Qishloq xo’jaligida investitsiyalar va ulardan foydalanish samaradorligi - Iqtisodiyot - Referatlar

Qishloq xo’jaligida investitsiyalar va ulardan foydalanish samaradorligi

Yuklangan vaqt:

26.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

45.1103515625 KB

Ko'chirib olish

Qishloq xo’jaligida investitsiyalar va ulardan foydalanish samaradorligi Reja: 1. Qishloq xo’jaligida investitsiyaning mohiyati va ahamiyati. 2. Qishloq xo’jaligiga investitsiyalarni jalb etish yo’llari. 3. Investitsiyalardan foydalanish samaradorligini tavsiflovchi ko’rsatkichlar va ularni aniqlash tartibi. 4. Qishloq xo’jaligiga investitsiyalarni jalb etish ko’lamini va samaradorligini oshirish yo’llari.

1. Qishloq xo’jaligida investitsiyaning mohiyati va ahamiyati. Barcha tarmoqlarda bo’lgani singari qishloq xo’jaligi tarmog’ida ham biror yo’nalishdagi tadbirkorlikni yo’lga qo’yishda investitsiyalar muhim ahamiyatga ega. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun avvalo turli xarajatlarni amalga oshirish, ya’ni investitsiya mablag’larini sarflash talab etiladi. “Investitsiya” atamasi lotincha “invest” so’zidan olingan bo’lib, “pul sarf qilmoq”, “pul qo’ymoq” kabi ma’nolarni anglatadi. Investitsiya faoliyati subyektlari investitsiya loyihalarining barcha qatnashchilari: investorlar, investitsiya faoliyati obyektlaridan foydalanuvchilar, banklar, sug’urta kompaniyalari, vositachi tashkilotlar, investitsiya fondlari va boshqalar hisoblanadi. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish vositalariga sarflanadigan barcha mablag’lar investitsiyalar deb ataladi. Ular qishloq xo’jaligi korxonalarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlaydi va ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish, kimyolashtirish, elektrlashtirish, avtomatlashtirish natijasida mehnat unumdorligi oshadi, xarajatlar esa tejaladi. Natijada yetishtiriladigan mahsulotlar hajmi ko’payadi va sifati yaxshilanadi, olinadigan foyda summasi oshadi. Bu investitsiyalarni amalga oshirishning tub maqsadidir. Shularni e’tiborga olgan holda respublikada barqaror investitsion siyosat ishlab chiqilgan. U O’zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi va “Chet el investitsiyalari to’g’risida”gi Qonunlari hamda boshqa me’yoriy hujjatlar asosida amalga oshirilmoqda. Barcha sohalar singari qishloq xo’jaligini rivojlantirishda ham investitsiyalarning ahamiyati juda katta. Chunki tarmoqni ustuvor shaklda rivojlantirish uchun uning moddiy-texnika bazasini mustahkam ravishda barpo etish zarur. Buning uchun uni zamonaviy binoinshootlar, barcha turdagi zarur texnikalar, qishloq xo’jalik mexanizmlari, ichki irrigatsiya va melioratsiya inshootlari, serunum, tezpishar navlar, mahsuldor chorva mollari zotlari hamda aylanma vositalar va boshqa ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlash lozim.

Hozirgi davrda investitsion mablag’lar yangi, samarali texnologiyaga hamda intellektual mulkni barpo etishga sarflanishi maqsadga muvofiqdir. Bu masalaning to’g’ri, samarali hal etilishi ma’lum miqdordagi investitsiyalar sarflanishini obyektiv ravishda talab etadi. Demak, investitsiya mablag’lari tarmoqda doimiy va o’zgaruvchan kapitalni hamda intellektni barpo etish va ularni rivojlantirish hamda yuksaltirish uchun sarflanadi. U uzoq hamda qisqa muddatlarga mo’ljallab sarflanishi mumkin. Qishloq xo’jaligining asosiy vositalarini sotib olishga, qurishga hamda ularni kapital ta’mirlashga sarflansa, unda bu sarflar uzoq muddatga mo’ljallangan bo’ladi. U asosiy kapitalga sarflangan investitsiyalar deb ataladi. Shu bilan birgalikda investitsiyalar qishloq xo’jaligining aylanma vositalariga ham sarflanadi, ular odatda qisqa muddatga sarflanadi. Demak, investitsiyalar natijasida qishloq xo’jaligining ishlab chiqarish vositalari barpo etilib, ularning ishga yaroqliligi tubdan yaxshilanadi. Investitsiyalar maqsad va vazifalariga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: - kapital investitsiyalar; - innovatsion investitsiyalar; - ijtimoiy investitsiyalar. Asosiy va aylanma fondlarni barpo etishga va ularni takror ishlab chiqarishga, shuningdek, moddiy ishlab chiqarishning barcha shakllarini rivojlantirishga sarflangan investitsiyalar kapital investitsiyalar deb ataladi. Texnika va texnologiyalarning yangi avlodini yaratish, mavjudlarini takomillashtirish va ularni o’zlashtirishga sarflangan investitsiyalar innovatsion investitsiyalardir. Inson salohiyatini, malakasini va ishlab chiqarish tajribasini oshirishga, shuningdek, nomoddiy ne’matlarning boshqa shakllarini rivojlantirishga sarflanadigan mablag’lar ijtimoiy investitsiyalar deb ataladi. Investitsiyalarni real va moliyaviy investitsiyalarga ham bo’lish mumkin. Moddiylashgan asosiy va aylanma vositalarga sarflangan mablag’lar real investitsiyalarni tashkil etadi. Real investitsiyalar kapital qo’yilmalar deb ham ataladi. Kapital qo’yilmalar yalpi va sof kapital qo’yilmalarga bo’linadi. Real investitsiyalarning umumiy summasi yalpi kapital qo’yilmalarni tashkil etadi. Real

