Qishloq xo’jaligida infratuzilma va uni rivojlantirish yo’llari - Iqtisodiyot - Referatlar

Qishloq xo’jaligida infratuzilma va uni rivojlantirish yo’llari

Yuklangan vaqt:

26.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

836.4619140625 KB

Ko'chirib olish

Qishloq xo’jaligida infratuzilma va uni rivojlantirish yo’llari Reja: 1. Infratuzilmaning mohiyati va ahamiyati. 2. Qishloq xo’jaligida infratuzilmaning turlari va ularning tashkil etilishi. 3. Mamlakatimizda qishloq xo’jaligi infratuzilmasini rivojlantirish bo’yicha amalga oshirilayotgan tadbirlar.

1. Infratuzilmaning mohiyati, ahamiyati va turkumlanishi. Infratuzilma so’zi lotincha “infrastructure” so’zidan olingan bo’lib, “infra” - quyi, asos va “structure” - tuzilish, joylashish kabi ma’nolarni anglatadi. Jahon tajribasida infratuzilma tushunchasi XX asr boshlarida birinchi bor “zarur yordamchi obyektlar va inshootlar majmuasi” sifatida muomalaga kiritilgan bo’lsa, 1940-yillarga kelib g’arb davlatlarida infratuzilma “ishlab chiqarish sohalarining faoliyatiga zaruriy shartsharoitlar yaratuvchi subyektlarning yaxlit bir tarkibi” sifatida qo’llanila boshlandi. Infratuzilma subyektlari har qanday iqtisodiy tizimning asosiy tarkibi hisoblanib, ko’rsatayotgan turli yo’nalishdagi xizmatlari bilan barcha tarmoq va sohalarning iqtisodiy barqaror rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Infratuzilma subyektlari ishlab chiqarish, ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarni to’la qamrab olib, tashkiliy-iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy, axborot, ekologik, boshqaruv va boshqa turdagi xizmatlar ko’rsatish faoliyatini o’z ichiga oladi, eng asosiysi ishlab chiqarish jarayoniga bevosita ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Infratuzilma tizimi mamlakatimiz iqtisodiyoti tayanadigan poydevordir. Iqtisodiyot tarmoqlari ishining uyg’unligi, ularning samaradorligi, shuningdek, chet el sarmoyalarini jalb qilish va o’zlashtirish imkoniyati infratuzilma tizimi rivojining holati va darajasiga bog’liqdir. Infratuzilma sohalari mustaqil ravishda pirovard mahsulot ishlab chiqarmasada, ishlab chiqrish jarayoniga xizmat ko’rsatish orqali yakuniy natijalarga ta’sir ko’rsatadi. Infaruzilma sohalarini ma’lum belgilari bo’yicha guruhlash muhim ahamiyatga ega. Infratuzilma sohalarini guruhlash quyidagi imkoniyatlarni yaratadi: • infratuzilma alohida elementlari va sohalarining ijtimoiy ishlab chiqarishdagi o’rnini aniqlash; • tarmoqlararo aloqalarni o’rganish va shu asosida asosiy ishlab chiqarish va unga xizmat ko’rsatuvchi sohalar o’rtasida optimal mutanosiblikni o’rnatish;

• tarmoqlarning boshqaruv jarayonini takomillashtirish va shu orqali yuqori samaradorlik darajasiga erishish. Qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining hajmi tarmoqning ishlab chiqarish fondlari, mehnat resurslari bilan ta’minlanganlik darajasi bilan birga xizmat qiluvchi sohalarning rivojlanganlik darajasiga ham bevosita bog’liq. Infratuzilma qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini intensivlashtirish va samaradorligini oshirishning muhim omili hisoblanadi. Xomashyo, material va tayyor mahsulotning o’z vaqtida olib kelinishi xo’jalik aylanmasida bo’lgan resurs hajmini belgilaydi. Elektrlashtirish, kimyolashtirish, melioratsiya va ishlab chiqarishning boshqa asosiy omillari tez sur’atda o’sishiga nafaqat qishloq xo’jaligi uchun ishlab chiqarish mablag’larining miqdoran o’sishi hisobiga, balki mablag’ resurslaridan samarali foydalanishni ta’minlaydigan xizmat tizimi tashkil etilishi hisobiga ham erishiladi. Bozor munosabatlari rivojlangan shart-sharoitda infratuzilmaning tarmoq va ishlab chiqarish vazifalari ham o’zgaradi. Qishloq xo’jaligi infratuzilmasining asosiy maqsadi tarmoq korxonalarining ishlab chiqarish faoliyatiga shart-sharoit yaratish va qishloq aholisining turmush farovonligini yaxshilashga xizmat qilishdir. Infratuzilmaga kiradigan sohalar ishlab chiqarish jarayoniga bir xilda ta’sir ko’rsatmaydi va ishlab chiqarish jarayonida o’ziga xos o’rin egallaydi. Shu tufayli infratuzilma tarmoqlarini asosiy ko’rsatkichlari bo’yicha turkumlash muhim ahamiyatga ega. Infratuzilma turkumlanishi alohida elementlari bilan birga butun sohaning jamiyat ishlab chiqarish tizimidagi o’rinlarini belgilashga yordam beradi. U tarmoqlararo aloqalarni o’rganishga va asosiy ishlab chiqarish bilan xizmat ko’rsatish tarmoqlari orasida optimal muvozanatni belgilashda ko’maklashadi. Qishloq xo’jaligi infratuzilmasining turkumlanishi 1-rasmda keltirilgan.

1-rasm. Qishloq xo’jaligi infratuzilmasining turkumlanishi. Qishloq xo’jaligida infratuzilma quyidagi to’rtta belgisiga ko’ra turkumlanadi: - ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir darajasiga ko’ra; - hududiy xususiyatiga ko’ra; - tarmoq xususiyatiga ko’ra; - funksional yo’nalishiga ko’ra. Ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir darajasiga ko’ra qishloq xo’jaligi infratuzilmasi uch guruhga bo’linadi: ishlab chiqarish, ijtimoiy va bozor infratuzilmasi. Ishlab chiqarish infratuzilmasi bevosita ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko’rsatuvchi sohalar majmuasidan iborat bo’lib, korxonada ishlab

chiqarishning muntazam va bir maromda davom etishi hamda barqaror rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratib beradi. Ijtimoiy infratuzilma korxonada xodimlar uchun munosib mehnat sharoitlari yaratib berish hamda fuqarolarning madaniy, maishiy, ma’rifiy va boshqa ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish bilan shug’ullanuvchi sohalardan tashkil topadi. Bozor infratuzilmasi esa jamiyatda bozor munosabatlarini shakllantiruvchi va uning rivojlanishi uchun shartsharoit yaratib beruvchi sohalar majmuidir. Butun jamiyat miqyosida, shu jumladan qishloq xo’jaligi tarmog’ida bozor munosabatlarining shakllanishi va rivojlanishi uchun bozor infratuzilmasi yaxshi faoliyat yuritishi lozim. Hududiy xususiyatiga ko’ra qishloq xo’jaligi infratuzilmasi uch guruhga bo’linadi: xalq xo’jaligi, mintaqaviy va mahalliy infratuzilmalar. Xalq xo’jaligi infratuzilmasi butun xalq xo’jaligining samarali ishlashiga xizmat qiladigan soha va xizmatlardan iborat. Unga energetika, transport, aloqa tizimlarini misol tariqasida keltirish mumkin. Mintaqaviy infratuzilma alohida iqtisodiy hududlarning rivojlanishi va mintaqaviy ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi sohalar majmui shakllanishi bilan bog’liq. Mahalliy infratuzilma esa alohida korxonalarning faoliyatiga xizmat ko’rsatuvchi sohalardan iborat. Tarmoq xususiyatiga ko’ra qishloq xo’jaligi infratuzilmasi ikki guruhga bo’linadi: tarmoqlararo va tarmoq ichidagi infratuzilma. Infratuzilmaning ko’pgina sohalari tarmoqlararo xusuiyatga ega bo’ladi. Ular xalq xo’jaligining ko’pgina tarmoqlariga xizmat ko’rsatadi. Bular – transport, aloqa, elektr ta’minoti va boshqalar. Tarmoq ichidagi infratuzilma esa u yoki bu tarmoqning faoliyat yuritishi uchun xizmat ko’rsatuvchi sohalardir. Masalan, dehqonchilikda o’simliklarni kimyoviy himoyalash xizmati, chorvachilikda veterinariya xizmati va hokazo. Funksional yo’nalishiga ko’ra qishloq xo’jaligi infratuzilmasi ikki guruhga bo’linadi: bevosita qishloq xo’jaligiga xizmat ko’rsatuvchi va tayyor mahsulotni iste’molchilarga yetkzaib berishga xizmat ko’rsatuvchi infratuzilma. Birinchi guruhga transport, texnik ta’mirlash, melioratsiya, suv ta’minoti, agrotexnik, veterinariya xizmatlari kabi bevosita qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi jarayoniga

