Ilmiy – texnik taraqqiyot va qishloq xo`jaligini intensivlashtirish - Iqtisodiyot - Referatlar

Ilmiy – texnik taraqqiyot va qishloq xo`jaligini intensivlashtirish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Qishloq xo`jaligini intensivlashtirishning iqtisodiy mohiyati 2. Fan, texnika taraqqiyoti va intensivlashtirish 3.Qishloq xo`jaligining intensivlashtirish darajasi va iqtisodiy samaradorligini ifodalovchi ko`rsatkichlar 1

www.arxiv.uz Qishloq xo`jaligini intensivlashtirishning iqtisodiy mohiyati Iqtisodiy fan ishlab chiqarishni rivojlantirishning ikki yo`lini bir-biridan farq qiladi. Birinchi yo`l ekstensiv rivojlanish yo`li bo`lib, mahsulotlar ishlab chiqarish hajmining ko`payishi ishlab chiqarish jarayoniga yangi va yangi resurslar (yer, chorva mollarining soni va h.k.) jalb qilish hisobiga ta`minlanadi. Bunda mahsulot hajmining ko`payishi asosanishlab chiqarish omillarining ko`payishi hisobiga yuz beradi.Masalan, o`tgan yili xo`jalik 500gektar yerga don ekib, har gektaridan 40 sentnerdan, jami 2000 tonna yalpi hosil olgan edi. Joriy yilda esa donli ekinlardan 3000 tonna yalpi hosil olindi. Shu 3000 tonna hosilni olish uchun jami o`tgan yildagidan 100 gektar ko`p yoki 600 gektarga don ekiladi. Hosildorlik esa joriy yilda ham 40 sentinerni tashkil qildi. Mahsulot ishlab chiqarishni bu yil bilan ko`paytirish ekstensiv yo`l hisoblanadi. Albatta, 600 gektar yerga 500 gektar yerga nisbatan ko`p urug`lik,ko`p mehnat resurslari va boshqa xarajatlar sarflangan. Lekin bu xarajatlar bir gektar yerga oldingi yil darajasida qolgan. Ishlab chiqarish resurslarini ko`proq jalb etish natijasida rivojlantirishga ekstensiv rivojlanish yo`li deb baho berish qabul qilingan. Bu yo`lning imkoniyatlari cheklangan. Chunki barcha ishlab chiqarish resurslari – yer, suv, mehnat resurslari, texnika, xomashyolar, barcha barchasi cheklangan. Darhaqiqat, har bir davlatning hududi, yer resurslari cheklangan bo`lib, uni xohlagancha ko`paytirish mumkin emas. Resurslar cheklangan holda insonlarning, ishlab chiqarish talab va ehtiyojlari o`sib boradi. Bunday holda ishlab chiqarishni rivojlantirishning boshqa yo`lini topish zarurati tug`iladi. Bu yo`l – intensiv rivojlanish yo`lidir. Qishloq xo`jaligining intensiv rivojlanishi – bir gektar yer yoki bir bosh chorva moliga sarflanayotgan mehnat va moddiy sarflarni oshirish evaziga mahsulot ishlab chiqarishni ko`paytirishdir. Yer birligi yoki bir bosh chorva moligasarflanadigan mehnat va moddiy xarajatlar samarasiz o`sishi mumkin emas. Intensiv rivojlanishning iqtisodiy mohiyati shundaki, sarflanayotgan mehnat va moddiy xarajatlarning o`sishi nisbatan olinayotgan mahsulot miqdori tezroq o`sishi 2