investitsiyalarni sarflash natijasida ishga tushirilgan qismi sof kapital qo’yilmalardir. Sof kapital qo’yilma yalpi kapital qo’yilma summasiga teng yoki kam bo’lishi mumkin. Qishloq xo’jaligi, jumladan, korxonalar miqyosida yalpi kapital qo’yilmani sof kapital qo’yilmaga aylantirishga alohida e’tibor berilishi lozim. Sarflanayotgan real investitsiyalar moddiylashtirilishini, ya’ni ishga tushirilishini ta’minlash zarur. Qimmatli qog’ozlarni (aksiya, obligatsiya, sertifikat va hokazo) shakllantirishga sarflangan mablag’lar esa moliyaviy investitsiyalar hisoblanadi. Mamlakatimiz qishloq xo’jaligida moliyaviy investitsiyalar ko’lamini kengaytirish maqsadga muvofiqdir. Jumladan, fermer xo’jaliklari, agrofirmalarda qimmatli qog’ozlar chiqarib, sotilishini yo’lga qo’yish lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida investitsion siyosatni shakllantirishda quyidagilarga alohida e’tibor berish kerak: - tender asosida raqobatbardosh loyihalarni tanlash. Bu qishloq xo’jaligida investitsion loyihalar bozori barpo etilishini ta’minlaydi; - qishloq xo’jaligi uchun mo’ljallangan investitsiyalarning iqtisodiy jihatdan asoslanganligi. Qishloq xo’jaligi tabiiy-iqtisodiy omillarining xususiyatlarini hisobga olgan holda loyihalarning iqtisodiy-ijtimoiy natijalari aniqlangan bo’lishi zarur. Chunki, ayrim hollarda loyihada belgilangan mablag’lar ko’zda tutilgan tadbirlarni bajarish uchun yetmaydi va oqibatda ko’zlangan maqsadga erishilmaydi. Bu hol investitsion loyihalar uzoq muddatga cho’zilishiga olib keladi; - chet el investorlarini va ularning investitsiyalarini qishloq xo’jaligiga jalb etish. Buning uchun xorijlik tadbirkorlarni mamlakatimiz qishloq xo’jaligida mavjud ishlab chiqarish imkoniyatlar va ular uchun yaratilgan imkoniyatlar bilan tanishtirish, reklamani to’g’ri yo’lga qo’yish hamda investitsion muhitni yanada yaxshilab borish lozim va boshqalar. Barcha omillarni e’tiborga olgan holda sarflanadigan investitsiyalar qishloq xo’jaligining mustahkam moddiy-texnika bazasini barpo etadi, qishloq xo’jaligi zamonaviy mashinalar, traktorlar, kombaynlar, bino-inshootlar bilan ta’minlanadi, bog’lar, uzumzorlar barpo etiladi, chorva hayvonlarining mahsuldor zotlari

yaratiladi va hokazo. Ular yangi ish o’rinlari barpo etilishini ham ta’minlaydi, qishloq xo’jaligida band bo’lgan tadbirkorlarning bilimlarini, malakalarini yuksaltiradi, bozor munosabatlarini shakllantiradi. Ularning uyg’unlashishi natijasida tarmoqda yetishtiriladigan mahsulotlar hajmi ko’payib, raqobatbardoshligi oshadi. Bu, o’z navbatida, aholi va qayta ishlash tarmoqlarining talabi qondirilishini ta’minlaydi, fuqarolarning turmush darajasini yuksaltiradi. Bularning hammasi investitsiyalarning iqtisodiy-ijtimoiy ahamiyati katta ekanligidan dalolat beradi. Investitsiyalarning mamlakat iqtisodiyoti va qishloq xo’jaligidagi ahamiyati ulkan. Birinchidan , investitsiyalar jami xarajatlarning asosiy qismi hisoblanadi. Investitsiyalardagi o’zgarishlar jami talabga yetarlicha ta’sir ko’rsatadi, shuningdek aholining bandligi va yalpi milliy daromad hajmining ham o’zgarishini ta’minlaydi. Ikkinchidan , investitsiyalar korxonaning asosiy fondlari jamg’arilishiga, ya’ni ko’payishiga olib keladi. Bunda ishlab chiqarish kuchlarini kengaytirishga sarf qilingan pul mablag’lari boshlang’ich bosqichda korxona faoliyati natijalariga ta’sir etmasligi mumkin, lekin kelajakda iqtisodiy o’sish uchun zarur bazani yaratadi. Uchinchidan , investitsiyalarning noratsional sarf qilinishi ishlab chiqarish resurslari, xarajatlar o’sishiga olib keladi, natijada yalpi milliy daromad qisqaradi. Misol uchun, tugallanmagan qurilishning ko’payishi, moddiy resurslar sarfi oshishi, to’lanadigan ish haqining ko’payishi hamda ishlab chiqarishning qisqarishi shular jumlasidandir. Ular sarflanayotgan investitsiyalarning qiymati o’sishiga hamda samaradorligi pasayishiga ta’sir etadi. Investitsiyalarning miqdori, dinamikasi va samaradorligi quyidagi omillarga bog’liq: • investitsiya amalga oshirilayotgan loyihaga; • mamlakatdagi va korxona faoliyatidagi iqtisodiy o’zgarishlarga; • davlatning soliq siyosati va banklarning foiz stavkasiga;