xizmat ko’rsatuvchi sohalar kiradi. Ikkinchi guruhga esa qishloq xo’jaligi mahsulotlarini tayyorlash, ombor xo’jaligi, tashish, sotish kabi xizmatlarni ko’rsatuvchilar kiradi. Infratuzilma subyektlarining samarali faoliyati iqtisodiy tizimning muhim tarkibiy qismlaridan biri bo’lib, ular tomonidan ko’rsatiladigan turli yo’nalishdagi xizmatlar tufayli barcha tarmoq hamda korxonalarning o’zaro hamkorligi mustahkamlanadi. Mustaqillikka erishilgandan so’ng barcha turdagi infratuzilma subyektlarining samarali faoliyat ko’rsatishini ta’minlash maqsadida davlat tomonidan iqtisodiy qo’llab-quvvatlash tizimi amaliyotga joriy qilinib, u davr talablariga muvofiq ravishda takomillashtirilib borilmoqda. Mamlakatimizda bevosita shakllangan ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma subyektlarini saqlab qolgan holda bozor munosabatlariga xos bo’lgan infratuzilma subyektlarini shakllantirish va rivojlantirish iqtisodiy islohotlarning asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. 2. Qishloq xo’jaligida infratuzilmaning turlari va ularning tashkil etilishi. Qishloq xo’jaligi infratuzilmasi – tarmoqdagi korxonalarning samarali faoliyatini ta’minlash, qishloq xo’jaligining pirovard mahsulotini ko’paytirish va sifatini yaxshilashga yo’naltirilgan sohalar majmuidir. Qishloq xo’jalik korxonalarining faoliyatida infratuzilma sohalari, jumladan elektr energiyasi ta’minoti, transport xizmati, aloqa xizmati, mahsulotni saqlash joylari, ta’mirlash va texnik xizmat, moddiy-texnika ta’minoti tashkilotlari, muhandislik, zooveterinariya, agrokimyo xizmati, mahsulotlarni iste’molchiga yetkazib berishni ta’minlaydigan tashkilotlar va boshqa shu kabilarning rivojlanishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir darajasiga ko’ra qishloq xo’jaligi infratuzilmasi ishlab chiqarish, ijtimoiy va bozor infratuzilmalaridan tashkil topadi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish infratuzilmasi. Qishloq xo’jaligining ishlab chiqarish infratuzilmasi tarkibiga bevosita qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish jarayoniga xizmat qiluvchi sohalar kiradi: ishlab chiqarishga yo’naltirilgan

transport, yo’l xo’jaligi, ta’mirlash ustaxonalari, ombor xo’jaliklari, kommunikatsiya tizimi va telegraf, aloqa, elektroenergiya uzatish liniyalari, texnik xizmat stansiyalari, ilmiy-ishlab chiqarish laboratoriyalari, o’simliklar muhofazasi, veterinariya xizmati va boshqa shu kabi xizmatlar ko’rsatuvchilar kiradi (2-rasm). 2-rasm. Ishlab chiqarish infratuzilmasining tarkibi Ishlab chiqarish infratuzilmasining shakllanishiga ko’pgina omillar ta’sir etadi. Ularning ichida tuproq-iqlim sharoiti, hudud relyefi, suv bilan ta’minlanishi, yo’llar holati, korxonaning joylashishi, ishlab chiqarish obyektlarining joylashishi, qo’llanilayotgan texnologiyalar, ishlab chiqarish ixtisoslashishi va konsentratsiyalashish darajasiga alohida e’tibor beriladi.

Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish infratuzilmasini tashkil etishda agrosanoat majmuasining ham o’rni katta. Chunki agrosanoat majmuasining uchinchi bo’g’iniga qishloq xo’jaligiga turli xizmatlarni ko’rsatuvchi sohalar kirsa, to’rtinchi bo’g’iniga esa qishloq xo’jalik mahsulotlarini saqlash, tayyorlash va qayta ishlash bilan shug’ullanuvchilar kiradi. Demak, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantirishda agrosanoat majmuasi faoliyatini takomillashtirish va unga kirivchi sohalar korxonalari bilan qishloq xo’jalik korxonalarining aloqalarini mustahkamlash ham muhim ahamiyatga ega. Qishloq xo’jaligiga xizmat ko’rsatuvchi ishlab chiqarish infratuzilmasi sohalarining ayrimlari davlat tasarrufida qolgan bo’lib, bular qatoriga elektr uzatish, yo’l xo’jaligi, aloqa va boshqa shu kabi tarmoqlar kiradi. Bu tarmoqlar rivojlangan davlatlardagi kabi davlat tasarrufida bo’lib qolishi maqsadga muvofiqdir. Chunki bozor munosabatlari sharoitida mazkur tarmoqlarda faoliyat yurituvchi yirik korxonalar soni kam bo’ladi va ular xususiylashtirilsa, yirik monopolistlar paydo bo’lishi mumkin. Qishloq xo’jaligi korxonalari faoliyatida ishlab chiqarish infratuzilmasining bir turi bo’lgan aloqa xizmatining o’rni va ahamiyati juda muhimdir. Chunki, qishloq xo’jalik korxonalarida operativ hisobni yuritishda aloqa xizmati muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda xo’jalikning ichki tizimida bo’layotgan barcha jarayonlardan operativ hisob orqali xabardor bo’lib turish hamda yuzaga kelgan muammolarni o’z vaqtida hal etish imkoni yaratiladi. Bundan tashqari, yetishtirilgan mahsulotlarni sotishda bozor konyunkturasini o’rganish va baholarning o’zgarib turishidan xabardor bo’lish jarayonida ham aloqa xizmati zarur bo’ladi. Aloqa tizimining eng zamonaviy uskunalaridan foydalanish qishloq xo’jalik korxonasida ishlab chiqarish jarayonini to’g’ri tashkil etish va xarajatlarni tejashga ko’maklashadi. Ishlab chiqarish infratuzilmasining asosiy sohalaridan biri yo’l xo’jaligidir. Qishloq xo’jaligida eng ko’p tarqalgan va asosiy tarmoq avtomobil yo’llari hisoblanadi. Tarmoqlararo xarakterga ega bo’lgan yo’llar qishloq xo’jaligida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni iste’molchilargacha yetkazish kabi keng ko’lamli va

