurlashuvi tinimsiz yuksala boradi. Shu bilan birga iqtisodiy asoslangan qishloq xo’jalik korxonalarining optimal katta-

kichikligi, ularni mehnatga muvofiq ixtisoslashuviga, dehqonchilik va chorvachilik madaniyatini ko’tarishga, fan-texnika yutuqlarini amaliyotga tatbiq etilishiga zamin yaratilib, natijada mahsulot yetishtirishni samaradorligini oshirishga erishiladi. 10) mutaxassislarning malakasini oshirish. Qishloq xo’jaligiga fan yutuqlarni tatbiq etishda kadrlarni mutaxasislik saviyasini va texnik tayyorgarlik darajasini oshirmay turib erishish mumkin emas. Qishloq xo’jaligida mutaxasislarning malakasini oshirish deganda birinchidan , mutaxassislarga murakkab va ilgari amalga oshira olmagan ishlarni bajarish uchun zamonaviy kasblarni egallashiga zamin yaratish, ikkinchidan nisbatan yuqori sifatga ega bo’lgan mahsulot olish, uchinchidan ma’lum bir vaqt oralig’i davomida avvaldagidan ko’proq mahsulot yetishtirishga imkon yaratish nazarda tutiladi. 11) ishlab chiqarishga fan-texnika yutuqlari va innovatsiyalarni tatbiq etish. Hozirgi sharoitda qishloq xo’jaligini intensivlashtirish sur’atlarini oshirish va uning samaradorligini ko’tarishda ilm-fan yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish muhim ahamiyat kasb etadi. Fan-texnika sohalaridagi yutuqlar ishlab chiqarish kuchlarini yanada yuksaltiruvchi muhim omil bo’lib, ishlab chiqarish resurslari qatorida ishlab chiqarish jarayonlarida ishtiroq etadi. Qishloq xo’jaligini intensivlashtirishda amaliyotda mavjud bo’lgan ilg’or tajribalar natijasini tahlil qilish va ularni ishlab chiqarishga keng tatbiq qilinishi katta ahamiyat kasb etib, mahsulot ko’lamini ko’payishiga va ishlab chiqarish samaradorligining o’sishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Qishloq xo’jaligida ayrim tadbirlar bir vaqtning o’zida ham ekstensiv, ham intensiv rivojlanishga ta’sir ko’rsatadi. Masalan, hozirgi vaqtda mamlakatimiz qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan sug’orish tizimida 40 foizga yaqin suv yo’qotilmoqda. Ushbu sug’orish tizimining holatini yaxshilash orqali mavjud suvlardan foydalanish samaradorligi oshadi, ya’ni qishloq xo’jaligining intensiv yo’lda rivojlanishiga olib keladi. Sug’orish tizimining holatini modernizatsiyalash orqali tejab qolingan suv o’z navbatida yangi yerlarni o’zlashtirish imkonini ham beradi.

Qishloq xo’jaligini intensivlashtirish samaradorligini oshirish yo’llari quyidagilar: - qishloq xo’jaligida fan-texnika taraqqiyotini rivojlantirish; - qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida investisiya va kapital qo’yilmalarning o’sishini ta’minlash; - qishloq xo’jaligi moddiy-texnika bazasini mustahkamlash; - ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizasiyalashtirish darajasini oshirish; - qishloq xo’jaligini kimyolashtirishni rivojlantirish (mineral o’g’itlar solish va o’simliklarni kimyoviy himoya qilish vositalarni qo’llash); - qishloq xo’jaligini meliorasiyalash (sug’orish, zaxini qochirish, boshqa ishlarni rivojlantirish); - qishloq xo’jaligi uchun kadrlar tayyorlashni takomillashtirish. Intensivlashtirishni izchillik bilan amalga oshirishning muhim sharti qishloq xo’jaligiga ajratilgan kapital quyilmalarning o’sishidir.

Qisqacha xulosalar Qishloq xo’jaligining rivojlanishi kengaytirilgan takror ishlab chiqarish qonuni asosida amalga oshadi va ekstensiv va intensiv yo’llaridan foydalaniladi. Ekstensiv shaklidagi qishloq xo’jaligini rivojlantirish deganda mahsulot ishlab chiqarish va samaradorlikni o’sishini miqdoriy omillar evaziga - yangi yerlarni o’zlashtirish hisobiga ekin maydonlarini ko’paytirish, chorva mollarini bosh sonini ko’paytirish va qo’shimcha ishlovchilarni jalb etish orqali erishilishi tushuniladi. Qishloq xo’jaligini rivojlantirishni intensiv shaklida mahsulot ishlab chiqarishning o’sishi sifat omillari evaziga, ya’ni nisbatan takomillashgan zamonaviy ishlab chiqarish resurslarini tatbiq etish (ulardan to’la va samarali foydalanish), o’simlikchilik va chorvachilikning mahsuldorligiga ijobiy ta’sir etuvchi ilg’or texnologiya, fan-texnika taraqqiyoti natijalari, ishlab chiqarishni va mehnatni tashkil etishning zamonaviy usullarini joriy etish orqali amalga oshiriladi. Ular yagona xo’jalik faoliyatiga xos usullar bo’lib, bir vaqtning o’zida iqtisodiy o’sishda ham miqdoriy (ekstensiv), ham sifat (intensiv) jihatlari mavjud bo’ladi, ammo ularning nisbati har xil mutanosiblikda bo’ladi.

Nazorat va muhokama uchun savollar: 1. Intensiv rivojlanishning mohiyati nimadan iborat? 2. Ekstensiv rivojlanish deganda nimani tushunasiz? 3. Intensivlashtirishning mohiyatini tushuntiring. 4. Qishloq xo’jaligini intensivlashtirishning zaruriyati nimadan iborat? 5. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishning intensivlashtirish nazariyasi nimaga asoslanadi? 6. Qishloq xo’jaligini intensivlashtirishning qanday omillari mavjud? 7. Intensivlik deganda nimani tushunasiz? 8. Qishloq xo’jaligini intensiv rivojlantirish darajasi qanday ko’rsatkichlar orqali ifodalanadi? 9. Qishloq xo’jaligini intensivlashtirish samaradorligini oshirishning qanday yo’llari mavjud?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Abdug’aniyev A.A., Abdug’aniyev A.A. Qishloq xojaligi iqdisodiyoti. Darslik. - T: “Adib Nashriyoti”, 2011. – 400 b. 2. David L. Debertin. Agricultural Production Economics Textbook. 2nd ed. Published by McMillan. University of Kentucky, USA. 2012. 3. Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A., Dehqonova N.S., Ahmedova V. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. O’quv qo’llanma. –T.: TDAU, 2015. 174 b. 4. Samatov G’.A, Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti. Darslik. –T.: “Cho’lpon” nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012. -320 b. 5. Umurzoqov O’.P, Toshboyev A.J., Rashidov J., Toshboyev A.A.. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti. Oquv qo’llanma. –T.: “Iqtisod- Moliya”, 2008. -264 b. 6. Murtazayev O, Ahrorov F.B. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. Darslik. –T.: “ILM ZIYO”, 2017. -415 b.

O'xshashlar

Qishloq xo’jaligini ixtisoslashtirish va integratsiyalashning samaradorligini oshirish

Ilmiy – texnik taraqqiyot va qishloq xo`jaligini intensivlashtirish

Samarqand viloyati umumiy ovqatlanish korxonalarini modernizatsiyalash va xizmat ko’rsatish samaradorligini oshirish

Mеhmonxona xo’jaligini tashkil etish asoslari

Innovatsiya samaradorligini baholash