• tashqi savdo bo’yicha yuritilayotgan siyosatga; • valyuta kursi o’zgarishiga; • mamlakatning siyosiy hayotidagi barqarorlikka. Investitsiyalar qishloq xo’jaligining har tomonlama rivojlanishiga ko’maklashadi, chunki ularning evaziga tarmoqning moddiy-texnika bazasi mustahkamlanadi. Ulardan to’liq va samarali foydalanish natijasida jonli mehnat xarajatlari qisqarib, mahsulotlar ishlab chiqarish hajmi ko’payadi, sifati yaxshilanadi. Bu hol qishloq xo’jalik mahsulotlariga bo’lgan talab yanada yaxshiroq qondirilishini ta’minlaydi. Shu bilan birgalikda sof foyda summasi ko’payadi. Natijada qishloq xo’jaligini kengaytirilgan takror ishlab chiqarish asosida rivojlantirish imkoniyati paydo bo’ladi, aholining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli yanada yuksaladi. Bular investitsiyalarning ijtimoiy va iqtisodiy samaradorligi mavjudligidan dalolat beradi. 2. Qishloq xo’jaligiga investitsiyalarni jalb etish yo’llari. Qishloq xo’jaligining barqaror rivojlanishi tarmoqda mavjud bo’lgan ishlab chiqarish vositalari oqilona tarzda takror ishlab chiqarilishini talab etadi. Bu jarayon ishlab chiqarish vositalarini sotib olish, ta’mirlash, qurish, innovatsion hamda ijtimoiy munosabatlar yig’indisidan tashkil topadi. Barcha investitsiyalar quyidagi yirik ikkita manbadan shakllantirilib, amalga oshiriladi: • korxonaning o’z mablag’lari hisobidan; • chetdan jalb qilingan mablag’lar orqali. Korxonaning investitsiyalarni shakllantirishda qo’llaniladigan o’z mablag’lariga quyidagilar kiradi: - korxonaning sof foydasidan ajratilayotgan mablag’lar; - amortizatsiya fondidagi mablag’lar; - asosiy vositalarni tugatishdan, sotishdan kelib tushgan mablag’lar; - asosiy vositalarni ijaraga berishdan tushgan mablag’lar;

- qishloq xo’jalik korxonalarining boshqa korxonalar qimmatli qog’ozlarini sotib olishi natijasida oladigan dividendlardan ajratilayotgan mablag’lar va boshqa shu kabilar. Qishloq xo’jaligi tarmog’ida ishlab chiqarish jarayonining mavsumiyligi mazkur tarmoqda faoliyat yurituvchi tadbirkorlarning investitsion imkoniyatlarini cheklab qo’yadi. Tarmoqda ishlab chiqarish vositalari sifatida tirik organizmlarning ishtirok etishi, mahsulot ishlab chiqarish jarayonida ularning ma’lum vegetatsiya davrini o’tishi lozomligi ishlab chiqarish jarayonining uzoq davom etishiga olib keladi. Masalan, kuzgi bug’doy oktabr oyida ekiladi va kelgusi yilning may oyida tayyor mahsulot olinadi, ya’ni 7-8 oy o’tgachgina tayyor mahsulot olinadi. Bunday holatda tarmoqda faoliyat yurituvchi tadbirkorlarning uzoq muddat davomida investitsiyani amalga oshirish uchun mablag’lari yetishmaydi. Investitsiyalarni shakllantirishda chetdan jalb qilinadigan mablag’larga quyidagilar kiradi: - qishloq xo’jaligi uchun davlat budjetidan ajratiladigan mablag’lar; - tijorat banklaridan olinadigan kreditlar; - hamkorlardan olinadigan mablag’lar; - qimmatli qog’ozlar chiqarib sotish orqali jalb etiladigan mahalliy va xorijiy korxonalar hamda fuqarolarning bo’sh turgan mablag’lari; - xayriya fondlaridan, homiylar tomonidan ajratilayotgan mablag’lar va boshqalar. Chetdan jalb qilingan mablag’lar orasida bank kreditlari alohida o’rin tutadi. Ular ishlab chiqarish faoliyati natijalaridan qat’i nazar, alohida korxonalar ehtiyojlarini hisobga olgan holda investitsiyalarni amalga oshirishga imkon beradi. Bank kreditlari korxona o’z mablag’larining investitsiya uchun kerakli miqdorini yig’masdan turib investitsiya jarayonini tezlashtiradi. Kreditlar investitsiya manbai sifatida nafaqat kapital qurilishda, balki yangi texnikani joriy qilishda ham ishlatiladi. Investitsiyalarning asosiy vazifasi – tarmoq mahsulotini ko’paytirish va ishlab chiqarish samaradorligining o’sish sur’atlari tezlashtirilishini ta’minlashdir.