salmoqli vazifalarni bajaradi. Xo’jalik ichidagi yo’llar mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan barcha faoliyatlarga xizmat qiladi. Qishloq xo’jaligida yo’llarning joylashishi, asfaltlanganlik darajasi va tekisligi ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda o’z ta’sirini ko’rsatadi. Ishlab chiqarish infratuzilmasining muhim turlaridan biri – temir yo’l transportidir. Temir yo’l transporti barcha davlatlar iqtisodiyotining asosiy qon tomiri hisoblanadi. Ayni vaqtda mamlakatimizda yuk tashishning qariyb 70 foizi, eksport va import uchun yuk tashish umumiy hajmining esa 80 foizi temir yo’l orqali amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizda temir yo’l tizimini rivojlantirish bo’yicha ham izchil islohotlar amalga oshirilmoqda. Ishlab chiqarish infratuzilmasining muhim sohalaridan yana biri elektr ta’minoti tizimidir. Xalq xo’jaligining barcha tarmoqlaridagi kabi qishloq xo’jaligida ham elektr energiyasi bilan ta’minlanganlik va undan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Qishloq xo’jaligida elektr energiyasi asosan yoritish, isitish, suv ko’tarib beruvchi nasos stansiyalarni elektrlashtirish, statsionar va ko’chma sug’orish agregatlarini elektrlashtirish, inkubatorlarda, issiqxonalarda hamda chorvachilik fermalarida mikroiqlim hosil qilish va boshqalar uchun ishlatiladi. Elektr uzatish tarmoqlari va tarqatuvchi hamda ishlab chiqaruvchi obyektlar qurilishi qanchalik mustahkam va kafolatli darajada bo’lsa, nafaqat qishloq xo’jaligi, balki, xalq xo’jaligining barcha sohalari samarali faoliyat ko’rsatishi ta’minlanadi. Bu tarmoqning qishloq xo’jaligidagi o’rni juda muhimligi shundaki, u birinchidan, ekinlarni sug’orish bilan bog’liq bo’lgan jarayonlarda suv ko’tarish qurilmalari uzluksiz ishlashi, ikkinchidan, yetishtirilgan ayrim mahsulot turlarini omborxonalar va sovutgichlarda buzilmasdan saqlanishini ta’minlaydi. Bundan tashqari, elektr uzatish tarmog’i chorvachilik sohasi yoki parrandachilik tarmoqlarida elektr energiyasidan foydalanish jarayonida yetishtiriladigan mahsulot miqdori va sifatini oshirishda o’z ta’sirini ko’rsatadi. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish jarayonini elektrlashtirish korxonalarning xo’jalik faoliyati keskin rivojlanishiga olib keladi. Qishloq xo’jaligi ishlab

chiqarishini elektrlashtirish mehnat unumdorligini oshiradi, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi. Masalan, g’allachilikda elektr energiyasidan foydalanish mehnat unumdorligini oshiradi. G’allani tozalashda «OS-1», «OS-3», «OB-10» markali g’alla tozalash mexanizmlaridan foydalanish mehnat sarfini 2025 foiz, mahsulot tannarxini esa 15-35 foiz kamaytiradi. Chorvachilikda elektr energiyasidan foydalanish mehnat sarfini keskin kamaytirishga olib keladi. Elektr energiyasidan foydalanish fermadagi bir qator ishlar, shu jumladan, suv bilan ta’minlash, ozuqalarni hayvonlarga berish, sigirlarni sog’ish, yuklarni tashish, qo’y junlarini qirqish, sutga dastlabki ishlov berish, inkubatsiya va hokazo ishlarni mexanizatsiyalar yordamida bajarish imkonini beradi. Yem-xashakni molga berish oldidan tayyorlash ishlarida elektr energiyasidan foydalanish mehnat sarfini 75-90 foizga kamaytiradi, ozuqa sifatini yaxshilaydi. Chorva mollarini sog’ishni elektrlashtirish katta ahamiyatga ega. Sigir sog’ish apparatlari yordamida sog’ilganda mehnat sarfigina tejalib qolmay, balki sog’uvchilarning mehnati ham yengillashadi. 1 sentner sut qo’lda sog’ilganda 4,4 kishi-soat sarflangani holda, sog’ish apparati yordamida sog’ilganda 2,5 kishi-soat, sog’ish zalida sog’ilganda esa 1,8 kishi-soat sarflanadi. Chorvachilikda elektr energiyasidan foydalanish sut sog’ib olish mehnatini tejabgina qolmay, balki sog’iladigan sutning tozalik darajasini ham oshiradi. Qo’y junini mexanizmlar bilan qirqish mehnat unumdorligini 3-4 barobar oshiradi. Qirqib olingan jun sifati ham ancha yuqori bo’ladi. Parrandachilik fermalarini tunda elektr energiyasi bilan yoritish natijasida tovuq va o’rdaklardan olinadigan tuxum 25-30 foizga ko’payadi. Elektr energiyasidan xo’jalikdagi yordamchi tarmoqlarda, jumladan, ustaxona, tegirmon, yog’och arralash va hokazo ishlarda foydalanish katta iqtisodiy samara beradi. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish infratuzilmasining yirik tarmoqlaridan yana biri transport xo’jaligi hisoblanadi. Qishloq xo’jaligida transport xizmati yordamida korxonalar bir-biri bilan bog’lanib, ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz davom etishi uchun barcha sharoitlar yaratiladi. Transport vositalaridan

foydalanish mahsulot ishlab chiqarish va uni realizatsiya qilish uchun sarflanadigan xarajatlarni kamaytiradi, vaqtni qisqartiradi, mehnat unumdorligini oshiradi va pirovard natijada mahsulot tannarxini pasaytiradi. Transport vositalaridan unumli foydalanish qishloq xo’jaligida yo’llar qurish, ularning yuk tashish qobiliyatini oshirish, ta’mirlash ishlarini muntazam ravishda olib borish, yo’l xo’jaligi ixtiyoridagi texnikani takomillashtirish va ulardan unumli foydalanishni talab etadi. Kuzatishlar avtomobilning yuk ko’tarish qobiliyati qattiq qoplamali yo’llarda qattiq qoplamasiz yo’llardagiga nisbatan 25- 80 foiz, tezligi 2-3 marta oshishini, yonilg’i sarfini esa 2 marta kamayishini ko’rsatadi. Shuning uchun xo’jaliklararo va xo’jalik ichidagi yo’llarni rekonstruksiyalash va o’z muddatida ta’mirlash, yo’l qurilishini kengaytirish va qishloq xo’jaligini yanada intensiv rivojlantirish uchun real sharoitlar yaratadi. Qishloq xo’jaligida transport vositalaridan foydalanish xalq xo’jaligining boshqa tarmoqlariga nisbatan o’ziga xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlarga quyidagilar kiradi: - qishloq xo’jaligi mahsulotlari keng hududda yetishtirilishi tufayli ularni tashish bir qator qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi; - qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining mavsumiyligi tufayli yuk tashishni yil mobaynida bir me’yorda amalga oshirib bo’lmaydi, ayrim hollarda katta miqdordagi yuklarni qisqa vaqt ichida tashish zarurati paydo bo’ladi; - turli xil transport vositalari talab etiladi; - tashiladigan yuklar turi, hajmi, xususiyatiga ko’ra turlicha bo’ladi; - yuk tashish masofasi odatda uzoq bo’ladi. Qishloq xo’jaligida transport vositalaridan foydalanishning bu xususiyatlari qishloq xo’jaligi mahsulotlari tannarxida transport xarajatlari miqdorining oshishiga olib keladi. Hisob-kitoblarga ko’ra, transport xarajatlari don mahsulotlari tannarxida 26 foizni, makkajo’xori tannarxida 15 foizni tashkil etadi. Yetishtiriladigan qishloq xo’jaligi mahsulotlarini iste’molchilargacha bo’lgan uzluksizligini ta’minlashga ishlab chiqarish infratuzilmasining yana bir yirik tarmog’i - mahsulotlarni saralash, tayyorlash, saqlash va sotish bilan bog’liq