www.arxiv.uz kerak. Boshqacha qilib aytganda, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning bir birligi tannarxi nisbatan kamayib borishi lozim. Masalan, o`tgan yili yetishtirilayotgan 2000 tonna donning hosildorligi 40 sentnerni har bir sentneri tannarxi 500 so`mni tashkil etadi, deb faraz qilaylik. Joriy yilda don ekilgan xar gektar maydonga mehnat va moddiy sarflarni 10 foizga ko`p qildik. Agarda hosildorlik ham 10foizga yoki undan kamga oshsa, intensiv rivojlanishning samarasi 0 ga yeng bo`lar edi. Bu holda intensiv rivojlanishning iqtisodiy mohiyatini ko`rsatish imkoni yo`q. Agarda sarflangan mehnat va moddiy xarajatlar o`sishiga nisbatan hosildorlik tezroq o`sgan bo`lsa, intensivlashtirishning iqtisodiy mohiyati ochilgan bo`lar edi. Masalan, xarajatlar 10 foizga oshgan holda hosildorlik 12 foizga oshsa, demak, mahsulot birligining tannarxi nisbatan pasaygan bo`ladi.ana shu tarzda rivojlanish yo`li intensiv rivojlanish yo`li deb yuritiladi. Intensiv rivojlanish yo`lining imkoniyatlari cheklanmagan bo`lib, resurslar tanqisligi yoki cheklanganligi sharoitida juda muhim ahmiyatga ega. Shu sababli ham mamlakat iqtisodiyoti tarmoqlarini, jumladan, qishloq xo`jaligini intensivlashtirish har bir davlat iqtisodiy siyosatining asosini tashkil etadi. Fan, texnika taraqqiyoti va intensivlashtirish Intensivlashtirish o`z mohiyatiga ko`ra, qishloq xo`jaligida ma`lum chegaralarga ega. Masalan, qishloq xo`jaligi ekinlarini parvarishlashda har bir texnologik jarayon uchun optimal agrotexnika muddatlari mavjud. Yer haydash uchun yer haydovchi traktor, ekish uchun ma`lum miqdordagi ekish agregati, hosilni o`rish uchun (donchilikda) kombaynlar bo`lishi kerak. Har bir ekin turi uchun zarur mineral o`g`it miqdori belgilangan. Agarda me`yordan ortiq mineral o`g`it solinadigan bo`lsa, ekining hosildorligiga salbiyta`sir etib, uning kamayishiga ham olib kelishi mumkin. Bu, o`z navbatida, intensivlashtirishning ma`lum darajada cheklanganligidan dalolat beradi. Bu masalaning yechimi fan – texnika taraqqiyotidadir. Fan – texnika taraqqiyoti deganda fanning, texnianng va texnnig barqaror rivojlanib borishi tushiniladi. 3

www.arxiv.uz Boshqacha qilib aytganda, fan – texnika taraqqiyoti – mavjud bilimlar natijasida ularning boyitilishi va boyitilgan bilim asosida yangi unimli texnikalar, progressiv texnologiyalarning yaratilishidir. Oldingisiga qaraganda unimli texnika va texnalogiyalar yaratilishi natijasidagina intensivlashtirish cheksiz rivojlantirilishi mumkin. Fanning rivojlanishi natijasida o`simlik va chorva hayvonlarining yangidan – yangi xususiyatlari ochilmoqda. Natijada, ushbu yangi xususiyatlar talabidan kelib chiqqan holda texnologiyalar o`zgaradi va mahsulot ishlab chiqarish ko`payadi. Bu borada fan – texnika taraqqiyotining ishlab chiqarishni intensivlashtirishga ta`siri cheklanmagan. Ishlab chiqarishga qishloq xo`jaligi ekinlari yangi navlarining joriy etilishi bilan intensivlashtirish yanada kuchayadi. Masalan, hozirda paxta va bug`doyning serhosil navlari yaratilmoqda. Bu, o`z navbatida, qishloq xo`jaligini yangi bosqichga ko`taradi. Ishlab chiqarishni intensivlashtirish ishlab chiqarish konsentratsiyasinioshiradi, korxonalarda ishlab chiqarishni ixtisoslashtirishni kuchaytiradi. Ixtisoslashuvning kuchayishi ishlab chiqarishning mexanizatsiyalashish jarayonini oshiradi, mahsulotlar birligi tannarxining nisbatan oshib ketmasligini ta`minlaydi. Bu esa, ishlab chiqarishning iqtisodiy samarasi oshishiga olib keluvchi asosiy omillardan biridir. Qishloq xo`jaligining intensivlashtirish darajasi va iqtisodiy samaradorligini ifodalovchi ko`rsatkichlar Iqtisodiy fan intensivlashtirish ko`rsatkichlarini ikki bo`lib o`rganadi. Birinchi guruhga intensivlashtirish darajasini ifodalovchi ko`rsatgichlar kiritiladi. Bu ko`rsatgichlar intensivlashtirishning bir tomonini ifoda etadi. YA`ni, intensivlashtirish darajasi ma`lum ekin turi, chorva hayvonlari uchun tanlangan texnalogiya bo`yicha mehnat va moddiy xarajatlar sarfi oshirilishini ko`rsatadi. Bu ko`rsatgichlarda bir gektar ekin maydoniga, bir bosh chorva hayvoniga sarflanayotgan (xarajatlaning) resurslarning miqdori ifoda etiladi. Bularga quydagilar kiradi; 4