Moliyalashtirish manbalari bo’yicha qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligiga kiritilgan investitsiyalar to’g’risidagi ma’lumotlar 1jadvalda keltirilgan. 1-jadval Moliyalashtirish manbalari bo’yicha qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligiga kiritilgan investitsiyalar (mlrd. so’m) 2016 2017 2018 2019 Jami 4795,3 6110,6 7991,9 12199,1 Shu jumladan: respublika budjeti mablag’lari 565,7 553,4 911,1 1935,6 korxona va tashkilotlar mablag’lari 510,0 905,5 1768,8 1132,9 tijorat banklari kreditlari va boshqa qarz mablag’lari 371,2 715,6 2328,1 2034,1 xorijiy investitsiya va kreditlar 171,8 189,8 1064,4 5050,6 boshqa moliyalashtirish manbalari 3176,6 3746,3 1919,5 2045,9 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligiga kiritilgan investitsiyalarning tarkibida moliyalashtirish manbalarining salmog’i to’g’risidagi ma’lumotlar 2-jadvalda keltirilgan. 2-jadval Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligiga kiritilgan investitsiyalarning tarkibida moliyalashtirish manbalarining salmog’i (foizda) 2016 2017 2018 2019 Jami 100,0 100,0 100,0 100,0 Shu jumladan: respublika budjeti mablag’lari 11,8 9,1 11,4 15,9

korxona va tashkilotlar mablag’lari 10,6 14,8 22,2 9,3 tijorat banklari kreditlari va boshqa qarz mablag’lari 7,7 11,7 29,1 16,7 xorijiy investitsiya va kreditlar 3,6 3,1 13,3 41,4 boshqa moliyalashtirish manbalari 66,3 61,3 24,0 16,7 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligiga kiritilgan investitsiyalarning tarkibida korxona va tashkilotlarning mablag’lari 2018-yildagi 22,2 foizdan 2019-yilda 9,3 foizga tushgan, tarmoqqa jalb etilgan xorijiy investitsiyalar va kreditlar hajmi esa keskin oshgan, ya’ni 2018- yildagi 13,3 foizdan 2019-yilda 41,4 foizga yetgan. Yuqori rentabellik darajasiga ega korxonalar ishlab chiqarish vositalarini yangilash maqsadida kapital qo’yilmalarni amalga oshirishda ko’proq imkoniyatga ega bo’ladi. Shuni ham aytib o’tish kerakki, investitsiya qilishda korxona imkoni boricha o’z mablag’laridan foydalanishi ikkita ustunlikka olib keladi: korxonada tashqi qarzlar mavjud bo’lmaydi (olingan kreditlar bo’yicha foiz, ijara haqi va hokazo), shuningdek, korxonani boshqarishda mustahkam pozitsiyani shakllantiradi. Ayni paytda xo’jaliklarga chetdan jalb qilinadigan mablag’larning manbalaridan biri xo’jalik a’zolarining vaqtincha bo’sh turgan mablag’larini jalb etish hisoblanadi. Bunday investitsiyani amalga oshirish uchun korxona o’z ichida qisqa muddatli obligatsiyalarni chiqarib, ularni a’zolariga ishonchli tarzda tarqatishi (sotishi) yoki huquqiy kuchga ega bo’lgan ishonchli dalolatnomalarni ham berishi mumkin. Xo’jalik a’zolari esa muomalaga berilgan mablag’larini ma’lum muddat o’tgandan so’ng belgilangan foizi bilan qaytarib olish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Bu turdagi investitsiya imkoniyatlaridan qishloq xo’jaligi korxonalarida unumli foydalanish kerak. Xorijiy investitsiyalar chet mamlakatlardagi yuridik va jismoniy shaxslarning mablag’laridan tashkil topadi. Chet ellik investorlar tomonidan foyda