bo’lgan sohalar xizmat qiladi. Xo’jaliklarda mahsulot ishlab chiqarilgandan so’ng uni saralash va tayyorlash ishlari olib boriladi. Bu esa, o’z navbatida, mahsulotlarni saqlash uchun tayyorgarlik ko’rishga imkon yaratadi. Chunki saralash jarayonida mahsulotning pishish darajasi, navi va turiga qarab, saqlash dasturi ishlab chiqiladi. Mahsulotning bir qismini qayta ishlashga topshirish, ikkinchi bir qismini esa saqlash masalasi hal etiladi. Mahsulotlarni saralash ishlari olib borilmasa yoki saralash jarayonidagi e’tiborsizlik va kamchiliklar tufayli isrofgarchilikka yo’l qo’yilishi mumkin. Saralangan qishloq xo’jaligi mahsulotlarini tayyorlash ishlari ularning sifatiga katta ta’sir ko’rsatadi. Qishloq xo’jaligining ayrim mahsulotlariga, ayniqsa, meva va sabzavotlarga tez va soz xizmat ko’rsatilsa, ma’lum qismi tayyorlov tashkilotlariga sotilsa, nobudgarchilikka yo’l qo’yilmaydi. Qishloq xo’jaligi korxonalarida yetishtiriladigan meva, sabzavot va don mahsulotlarini saqlash, birinchidan, xo’jaliklar moliyaviy holatining yaxshilanishiga ta’sir ko’rsatsa, ikkinchidan, iste’molchilarning ushbu mahsulotlarga bo’lgan talabini yil davomida doimiy qondirish imkonini beradi. Chunki, ushbu mahsulotlar insonlarning oziq-ovqatga va turli vitaminlarga bo’lgan ehtiyojini qoplashda juda muhim ahamiyatga egadir. Meva va sabzavotlarni saqlashda maxsus omborlarni tashkil etish muhim ahamiyatga ega. Omborlarda faol ventilyatsiya tizimi mavjud bo’lganda mahsulot yaxshi saqlanadi. Hozirgi paytda meva va sabzavotlarning gaz muhitini boshqarib saqlash Niderlandiya, AQSh, Germaniya, Xitoy va boshqa shu kabi rivojlangan mamlakatlarda keng qo’llaniladi. Bundan tashqari, asrlar davomida ajdodlarimizning qishloq xo’jalik mahsulotlarini saqlash bo’yicha tajribalaridan ham unumli foydalanish maqsadga muvofiqdir. Chorvachilik mahsulotlarining ko’pgina turlari ham tez buziluvchi bo’lib, ularni ma’lum muddat maxsus sovutiladigan inshootlarda saqlashni talab etadi. Masalan, sut, go’sht, tuxum va boshqa shu kabi mahsulotlarni maxsus inshootlarda saqlab, uni sotishni yo’lga qo’yish qishloq xo’jalik korxonasining daromadlari ko’payishiga xizmat qiladi. Chunki ularning tez buziluvchanligi sababli qishloq

xo’jaligi korxonalari ushbu mahsulotlarni arzon baholarda bo’lsa ham tezroq sotishga harakat qiladi, ayrim hollarda esa ushbu mahsulotlarning sifati buzilishi katta miqdordagi zararlarni keltirib chiqaradi. Shu sababli chorvachilik tarmog’ida ham tayyorlash va saqlash xizmatini ko’rsatuvchilarga ehtiyoj mavjud. Qishloq xo’jaligi ijtimoiy infratuzilmasi. Qishloq xo’jaligi korxonalarining samarali faoliyati ishchi-xodimlarga zarur shartsharoitlar yaratishni talab etadi. Ijtimoiy infratuzilma sohalari bu vazifani bajarishga yo’naltirilgan bo’ladi. Maqsadli yo’nalishi, shakllanish manbai, hududiy joylashuvi va ishlab chiqarish jarayonida qatnashishiga ko’ra ijtimoiy infratuzilma sohalarini ikki guruhga ajratish mumkin: korxonada faoliyat yurituvchi bo’limlar va sohalar hamda aholiga xizmat ko’rsatuvchi tashkilot va muassasalar. Birinchi guruhga korxonalar hisobidan barpo etilgan, xo’jalik bo’limlarida joylashgan hamda mehnat sharoitlari, texnika xavfsizligi va ishlab chiqarish jarayonida ishchilarning hordiq olishi hamda boshqa shart-sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan obyektlar tegishlidir. Bu guruh tarkibiga korxonadagi umumiy ovqatlanish punktlari (bufetlar, oshxonalar, tamaddixonalar), sog’liqni saqlash va hordiq obyektlari (profilaktoriylar, dam olish xonalari, yuvinish xonalari va boshqalar), yong’in xavfsizligi punktlari kiradi. Ikkinchi guruhga esa qishloq xo’jaligi korxonalarining aholi punktlarida joylashgan, aholining talablarini qondirish uchun mo’ljallangan va asosan davlat resurslari, agrosanoat uyushmalari, agrofirmalar mablag’lari hisobidan va xususiy tadbirkorlar tomonidan tashkil etiladigan ijtimoiy infratuzilma obyektlari kiradi. Ular jumlasiga kommunal xo’jaligi korxonalari, sog’liqni saqlash, sport, ta’lim va maktabgacha tarbiya muassasalari, madaniyat uylari va klublar, savdo korxonalari hamda maishiy xizmat korxonalari taalluqlidir. Maishiy xizmat turlariga quyidagilar kiradi: poyabzal ta’mirlash, kiyim-kechak tikish, to’qish va ta’mirlash, teleradio, video, audio apparatlari va ro’zg’or jihozlarini ta’mirlash, metall buyumlarini tayyorlash va ta’mirlash, avtomobillarga texnik xizmat ko’rsatish, mebel yasash va ta’mirlash, kiyimlarni kimyoviy tozalash va bo’yash, uy-joylarni ta’mirlash va qurish, suratxona, hammom, sartarosh va kosmetolog xizmati,

buyumlarni ijaraga berish xizmati va boshqa shu kabilar. Ijtimoiy infratuzilmaning ushbu sohalari mehnat sohasi va ijtimoiy ahvolidan qat’i nazar qishloq joylaridagi aholining hammasiga xizmat ko’rsatishga yo’naltirilgan bo’ladi va mehnat resurslarini qayta tiklashga xizmat ko’rsatadi. Ikkinchi guruhga esa qishloq xo’jaligi korxonalarining aholi punktlarida joylashgan, aholining talablarini qondirish uchun mo’ljallangan va asosan davlat resurslari, agrosanoat uyushmalari, agrofirmalar mablag’lari hisobidan va xususiy tadbirkorlar tomonidan tashkil etiladigan ijtimoiy infratuzilma obyektlari kiradi. Ular jumlasiga kommunal xo’jaligi korxonalari, sog’liqni saqlash, sport, ta’lim va maktabgacha tarbiya muassasalari, madaniyat uylari va klublar, savdo korxonalari hamda maishiy xizmat korxonalari taalluqlidir. Maishiy xizmat turlariga quyidagilar kiradi: poyabzal ta’mirlash, kiyim-kechak tikish, to’qish va ta’mirlash, teleradio, video, audio apparatlari va ro’zg’or jihozlarini ta’mirlash, metall buyumlarini tayyorlash va ta’mirlash, avtomobillarga texnik xizmat ko’rsatish, mebel yasash va ta’mirlash, kiyimlarni kimyoviy tozalash va bo’yash, uy-joylarni ta’mirlash va qurish, suratxona, hammom, sartarosh va kosmetolog xizmati, buyumlarni ijaraga berish xizmati va boshqa shu kabilar. Ijtimoiy infratuzilmaning ushbu sohalari mehnat sohasi va ijtimoiy ahvolidan qat’i nazar qishloq joylaridagi aholining hammasiga xizmat ko’rsatishga yo’naltirilgan bo’ladi va mehnat resurslarini qayta tiklashga xizmat ko’rsatadi.