www.arxiv.uz 1. Ekin maydoni birligiga to`g`ri keladigan asosiy aktivlar va aylanma mablag`larning miqdori. Bu xo`jalikda mavjud asosiy aktivlar va aylanma mablag`larning o`rtacha yillik qiymatini yer (ekin maydoni, haydalanadigan yerlar yoki qishloq xo`jaligi yerlari) maydoniga bo`lish bilan aniqlanadi. 2. Bir birlik yer maydoniga to`g`ri keladigan joriy xarajatlar miqdori. 3. Bir birlik yer maydoniga to`g`ri keladigan jonli va buyumlashgan mehnatning umumiy miqdori. 4. Bir birlik yerga to`g`ri keladigan energetik quvvatlar miqdori. 5. Har 100 gektar yerga to`g`ri keladigan chorva mollarining bosh soni. Ana shu ko`rsatgichlar tizimi intensivlashtirishning darajasini ifoda etadi. Intensivlashtirishning iqtisodiy samaradorligini ifodalovchi ko`rsatgichlar uning iqtisodiy mohiyatini ochib beradi. Ishlab chiqarishni intensivlashtirishning iqtisodiy samaradorligi bir qancha ko`rsatgichlar yordamida aniqlanadi. Ularga quydagilar kiradi. 1. Hosildorlik, sG`ga. 2. Yer maydoni birligidan olinayotgan yalpi mahsulot. 3. Bir birlik yer maydonidan olinadigan foyda miqdori. 4. Mehnat unumdorligining oshishi. 5. Mahsulot birligi tannarxining nisbatan pasayishi. 6. Rentabellikning o`sishi. 7. Fond qiymatining oshishi. Ana shu ko`satkichlar tizimi yordamida intensivlashtirishining samaradorligi aniqlanadi. Qishloq xo`jaligini intensivlashtirishning asosiy yo`nalishlari Ishlab chiqarishni intensivlashtirishni doimiy rivojlantirish talab etiladi. Qishloq xo`jaligida intensivlashtirish quydagi asosiy yo`nalishlarda olib boriladi: kimyolashtirish – qishloq xo`jaligini intensivlashtirishning asosiy yo`nalishlaridan biridir. Samarali mineral o`g`itlarni ishlab chiqrish, urug`larga kimyoviy ishlov berish, turli kasalliklar va zararkunandalarga qarshi kurashish va shu kabilar haqida 5