olish maqsadida tadbirkorlik faoliyati va qonun hujjatlarida ta’qiqlanmagan boshqa turdagi faoliyat obyektlariga qo’shadigan barcha turdagi moddiy va nomoddiy boyliklar va ularga doir huquqlar, shu jumladan, intellektual mulkka doir huquqlar respublika hududida chet el investitsiyalari hisoblanadi. Ular O’zbekiston Respublikasi hududida quyidagi yo’llar bilan amalga oshiriladi: • respublika qishloq xo’jaligidagi yuridik hamda jismoniy shaxslarning Nizom jamg’armalarida va boshqa mol-mulkida ulush qo’shib qatnashish; • tarmoqda chet ellik investorgarga to’liq qarashli bo’lgan xo’jalik jamiyatlari va shirkatlari, bank, sug’urta va boshqa korxonalarni barpo etish va rivojlantirish; • mol-mulk, aksiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlarni, shu jumladan, O’zbekiston Respublikasi rezidentlari tomonidan emissiya qilingan qarz mablag’larini sotib olish; • intellektual mullka, shu jumladan, mualliflik huquqlari, patentlar, firma nomlari va nou-xaularga, shuningdek, ishchanlik nufuziga (gudvillga) huquqlar kiritish va boshqalar. Ularni chet davlatlar yoki bu davlatlarning quyidagi hududiy organlari amalga oshiradilar: • davlatlararo bitimlar yoki boshqa shartnomalarga muvofiq tashkil topgan yoki xalqaro ommaviy huquq subyektlari bo’lgan xalqaro tashkilotlar; • chet davlatlarning qonun hujjatlariga muvofiq tashkil topgan va faoliyat ko’rsatib kelayotgan yuridik shaxslar, shirkatlar, uyushma va tashkilotlar; • chet el fuqarolari bo’lmish jismoniy shaxslar va boshqalar. Hozirgi davrda mamlakat qishloq xo’jaligini boshqarishni takomillashtirishga va ishlab chiqarishini rivojlantirishga Jahon banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot bankining respublikamizdagi bo’limlari hamda AQSh, Germaniya, Isroil, Gollandiya, Fransiya va boshqa davlatlarning vakolatxonalari investitsiyalarni joylashtirish, sarflash orqali muayyan darajada hissa qo’shish ishlari bilan shug’ullanmoqda. Lekin ularning investitsiyalari mavjud imkoniyatlar darajasidan ancha pastdir. Shuning uchun bu

masalaga, ya’ni chet el investitsiyalarini jalb etish muammosiga kelajakda alohida e’tibor berish maqsadga muvofiqdir. Qishloq xo’jaligi tarmog’iga jalb etilgan xorijiy investitsiyaga misol tariqasida 2020-yil 11-avgustda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki hamda Xalqaro taraqqiyot uyushmasi ishtirokida “O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligini modernizatsiya qilish” loyihasini amalga oshirish choratadbirlari to’g’risida”gi PQ-4803-sonli qarori asosida jalb etilgan invstitsiyani keltirishimiz mumkin. Umumiy qiymati 659,3 mln. AQSh dollariga teng bo’lgan ushbu loyiha 6 yilga (2020-2026-yillar) mo’ljallangan. Loyiha doirasida Jahon banki tomonidan 30 yil muddatga quyidagi shartlar asosida 500 mln. AQSh dollar ajratilmoqda: - 10 yillik imtiyozli davr bilan Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki tomonidan 181 mln. AQSh dollari miqdoridagi qarz; - 10 yillik imtiyozli davr bilan Xalqaro taraqqiyot uyushmasining 100 mln. AQSh dollari miqdoridagi kredit; - 5 yillik imtiyozli davr bilan Xalqaro taraqqiyot uyushmasining 219 mln. AQSh dollari miqdoridagi imtiyozli kredit. Loyihada O’zbekistonning ulushi 159,3 mln. AQSh dollarini tashkil etadi, shu jumladan: - soliq va bojxona to’lovlari bo’yicha imtiyozlar berish, investitsiya davrida moliyaviy xarajatlarni to’lash shaklidagi ulush – 124,3 mln. AQSh dollarini; - loyiha ishtirokchilarining ulushi esa 35 mln. AQSh dollari ekvivalentini tashkil etadi. Qarorda Jahon banki tomonidan moliyalashtirilayotgan loyihaning ustuvor yo’nalishlari, etib quyidagilar belgilangan: -qishloq o’jaligida ilmiy-tadqiqot, ta’lim va maslahat xizmatlarining ishlab chiqarish bilan integratsiyalashgan samarali tizimini yaratish; - qishloq xo’jaligini raqamlashtirish, statistik ma’lumotlarni to’plash, tahlil qilish va tarqatishning ishonchli va shaffof usullarini joriy etish; - oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash va qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirishda “daladan iste’molgacha” tamoyili asosida sifat nazoratini kuchaytirish, agrologistika, yo’l va boshqa zarur