3-rasm. Qishloq xo’jaligida ijtimoiy infratuzilmaning tarkibi. Qishloq xo’jaligida ijtimoiy infratuzilma obyektlariga kommunal uy xo’jaliklari, tibbiyot muassasalari, ta’lim va maktabgacha tarbiya muassasalari, umumiy ovqatlanish tashkilotlari, sport-sog’lomlashtirish tashkilotlari, o’quv markazlari, mehnat muhofazasi bo’yicha xizmat sohalari, aholiga transport hamda aloqa xizmati ko’rsatuvchilar va boshqa shu kabilar kiradi.

Ijtimoiy infratuzilma ishchilarning mehnat jarayonida samarali faoliyat yuritishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga yo’naltirilgan sohalar majmuidir. Ijtimoiy infratuzilmaning asosiy vazifasi qishloq aholisining madaniy-maishiy sharoitlarini yaxshilash hisoblanadi. Ijtimoiy infratuzilma sohalari yakuniy mahsulot yaratishda bevosita ishtirok etmaydi, lekin ular ishlab chiqarish jarayonining normal davom etishi uchun shart-sharoitlarni ta’minlaydilar. Bu o’rinda xalqimizning “Yaxshi dam - mehnatga hamdam” maqolini misol keltirish mumkin. Qishloq xo’jaligi mehnatkashlarining yashash sharoiti, madaniy dam olishi, ularga ko’rsatiladigan maishiy xizmatlar qanchalik yaxshi bo’lsa, ularning mehnat unumdorligi ham shunga yarasha bo’ladi. Ijtimoiy infratuzilma bo’limlari nafaqat korxona ishchilari, balki ularning oila a’zolari kommunal-maishiy talablarini qondirish uchun ham shart-sharoitlarni yaratishda qatnashadi. Mamlakatimizda ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llabquvvatlash uchun qilingan xarajatlar to’g’risidagi ma’lumotlar 1jadvalda keltirilgan. 1-jadval Mamlakatimizda ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llabquvvatlash uchun qilingan xarajatlar 2018 2019 mlrd. so’m xarajatlarg a nisbatan foizda mlrd. so’m xarajatlarg a nisbatan foizda Xarajatlar (maqsadli jamg’armalarsiz ) - jami 79736, 1 100,0 118008, 6 148,0 shundan: Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab- quvvatlash 39026, 9 48,9 63542,3 79,7

xarajatlari shundan: ta’lim 20631,9 25,9 33536,1 28,4 sog’liqni saqlash 9585,9 12,0 14977,4 12,7 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari. Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari 2019yilda 2018-yilga nisbatan keskin oshgan. 2018-yilda ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab- quvvatlash xarajatlari jami xarajatlar tarkibida 48,9 foizni tashkil etgan bo’lsa, ushbu ko’rsatkich 2019-yilda 79,7 foizni tashkil etgan. Ijtimoiy infratuzilma qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining xususiyatlarini aks ettiradigan o’ziga xos jihatlarga ega. Ijtimoiy infratuzilma obyektlari qishloq xo’jaligi korxonalarining moliyaviy resurslari va tadbirkorlarning pul mablag’lari hisobiga yoki davlat investitsiyalarini qishloqlarda turar-joylar, bolalar bog’chalari, maktablar, poliklinikalar, aloqa tarmoqlari va boshqalar qurilishiga samarali sarflash orqali barpo etiladi. Qishloq joylardagi ijtimoiy infratuzilma sohalari nafaqat qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida band ishchilarga, balki qishloq xo’jaligi korxonasi hududida yashovchi aholining boshqa qismiga ham xizmat ko’rsatadi. Ijtimoiy infratuzilma obyektlarining tashkil etilishi va maqsadga muvofiq ishlab turishi ular joylashgan qishloq xo’jaligi korxonasining iqtisodiy rivojlanganlik darajasiga bog’liq bo’ladi. Xo’jaliklar ijtimoiy infratuzilma bo’limlarini shakllantirishga zarur moddiy-pul va mehnat resurslarini ajratadilar. Qishloq joylarda ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishga hukumatimiz tomonidan alohida e’tibor qaratilmoqda. Bugungi kunda xizmat ko’rsatish tarmoqlari asosan shahar va tuman markazlarida ko’proq joylashgan bo’lsa, endi uni shahar atrofidagi aholi punktlari, qishloqlarda tashkil etish zarurati ortmoqda. Xizmat ko’rsatish sohalarining rivojlanganlik darajasi mamlakatning

taraqqiy etganligi, jamiyatning rivojlanganligi va aholining turmush farovonligini ko’rsatuvchi muhim mezondir. Qishloq xo’jaligida bozor infratuzilmasi. Bozor infratuzilmasi mamlakatda bozor munosabatlarini barpo etish va rivojlantirishga xizmat ko’rsatuvchi sohalar majmui bo’lib, bozor xizmati tarmoqlarini shakllantirish va rivojlantirish maqsadida tijorat banklari tarmog’i, zamonaviy moliya va soliq tizimi, audit, sug’urta, birjalar faoliyati, kredit uyushmalari, konsalting firmalari, bojxona tizimi va boshqa shu kabilarni o’z ichiga oladi. Qishloq xo’jaligida bozor infratuzilmasi subyektlari tarkibiga kiradigan tashkilotlar o’rtasidagi o’zaro hamkorlikni samarali yo’lga qo’yish asosida iqtisodiyotda bozor munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirish mumkin. Ushbu tadbir bozor infratuzilmasi subyektlarini qishloq hududlari bo’yicha joylashtirish bilan bir qatorda ular tomonidan yangi ish o’rinlarining yaratilishiga ham asos bo’ladi. 4-rasm. Qishloq xo’jaligida bozor infratuzilmasi subyektlari. Bozor infratuzilmasi subyektlari tarkibiga quyidagi tashkilot, idora va muassasalar kiradi: monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat

qo’mitasi; iqtisodiy nochor korxonalar ishlari qo’mitasi; birjalar va ularning tarkibida ish yuritadigan brokerlar, maklerlar va agentlar xizmatlari; savdo-tijorat markazlari, savdo uylari, savdo-sanoat palatalari, tashqi savdo firma va birlashmalari; ulgurji, chakana savdo va boshqa turdagi barcha savdo tashkilotlari; kim oshdi savdosi o’tkazuvchi idora va yarmarka; markaziy va tijorat banklari; lizing va injiniring bo’yicha muassasa va tashkilotlar; marketing maslahati va menejment markazlari; mutaxassislarni tayyorlash va qayta tayyorlash muassasalari, markazlar; mehnat bandligi bilan shug’ullanuvchi tashkilotlar; tijorat va ilmiy-texnika axborotlari markazlari; reklama byurolari; sug’urta xizmatini ko’rsatuvchi muassasalari; soliq tizimi idoralari va inspeksiyalari; bojxona tizimi idoralari; auditorlik xizmati firmalari; konsalting xizmati muassasalari; kasaba uyushma tashkilotlari; loyihalash institut va tashkilotlari; vositachilik xizmati muassasalari; notarial idoralari; advokatura idorasi; tadbirkorlik uyushmasi; investitsiya jamg’arma kompaniyalari; lombardlar; agrofirma; kredit uyushmalari; iste’molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlari va shunga o’xshash barcha xo’jalik yuritish subyektlari va jismoniy shaxslar o’rtasida sodir bo’ladigan bozor munosabatlarini tashkil etuvchi va muvofiqlashtiruvchi muassasalar hisoblanadi. Qishloq xo’jaligida bozor infratuzilmasining ham o’rni beqiyosdir. Qishloq xo’jaligida bozor infratuzilmasining bir subyekti bo’lgan lizing kompaniyalari tarmoqni yuqori samarali zamonaviy texnika vositalari bilan ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Qishloq xo’jaligiga yetkazib berilayotgan traktorlar va o’rim- yig’im texnikasi sonini oshirish hamda ular uchun hisob-kitob qilish mexanizmini takomillashtirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 2-noyabrdagi “Qishloqni lizing shartlarida qishloq xo’jaligi texnikasi bilan ta’minlash chora- tadbirlari to’g’risida”gi 424-sonli qarori qabul qilindi. Mazkur hujjatga asosan “O’zqishloqxo’jalikmashlizing” kompaniyasi tashkil etildi va uning tuzilmasi tasdiqlandi. Bundan tashqari “O’zqishloqxo’jalikmashxolding” kompaniyasi zavodlari tomonidan ishlab chiqarilayotgan qishloq xo’jaligi mashinalarini (birinchi navbatda traktorlar va o’rim-yig’im texnikasini) mashina-traktor parklariga va fermer xo’jaliklariga lizingga berishning tashkiliy, iqtisodiy hamda