www.arxiv.uz gap borganda kimyolashtirishning juda katta ahamiyatga ega ekanligini bilamiz. Kimyolashtirishsiz qishloq xo`jaligida sezilarli muvaffaqiyatga erishish mumkin emas. Qishloq xo`jaligini intensivlashtirishning boshqa bir yo`nalishi – ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirishdir. Mehnat unimdorligini oshirish, ishlab chiqarishning samarali faoliyat ko`rsatishi ish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish darajasiga bog`liq. Og`ir ish jarayonlarini mashinalar yordamida bajarish nafaqat iqtisodiy samaradorlikni oshiradi, balki og`ir ishlardan kishilarni ozod qilish, ijtimoiy masalani ham ma`lum darajada ijobiy hal etishga olib keladi. Qishloq xo`jaligini intensivlashtirishning boshqa bir yo`nalishi ishlab chiqarishni elektrlashtirishdir. Elektr imkoniyatlaridan foydalanmasdan ishlab chiqarishning bugingi rivojini ko`rish mumkin emas. ham intensivlashtirish yo`nalishlaridan biridir. Kadrlarning malakasini, bilimini oshirish ham eng kerakli yo`nalishlar sifatida yuzaga chiqadi. Xulosa qilib aytganda, yetishtiriladigan mahsulot miqdori va sifatini oshirishga, mehnat unimdorligi oshishiga ta`sir etuvchi barcha Fan, texnika va texnalogiya yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish omillar e`tibordan qolmasligi va o`z o`rnida ishlatilishi lozim. Ishlab chiqarishni rivojlantirish har qanday davlatning bosh iqtisodiy vazifalaridan biridir. Ishlab chiqarishning rivojlanishi eng avvalo, fan – texnika taraqqiyotining rivojlanish darajasi bilan belgilana. Fan va texnikaning rivojlanishi ilmiy – texnik taraqiyot, deganidir. Fan – texnika taraqiyoti qishloqxo`jaliginingintensif rivolanishini ta`minlaye laydi. Rivojlanish ekstensiv va intensiv yo`llar bilan amalga oshadi. Ekstensiv rivojlanish yo`lida ishlab chiqarishning o`sishi qo`shimcha resurslarni ishlab chiqarishga jalb etish evaziga olib boriladi. Bunda yer maydonlari, mehnat resurslari, chorva mollarining bosh soni ko`paytirilishi evaziga mahsulot yetishtirish hajman o`stiriladi. Bu yo`lning imkoniyatlari cheklangan. Chunki yer, mehnat va boshqa resurslar cheklangan. Shu sababli intensiv rivojlantirish eng 6

www.arxiv.uz asosiy yo`l hisoblanadi. Ishlab chiqarishni intensiv rivojlantirish deganda bir birlik yer maydoniga va bir bosh chorva moliga sarflanadigan moddiy va mehnat resurslarini ko`proq sarflash evaziga olinadigan mahsulotni ko`paytirish tushiniladi. Bu yo`l bilan rivolanishning imkoniyatlari juda katta. Ishlab chiqarishga ekin turlarining yangi navlari joriy etilishi ishlab chiqarishni yangi bosqichga olib chiqadi. Intensivlashtirishning darajasi va iqtisodiy samaradorligi aniqlanib boriladi. Intensivlakshtirishning asosiy yo`nalishlari: qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini kimyolashtirish, mexanizatsiya darajasini oshirish va avtomatlashtirish, elektrlashtirish va fan yutuqlarini ishlab chiqarishga yanada keng joriy etishdir. 7

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasining «Fermer xo`jaligi to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 19b. 2. O`zbekiston Respublikasining «Dehqon xo`jaligi to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 16b. 3. O`zbekiston Respublikasining «Davlat Yer fondining kadastri to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 13b. 4. O`zbekiston qishloq xo`jaligida islohotlarni chuqurlashtirishga oid qonun, hukumat qarorlari va me`yoriy hujjatlar to`plami. _ T. : «O`zbekistonqituvchi», 1998. - 231 b. 5. “Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada ekinlashtirish sohasidagi ustivor yo`nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora- tadbirlari to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 15 iyun 2005 yil. 6. “Tadbirkorik subyektlarini huquqiy himoya qilish tiziini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 16 iyun 2005 yil. 7. “Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytish to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 15 iyun 2005 yil. 8. “Mikrofirmalar va kichik korxonalani rivojlantirishni rag`batlantiish borasidagi qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 20 iyun 2005 yil. www.ziyonet.uz 8

O'xshashlar

Qishloq xo`jaligini davlat tomonidan tartibga solish va qo`llab – quvvatlash

Qishloq xo`jаligini elektlаshtirish texnologiyasi

Qishloq xo`jaligining moddiy-texnika resurslari

Qishloq xo`jaligi mehnat resurslari va ulardan foydalanish

Qishloq xo`jaligi yer fondi va undan foydalanish