infratuzilmani yaratish; - eksportni rag’batlantirish, xalqaro bozorlarda raqobatbardosh, eksportbop yuqori qo’shilgan qiymatli qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish borasida qulay agrobiznes muhitini va qo’shilgan qiymat zanjirini yaratish; - qishloq xo’jaligi va oziq-ovqat tarmog’ini diversifikatsiyalash, sohada davlat ishtirokini kamaytirish, kooperatsiya tizimini rivojlantirish, hamda sohaning investitsiyaviy jozibadorligini oshirish; - yer va suv resurslari, o’rmon fondidan oqilona foydalanish; -sohaga boshqaruvning zamonaviy tizimlarini joriy etish, xizmat ko’rsatish tizimini takomillashtirish. Qishloq xo’jaligiga jalb etilayotgan investitsiyalarni boshqa tarmoqlar bilan taqqoslaganda ularning salmog’i past darajani tashkil etadi. Shuni inobatga olgan mamlakatimiz hukumati tomonidan mazkur tarmoqqa jalb etiladigan investitsiyalar hajmini oshirishga alohida e’tibor berilmoqda. Bunda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchilarning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, issiqxonalar tashkil etish, sug’orishning zamonaviy tejamkor usullarini joriy etish, qishloqlarning qiyofasini zamonaviylashtirish, qishloq infratuzilmasini rivojlantirish va boshqa shu kabi maqsadlarga katta miqdordagi mablag’lar sarflanmoqda va kelgusida ham bu jarayon davom etadi. 3. Investitsiyalardan foydalanish samaradorligini tavsiflovchi ko’rsatkichlar va ularni aniqlash tartibi. Qishloq xo’jaligiga investitsiyalarni sarflashdan maqsad – tarmoqda ishlab chiqarishni rivojlantirish, qo’shimcha foyda olish va fuqarolarning yashash sharoitini yaxshilashdir. Ularning darajasini loyihalar tuzishda hamda bu loyihalarni amalga oshirishda aniqlash mumkin. Buning uchun investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligi aniqlanadi. Iqtisodiy samaradorlik xarajatlar bilan foyda summalari taqqoslanishi natijasida aniqlanadi.

Investitsiyalardan foydalanish samaradorligiga baho berishda quyidagi ko’rsatkichlardan foydalaniladi: a) investitsiyalarning mutlaq iqtisodiy samaradorligi koeffitsiyenti. Uning darajasi sarflangan investitsiyalar natijasida yalpi ichki mahsulotning o’sgan summasini shu o’sishni ta’minlagan investitsiya summasiga nisbati bilan aniqlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin: Bunda: Si – investitsiyalarning mutlaq iqtisodiy samaradorlik koeffitsiyenti; YaMo’ – ma’lum bir davr ichida yalpi mahsulotning o’sgan summasi, so’mda. Bunda qishloq xo’jaligida yalpi daromadning o’sgan summasi ham olinishi mumkin; Is – sarflangan investitsiya summasi. Bu ko’rsatkich sarflangan 1 so’mlik investitsiya mablag’i evaziga necha so’mlik yalpi ichki mahsulot yoki yalpi daromad olinganligini ifodalaydi. Uning mutlaq miqdori imkoni boricha yuqori bo’lishi maqsadga muvofiq. Shunda investitsiyalarning mutlaq iqtisodiy samaradorlik darajasi yuqori bo’ladi. Kam bo’lsa, u iqtisodiy samaradorlik darajasi past bo’lganligidan dalolat beradi, bunday holda investitsiyalarni sarflash maqsadga muvofiq hisoblanmaydi. Investitsiyalar aksariyat hollarda uzoq muddatga mo’ljallangan xarajatlardir. Shuning uchun ularning bir necha yillar davomidagi iqtisodiy samaradorligini aniqashda qiyosiy baholardan foydalanish lozim. Bunda inflyatsiya darajasi hisobga olinadi. b) sarflangan investitsiyaning samaradorligi. Uni aniqlash uchun investitsiya sarflanishi natijasida sof foydaning o’sgan summasini shu o’sishni ta’minlagan investitsiya summasiga taqsimlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin:

Bunda: SFo’ – investitsiyani amalga oshirish natijasida sof foydaning o’sgan summasi; O’TIS - foydaning o’sishini ta’minlagan investitsiya summasi. Bu ko’rsatkich yordamida sarflangan bir so’mlik investitsiya necha so’mlik yoki tiyinlik foyda keltirilganligi aniqlanadi. Shuning uchun bu ko’rsatkichning mutlaq miqdori yuqori bo’lgani maqsadga muvofiqdir. d) investitsiya sarflanishi natijasida xarajatlarning tejalishi. Qishloq xo’jaligida sarflangan investitsiyalar ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish orqali mahsulot yetishtirish uchun qilingan o’rtacha xarajatlar (mahsulot tannarxi) ni kamaytirishda ham muhim ahamiyatga ega. Ushbu holatga baho berishda ularning iqtisodiy samaradorlik darajasi tejalgan mablag’ qiymatini sarflangan investitsiya summasiga taqsimlab ham aniqlanadi. U quyidagi tenglik yordamida aniqlanishi mumkin: Bunda: T 1 – investitsiya sarflanishidan oldingi tannarx summasi, ming so’mda; T 2 – investitsiya sarflanganidan keyingi tannarx summasi, ming so’mda. Bu ko’rsatkichning ham mutlaq darajasi yuqori bo’lishi maqsadga muvofiqdir. e) investitsiyaning qoplanish muddati. Bu ko’rsatkich sarflangan investitsiya summasini olingan sof foydaning o’sgan summasiga taqsimlash orqali aniqlanadi. Bunda quyidagi formulalardan foydalanish mumkin: Investitsiyalarning qoplanish muddati imkon qadar qisqa bo’lishi maqsadga muvofiqdir.