texnikaviy mexanizmlari belgilab qo’yildi. Hozirgi vaqtda hukumatimiz tomonidan qishloq xo’jaligining moddiy-texnika bazasini mustahkamlashda lizing imkoniyatlaridan keng foydalanishga alohida e’tibor qaratilmoqda. 3. Mamlakatimizda qishloq xo’jaligi infratuzilmasini rivojlantirish bo’yicha amalga oshirilayotgan islohotlar. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va aholi bandligini oshirishning muhim omili sifatida ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yanada rivojlantirishga alohida e’tibor berib kelinmoqda. Mazkur ustuvor vazifaga alohida e’tibor qaratishning bir qator sabablari mavjud. Birinchidan, infratuzilmani rivojlantirish yangi korxonalarni joylashtirish va butun iqtisodiyotni taraqqiy ettirish uchun zarur qulay shart-sharoitlar yaratadi, mamlakatimizning boy mineral-xomashyo resurslarini o’zlashtirish imkoniyatlarini kengaytiradi. Ikkinchidan, ishlab chiqarish infratuzilmasi, avvalambor, avtomobil va temir yo’llarning rivojlangan tizimi, ularning samarali faoliyati ishlab chiqarishdagi umumiy xarajatlarni kamaytirishning muhim sharti va omilidir. Bu esa, o’z navbatida, ishlab chiqarilayotgan mahsulot va butun iqtisodiyotimizning raqobatdoshligini oshiradi. Uchinchidan, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish, aholini toza ichimlik suvi, energiya bilan ta’minlash, ijtimoiy soha obyektlarini barpo etish, pirovard natijada aholining turmush darajasini oshirishga xizmat qiladi. To’rtinchidan, infratuzilmani rivojlantirish ko’p mehnat talab qiladigan keng ko’lamli soha hisoblanadi. Bu yangi ish o’rinlarini tashkil etish, aholining, ayniqsa, yoshlarning ish bilan bandligini ta’minlash, odamlarning daromadi va farovonligini oshirish imkonini beradi. Bundan ko’rinadiki, mamlakatimizda barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlash, iqtisodiyotning real sektorini yanada rivojlantirish ko’p jihatdan xo’jalik yurituvchi

subyektlarning ishlab chiqarish infratuzilmasi bilan ta’minlanganlik darajasiga bog’liq. Mamlakatimizda transport infratuzilmasini, birinchi navbatda avtomobil va temir yo’llarni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Umumiy foydalanishda bo’lgan avtomobil yo’llarini rivojlantirish dasturining amalga oshirilishi bugungi kunda respublikamizning barcha mintaqalari o’rtasida yil davomida ishonchli transport aloqasini ta’minlamoqda. Buning natijasida mamlakatimizdagi korxona va tashkilotlar ishlab chiqarish faoliyatining rivoji va uzluksizligi ta’minlandi. Iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va xalqimiz farovonligini oshirishda mamlakatimiz hududlarida ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Mustaqillikning ilk davridan mamlakatimiz hududi bo’ylab, qolaversa jahonning turli nuqtalari bilan tutashtiruvchi, qulay, samarali va eng muhimi, ishonchli avtomobil yo’llar tizimining barpo etishga alohida e’tibor berilmoqda. Shunga ko’ra, hozirda yuqori darajadagi xalqaro standartlarga javob beradigan, mamlakatimizning barcha hududlarini o’zaro ishonchli bog’laydigan va mintaqaviy hamda jahon bozorlariga chiqishni ta’minlaydigan O’zbekiston milliy avtomagistralini qurish va rekonstruksiya qilish bo’yicha keng ko’lamli dastur amalga oshirilmoqda. Bundan tashqari, mamlakatimizning barcha mintaqalarini yagona temir yo’l tizimi bilan bog’lash, jahon bozorlariga chiqish maqsadida temir yo’llar qurish, mavjudlarini rekonstruksiya qilish, elektrlashtirishga katta e’tibor berilmoqda. “Navoiy-Uchquduq-Sulton Uvaystog’-Nukus” temir yo’li orqali shimoliy mintaqalarni mamlakatimizning markaziy hududlari bilan bog’lashga erishildi. Amudaryo uzra bunyod etilgan mahobatli ko’prik Qoraqalpog’iston va Xorazm vohasini mamlakatimizning boshqa viloyatlari bilan tutashtirishda muhim ahamiyat kasb etdi. Mustaqillikning 16 yilligi arafasida qurib bitkazilgan “ToshguzarBoysun- Qumqo’rg’on” temir yo’l liniyasi yagona milliy temir yo’l tizimini yaratish borasida amalga oshirilgan navbatdagi muhim bosqichdir. Qashqadaryo

viloyatining Toshguzar qishlog’idan boshlanib Surxondaryo viloyatining Qumqo’rg’on tumani markazigacha davom etadigan, dengiz sathidan 1800 metr balandlikdagi Hisor tog’ tizmalarini kesib o’tgan bu yangi temir yo’lning loyiha qiymati 447 mln. AQSh dollariga teng bo’lib, uni rejalashtirish va amalga oshirishda Yaponiyalik hamkorlar yaqindan yordam berdilar. Uzunligi 223 kilometrdan iborat bu temir yo’l qisqa davrda, hammasi bo’lib 33 oyda, muddatidan ikki oy oldin ishga tushirildi va mazkur temir yo’l mamlakatimizning janubiy mintaqalari va poytaxtimiz orasidagi yuk va yo’lovchi tashish masofasini 170 kilometrga qisqartirdi. Mazkur temir yo’lning mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun quyidagi ijobiy ta’sirlari bor: - respublikamizning janubiy mintaqasi – Qashqadaryo va Surxondaryo vohalarini boshqa hududlar bilan bog’laydi. Vatanimizning janubiy hududlarini har tomonlama keng qamrovli va ishonchli, mustahkam va samarali yo’l bilan bog’laydi; - Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarining chetda qolib kelayotgan boy gaz, rangli metall, ko’mir, kaliy tuzi, qurilish materiallari va boshqa foydali qazilmalarini o’zlashtirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi; temir yo’l qatnovining yo’lga qo’yilishi bu yerda iqtisodiyot boshqa sohalari va infratuzilma obyektlari rivojlanishiga imkon yaratadi. Tog’kon sanoati, qurilish va boshqa sohalarda yuzaga keladigan ijobiy o’zgarishlar hisobiga tegishli mintaqalarning ishlab chiqarish quvvatlarini izchil rivojlantiradi; - bunday ulkan loyihaning amalga oshirilishi shu mintaqada yashaydigan aholini ish bilan ta’minlashga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Temir yo’l transporti tizimida, uning korxona va tashkilotlarida, joylarda tashkil etilayotgan infratuzilma obyektlarida ko’plab yangi ish o’rinlari ochish imkoni yuzaga keladi; - bu yo’l O’zbekistonning chet davlatlarga, avvalo Transafg’on temir yo’l koridori orqali yaqin kelajakda to’g’ridan-to’g’ri Hind okeani, Janubiy va Janubiy- Sharqiy Osiyo mamlakatlari portlariga chiqish va eksport imkoniyatini, shu bilan

birga, yurtimizning tranzit rolini kengaytirish borasidagi salohiyatini keskin oshiradi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013-yil 18-iyundagi “Angren-Pop elektrlashtirilgan temir yol liniyasi qurilishini tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risidaga”gi qarori asosida elektrlashtirilgan Angren-Pop temir yo’li qurildi. Mazkur temir yo’l belgilangan muddatidan 4 oy oldin, ya’ni atigi 32 oy ichida 123,2 kilometrlik Angren-Pop temir yo’li va uning tarkibida 19,2 kilometrlik Qamchiq tunneli qurilib, foydalanishga topshirildi. “O’zbekiston temir yo’llari” aksiyadorlik jamiyati tomonidan bunyod etilgan mazkur temir yo’l liniyasi va Xitoylik hamkorlar bilan birgalikda qurilgan Qamchiq tunneli dunyo miqyosida noyob loyihalardan hisoblanadi. Ushbu qurilish obyektida jami 43 million kub metr tuproq, 16,3 million kub metr burg’ulash-portlatish ishlari bajarildi. Bundan tashqari 285 ta sun’iy inshoot va suv o’tkazish quvurlari, umumiy uzunligi 2,1 kilometrlik 15 ta temir yo’l ko’prigi, 6 ta yo’l o’tkazgich, 4 ta stansiya, 4 ta razyezd va 2 ta vokzal qurib bitkazildi. Qurilgan ko’priklar orasida Markaziy Osiyoda yagona hisoblangan balandligi 57 metr, uzunligi 500 metrni tashkil etuvchi yoysimon ko’rinishdagi ko’prik ham mavjud. 123,2 kilometrlik temir yo’l to’liq elektrlashtirilib, 2 ta elektr tortish stansiyasi qurildi. Angren-Pop elektrlashtirilgan temir yol liniyasi qurilishi natijasida yurtimizda yagona milliy temir yol tarmog’i vujudga keldi. Aholi turmush darajasini oshirish va farovonligini yuksaltirishda ijtimoiy infratuzilma xizmatlarining ham roli beqiyosdir. Shunga ko’ra, mamlakatimizda ushbu sohani rivojlantirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Keyingi yillarda respublikamizda ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish borasida ahamiyatli yutuq va muvaffaqiyatlarga erishilmoqda. Ma’lumki, 2008-yil 5-dekabr kuni O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 16 yilligi munosabati bilan o’tkazilgan tantanali yig’ilishda 2009-yil “Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili” deb e’lon qilindi. Mazkur yo’nalishlar bo’yicha choratadbirlarni izchil va tizimli amalga oshirish maqsadida “Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili” Davlat dasturi ishlab chiqildi hamda

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 26-yanvardagi PQ1046 sonli Qarori asosida kuchga kiritildi. Ushbu dasturda amalga oshirilishi ko’zda tutilgan chora-tadbirlarning prinsipial ahamiyatga ega bo’lgan asosiy yo’nalishlaridan biri – qishloqlarda hayot sifatini tubdan yuksaltirish, qishloq joylarda infratuzilma tarmoqlarini yanada rivojlantirish bo’yicha kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish belgilab berildi. Aholi turmush farovonligini oshirishning muhim ko’rsatkichlaridan biri sifatida uy-joylarni qurish va foydalanishga topshirish ishlarining jadallashuvi natijasida yillar davomida umumiy uy-joy fondi hajmi oshib bormoqda. Qishloq joylarda ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish va shu asosida qishloqlarimiz qiyofasini tubdan o’zgartirish maqsadida 2009yilning yanvar oyida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qishloqlarimizning zamonaviy arxitektura nuqtai nazaridan rejalashtirilishi, qishloq joylarda uy-joy va ijtimoiy obyektlar qurilishini loyihalashtirish va bunyod etish tizimini takomillashtirish, “Qishloqqurilishloyiha” institutini tashkil etish bo’yicha qarori qabul qilindi. Qurilish ishlarini amalga oshirish maqsadida “Qishloq qurilish invest” injiniring kompaniyasi, ularni moliyalashtirish uchun zarur mablag’larni jalb etish, qishloq joylarda ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani jadal rivojlantirish, uy- joy qurilishini uzoq muddatli imtiyozli kreditlash tizimini keng joriy etish maqsadida 2009-yil 30martda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qaroriga muvofiq “G’allabank” aksiyadorlik tijorat banki negizida “Qishloq qurilish bank” aksiyadorlik tijorat banki tashkil etildi. Bunday keng ko’lamli ishlarni bajarish uchun mamlakatimizda ixtisoslashtirilgan qurilish-ta’mirlash tashkilotlari tuzildi va ular yuqori malaka va tajribaga ega bo’lgan mutaxassis kadrlar bilan ta’minlandi. Qishloqdagi qurilish sarf-xarajatlarining bir qismi uy-joylarning bo’lg’usi egalari mablag’lari hisobiga, aksariyat qismi aholiga “Qishloq qurilish bank” tomonidan beriladigan uzoq muddatli (15 yilgacha) imtiyozli kredit hisobidan qoplanadi.

Shuningdek, qishloqlarda bolalar bog’chalari, umumta’lim va musiqa maktablari, sport inshootlari, tibbiyot muassasalari, maishiy xizmat obyektlari, ravon yo’llar, zamonaviy turar-joy mavzelarini kompleks barpo etish rejalashtirilgan. Qurilish ishlarini o’z vaqtida va samarali amalga oshirish ko’p jihatdan qurilish materiallariga bog’liq. Shunga ko’ra, 2009-yilda qurilish materiallari ishlab chiqaradigan 31 ta ishlab chiqarish quvvati, jumladan, 2 million kvadrat metr zamonaviy tom yopish materiallari ishlab chiqaradigan 6 ta korxona, shuningdek, gips, alebastr, gipsokarton kabi qurilish va pardozlash materiallari, yig’ma konstruksiyalar tayyorlaydigan yangi korxonalar foydalanishga topshirildi. Shular qatorida yiliga 81 million dona g’isht ishlab chiqarish quvvatiga ega bo’lgan 12 ta yangi zavod ishga tushirildi. Uy-joy qurilishi ishlarini jadallashtirish, ularni izchil amalga oshirish maqsadida xususiy qurilish uyushmalari faoliyatini tashkil etishni yo’lga quyish muhim tadbirlardan hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Uy-joy fondini foydalanishga tayyor holda topshirish shartlarida rekonstruksiya qilish va ta’mirlash bo’yicha pudrat ishlarini kengaytirishni rag’batlantirishga doir qo’shimcha choratadbirlar to’g’risida”gi 2009-yil 29-yanvardagi 1051-sonli qarorini bajarish yuzasidan aholiga hamda foydalanishga tayyor holda topshirish shartlarida uy-joy fondi obyektlarini rekonstruksiya qilish, qurish va ta’mirlash ishlarini amalga oshirayotgan ta’mirlash-qurilish tashkilotlariga qulay sharoitlar yaratish, bozorni yanada kengaytirish hisobiga arzon narxlardagi qurilish materiallariga bo’lgan talabni qondirish maqsadida 2009-yil 28-martda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Turar joy va kichik biznes obyektlari uchun qurilish materiallari sotish bo’yicha firma do’konlari tarmog’ini tashkil etish to’g’risida”gi 87-sonli qarori qabul qilindi. Mahalliy xomashyolardan sifatli va arzon qurilish materiallari ishlab chiqaradigan korxonalar tashkil etishga katta e’tibor berilmoqda. Shu asosda qishloq joylarda bajariladigan qurilish- ta’mirlash ishlarining tannarxini arzonlashtirishga erishish, aholining ish bilan bandligini oshirish ko’zlangan.