f) sarflangan investitsiyaning kelajakda keltiradigan foydasi. Bu ko’rsatkich quyidagi formula orqali aniqlanadi: F k =S o (1+i/100) t Bu yerda: F k – investitsiyaning kelajakdagi foydasi; S o – boshlang’ich summa; i – inflyatsiya darajasi; t – investitsiya muddati. g) agrar sohaga sarflangan investitsiyalarning samaradorligini tavsiflovchi ko’rsatkichlardan yana biri – agrar sohaga jalb qilingan 1 so’mlik investitsiyaga to’g’ri keladigan qishloq xo’jalik yalpi mahsuloti ko’rsatkichidir. Ushbu ko’rsatkichni aniqlash uchun qishloq xo’jaligi tarmog’ida yaratilgan yalpi mahsulot hajmi ushbu tarmoqda sarflangan jami investitsiya summasiga taqsimlanadi: Bunda: Iym – 1 so’mlik investitsiyaga to’g’ri keluvchi qishloq xo’jalik yalpi mahsuloti; YMqx – qishloq xo’jalik yalpi mahsuloti; Is – tarmoqqa sarflangan investitsiya summasi. Rivojlangan mamlakatlarda davlat narx siyosati orqali fermerlar daromadi barqarorligini qo’llab-quvvatlaydi va shu orqali fermer xo’jaligining investitsiya jamg’armasini tashkil etuvchi daromadlarning minimal darajasini ta’minlashga harakat qilinadi. Ushbu mamlakatlar amaliyotida agrar sohadagi investitsiya faoliyatini boshqarishning ikkita zamonaviy modeli keng qo’llanilmoqda: Amerika va Yevropa modellari. Agrar sohadagi investitsiya faoliyatini boshqarishning Amerika modeli AQSh va Kanada davlatlari uchun xos bo’lib, ularda davlat budjeti mablag’lari hisobidan qishloq xo’jaligiga ajratiladigan assignatsiyalar to’g’ridan-to’g’ri pul to’lovi ko’rinishida amalga oshiriladi. Bunda, ayniqsa, imtiyozli kreditlar, fermerlarga investitsiyalar uchun soliq imtiyozlari, kreditni qaytarish muddatlarini uzaytirish kabi usullardan samarali foydalaniladi. Soliq

tizimidagi imtiyozlar qishloq xo’jaligi mahsulotlari hajmini oshirish, yerlarning mahsuldorligini oshiruvchi muhitni ta’minlashda muhim o’rin tutadi. Ichki va tashqi bozorning qishloq xo’jaligi mahsulotlariga bo’lgan talabini qondirish eng dolzarb masaladir. Uni hal etish uchun investitsiyalarni sarflash zarur. Buning uchun esa siyosiy, mintaqaviy, iqtisodiy hamda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash darkor. Respublikada bozor iqtisodiyotiga bosqichma- bosqich o’tish davrida yuqorida ta’kidlangan sharoitlar yaratilmoqda. Qishloq xo’jaligini yanada rivojlantirish uchun mazkur tarmoqqa sarflanadigan investitsiyalar hajmini oshirish lozim. Bunda o’tkaziladigan turli ko’rgazmalar ham muhim ahamiyatga ega. Bu borada ham mamlakatimiz hukumati tomonidan ko’plab ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, Toshkent shahrida “O’zagroekspo” ko’rgazmasi an’anaviy tarzda o’tkazib kelinmoqda. Shu kabi ko’rgazmalarda qishloq xo’jaligi sohasida faoliyat yurituvchi subyektlar xorijlik tadbirkorlar bilan hamkorlik aloqalarini yo’lga qo’yish va shu orqali sohaga investitsiyalar oqimini ko’paytirish imkoniga ega bo’lmoqdalar. 4. Qishloq xo’jaligiga investitsiyalarni jalb etish ko’lamini va samaradorligini oshirish yo’llari. Agrar sohaga jalb qilingan investitsiyalar samaradorligini oshirish qishloq infratuzilmasini rivojlantirish, qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi va aholi turmush farovonligini oshirish imkonini beradi. Buning uchun agrar sohaga jalb qilinadigan investitsiyalarni moliyalashtirish mexanizmlarini takomillashtirish talab etiladi. Mamlakatimizdagi va chet ellik iqtisodchi olimlar tomonidan agrar sohani investitsiyalash samaradorligini oshirish masalalari tadqiq qilingan. Agrar sohadagi investitsiyalarni moliyalashtirish mexanizmining ayrim nazariy va amaliy jihatlari iqtisodchi olimlarimizdan A. Vahabov, D. G’ozibekov, S. Umarov,