2009-2016-yillarda namunaviy loyihalar asosida qurilgan uy-joylar to’g’risidagi ma’lumotlar 2-jadvalda keltirilgan. 2-jadval 2009-2016-yillarda namunaviy loyihalar asosida qurilgan uyjoylar Yillar Massivlar soni Uy-joylar soni 2009 42 847 2010 225 6 800 2011 355 7 400 2012 272 8 510 2013 352 10 000 2014 330 11 000 2015 293 12 000 2016 300 13000 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari. Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, qishloq joylarda namunaviy loyihalar asosida qurilgan uy-joylar soni 2009-2016-yillar mobaynida ortib borgan. 2009-2016-yillarda 2169 ta qishloq massivlarida 69557 ta namunaviy loyihalar asosida uy-joylar qurilgan. 2009-2016-yillarda namunaviy loyihalar asosida uy-joylar qurish uchun yo’naltirilgan mablag’lar to’g’risidagi ma’lumotlar 3-jadvalda keltirilgan. 3-jadval 2009-2016-yillarda namunaviy loyihalar asosida uy-joylar qurish uchun yo’naltirilgan mablag’lar Yillar Qurilishning umumiy qiymati, mlrd.so’m shu jumladan, imtiyozli kreditlar, mlrd. so’m 2009 50,7 31,4 2010 428,9 254,5

2011 576,5 365,0 2012 905,5 535,4 2013 1 385,4 740,3 2014 1 772,5 1 038,5 2015 2 071,4 1 229,1 2016 2600,0 1693,1 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari. Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, 2009-2016 yillarda namunaviy loyihalar asosida uy-joylar qurilishi uchun 9790,9 mlrd. so’m mablag’ sarflangan, uning 5887,3 mlrd. so’mi imtiyozli kreditlardir. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 22-dekabrdagi PQ-1245- sonli qaroriga asosan “Qishloq qurilish invest” injiniring kompaniyasi bilan namunaviy loyihalar asosida yakka tartibdagi uyjoylarning qurilishi uchun “tayyor holda topshirish” shartlarida shartnoma tuzgan barcha pudratchi tashkilotlar Pensiya jamg’armasidan tashqari soliqlarning barcha turlarini to’lashdan ozod etilganligi ham ularning faoliyatini rivojlantirishga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Hukumatimiz tomonidan namunaviy loyihalar asosida qurilayotgan uy- joylarni yanada takomillashtirishga e’tibor berilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 17-iyunda qabul qilingan “Qishloq joylarda namunaviy loyihalar asosida xususiy uy-joy qurilishini kengaytirishga oid qo’shimcha chora- tadbirlar to’g’risida”gi qaroriga muvofiq, uy-joylarning namunaviy loyihalariga o’zgartirish va tuzatishlar kiritildi. Jumladan, qishloq joylarda har bir imorat quruvchiga shu paytgacha ajratib kelinayotgan 4 sotix o’rniga 6 sotix hajmida yer uchastkasi ajratish belgilandi. Davlatimiz rahbarining taklif va tavsiyalari asosida ilgari ishlab chiqilgan namunaviy loyihalar “Qishloqqurilishloyiha” loyiha-qidiruv instituti tomonidan har tomonlama tahlil qilindi. E’tibordan chetda qolgan tabiiy omillar – shamol yo’nalishi, quyosh nurining tushishi kabi muhim imoratsozlik talablari yangi loyihalarda inobatga olindi. Shuningdek, xonalarning joylashtirilishi

qayta ko’rib chiqildi, xonalar kengaytirildi, devorlar balandligi 3 metrdan 3,2 metrga oshirildi. Takomillashtirilgan loyihada keksalar va bolalar uchun ham tegishli qulayliklar, darvozaxonada shaxsiy yengil mashinalar uchun maxsus joy nazarda tutilgan, xavfsizlik nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda, uyga taqab qurilgan suv isitish – qozonxona qurilmasi hovlining chetiga ko’chirilgan. Mamlakatimizda qishloq infratuzilmasini rivojlantirish borasida ulkan bunyodkorlik ishlari amalga oshirilmoqda. Bu mamlakatimiz agrar sohasi rivoji va aholi turmush farovonligini oshirishga xizmat qilishi muqarrardir.

Qisqacha xulosalar Infratuzilma – xizmat ko’rsatuvchi sohalar majmuidir. Infratuzilma jamiyat ishlab chiqarish kuchlarining bo’linmas qismi bo’lib, ishlab chiqarish jarayonining bir maromda kechishini ta’minlab beradi. Bundan tashqari, infratuzilmaning ayrim turlari aholining turmush farovonligini oshirish, ishchilarga munosib mehnat sharoiti yaratib berishda muhim ahamiyatga ega. Ishlab chiqarish infratuzilmasi ishlab chiqarish jarayonining tashkil etilishiga xizmat qiladi. Ijtimoiy infratuzilmaning asosiy vazifasi qishloq aholisining madaniy-maishiy sharoitlarini yaxshilash hisoblanadi. Ijtimoiy infratuzilma obyektlarini tashkil etish va ularning maqsadga muvofiq ishlab turishi ular joylashgan qishloq xo’jaligi korxonasining iqtisodiy rivojlanganlik darajasiga bog’liq. Bozor infratuzilmasi esa jamiyatda bozor munosabatlarini barpo etish va uni rivojlantirishga xizmat qiladi. Mamlakatimizda infratuzilma sohalarini rivojlantirishga juda katta e’tibor berilmoqda. Iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo’llabquvvatlash, ularning barqaror faoliyatini ta’minlashga va eksport salohiyatini oshirishga qaratilgan bir qator me’yoriy hujjatlarda qishloq xo’jaligida infratuzilma sohalarini rivojlantirish yo’nalishlari belgilab berilgan hamda bu borada ko’plab ishlar amalga oshirilmoqda.

Nazorat va muhokama uchun savollar: 1. Infratuzilmaning mohiyati nimadan iborat? 2. Qishloq xo’jaligida infratuzilma qanday ahamiyatga ega? 3. Qishloq xo’jaligida infratuzilma qanday xususiyatlariga ko’ra turkumlanadi? 4. Qishloq xo’jaligida infratuzilma qanday turlarga bo’linadi? 5. Ishlab chiqarish infratuzilmasining vazifalari nimalardan iborat? 6. Ijtimoiy infratuzilmaning vazifalari nimalardan iborat? 7. Qishloq xo’jaligida bozor infratuzilmasining mohiyati va vazifalari nimalardan iborat? 8. Mamlakatimizda qishloq xo’jaligi infratuzilmasini rivojlantirish bo’yicha qanday tadbirlar amalga oshirilmoqda?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Abdug’aniyev A.A., Abdug’aniyev A.A. Qishloq xojaligi iqdisodiyoti. Darslik. - T: “Adib Nashriyoti”, 2011. – 400 b. 2. David L. Debertin. Agricultural Production Economics Textbook. 2nd ed. Published by McMillan. University of Kentucky, USA. 2012. 3. Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A., Dehqonova N.S., Ahmedova V. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. O’quv qo’llanma. –T.: TDAU, 2015. 174 b. 4. Samatov G’.A, Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti. Darslik. –T.: “Cho’lpon” nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012. -320 b. 5. Umurzoqov O’.P, Toshboyev A.J., Rashidov J., Toshboyev A.A.. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti. Oquv qo’llanma. –T.: “Iqtisod- Moliya”, 2008. -264 b. 6. Murtazayev O, Ahrorov F.B. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. Darslik. –T.: “ILM ZIYO”, 2017. -415 b.

O'xshashlar

Qishloq xo’jaligida narx va narxlarni shakllantirish

Qishloq xo’jaligida investitsiyalar va ulardan foydalanish samaradorligi

Qishloq xo’jaligida mulk va xo’jalik yuritish shakllarining samaradorligi

Qishloq xo’jaligida suv resurslari va ulardan foydalanish samaradorligi

Qishloq xo’jaligida mehnat resurslari va ulardan foydalanish samaradorligi