E. Shodmonovlarning ilmiy izlanishlarida tadqiq qilingan. A. Vahobov ilmiy tadqiqotlariga asoslangan holda, agrar sohani investitsiyalash jarayoni davlat tomonidan moliyaviy qo’llab-quvvatlanishi shart degan xulosaga kelgan. E. Shodmonov esa, qishloq xo’jaligi korxonalari moliyaviy holatining beqarorligi, investitsion xarajatlarni moliyalashtirish manbalaridan foydalanish imkoniyatining cheklanganligi sharoitida lizing asosida investitsiyalarni moliyalashtirish amaliyotini kuchaytirish maqsadga muvofiqligini asoslab bergan. Xorijlik iqtisodchi olimlardan A. Yemelyanov agrar sohaga sarflangan investitsiyalar samaradorligiga salbiy ta’sir etuvchi asosiy omil sifatida baholar o’rtasidagi nomutanosiblikni ko’rsatadi. Uning fikriga ko’ra, qishloq xo’jalik mahsulotlari baholarining o’sish sur’ati agrar soha ehtiyojlari uchun zarur bo’lgan resurslar baholarining o’sish sur’atidan sezilarli orqada qolayotganligi investitsiyalash uchun zarur bo’lgan mablag’larni jamg’arish imkonini bermayapti. Respublikamizdagi siyosiy-iqtisodiy barqarorlik qishloq xo’jaligiga investitsiyalar jalb etilishiga imkoniyat bermoqda. Uning rivojlanishini ta’minlash maqsadida investitsion siyosatning huquqiy asoslari ham barpo etilgan. Ularning mavjudligi so’nggi yillarda tarmoqqa ma’lum miqdorda investitsiyalar sarflanishini ta’minlamoqda. So’nggi yillarda respublika iqtisodiyotiga yo’naltirilgan investitsiyalarning 3-4 foizi qishloq xo’jaligiga sarflangan. Bu mavjud imkoniyatlarga nisbatan kam. Shuning uchun kelajakda bu investitsion holatni qishloq xo’jaligi foydasiga o’zgartirish maqsadga muvofiqdir. Xuddi shunday holatni xorijiy investitsiyalarni jalb etish jarayonida ham kuzatish mumkin. Chet el investitsiyalarini qishloq xo’jaligiga jalb etish bo’yicha ham holat talab darajasida emas. Bu boradagi ishlarni jonlantirish va shu orqali qishloq joylarda zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlangan qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchi korxonalar sonini ko’paytirish maqsadga muvofiqdir. Bu orqali nafaqat mahsulot ishlab chiqarish hajmi ortadi, balki qishloq aholisini ish bilan ta’minlashga ham erishiladi. Investitsiyalarni amalga oshirishda xo’jaliklarning o’zlari tomonidan sarflangan mablag’lar ham muhim ahamiyatga ega. 2019yilda ularning mablag’lari

hisobidan qishloq xo’jaligiga sarflanayotgan investitsiyalarning 9,3 foizi amalga oshirilgan, vaholanki 2018-yilda ushbu ko’rsatkich 22,2 foizni tashkil etgan edi. Qishloq xo’jaligi tarmog’ida faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlarining investitsiyalarni amalga oshirish imkoniyatlarini oshirish lozim. Qishloq xo’jaligi tarmog’ida faoliyat yurituvchi tadbirkorlarning investitsion faolligiga salbiy ta’sir etayotgan omillarni aniqlash va ularni bartaraf etish muhim ahamiyatga ega. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 6-oktabrdagi “Fermer xo’jaliklari faoliyatini yuritishda yer uchastkalari miqdorini maqbullashtirish choralarini ko’rish yuzasidan takliflar ishlab chiqish bo’yicha maxsus komissiya tashkil etish to’g’risida”gi 3077-sonli farmoyishiga muvofiq fermer xo’jaliklarining ekin maydonlari qayta ko’rib chiqildi. Ushbu farmoyish asosida tashkil etilgan maxsus komissiyalar har bir fermer xo’jaligini individual o’rganib chiqib, yer uchastkalari miqdorini maqbullashtirish choralarini ko’rish yuzasidan takliflar ishlab chiqishi nazarda tutilgan edi. Ya’ni, fermer xo’jaligining mavjud imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda uning yer uchastkasini kengaytirish, o’zgarishsiz qoldirish yoki kamaytirish bo’yicha takliflar berishi lozim edi. Lekin, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davom etayotgan o’sha paytda fermer xo’jaliklarining yer uchastkalari miqdorini ko’paytirish ularning iqtisodiy salohiyatini oshiradi degan fikrlar ilgari surildi. Shu sababli ushbu farmoyish bo’yicha mamlakatimizdagi fermer xo’jaliklari asosan yiriklashtirildi. Buning natijasida ko’plab fermer xo’jaliklaridan yer uchastkalari qaytarib olindi. Bundan tashqari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015-yil 15-dekabrda “Fermer xo’jaliklarini yuritish uchun berilgan yer uchastkalari maydonlarini maqbullashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 362- sonli hamda 2019-yil 9-yanvardagi “Fermer xo’jaliklari va boshqa qishloq xo’jaligi korxonalari yer maydonlarini maqbullashtirish hamda qishloq xo’jaligi ekin yer maydonlaridan samarali foydalanishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 14-sonli qarorlari ham qabul qilindi. Ushbu hukumat qarorlarining ijrosini ta’minlash jarayonida ham joylardagi ayrim mutasaddi rahbarlarning yo’l qo’ygan xatolari tufayli fermer xo’jaliklaridan yer maydonlarining asossiz olib

qo’yilishi holatlari kuzatildi. Buning natijasida fermer xo’jaliklari rahbarlarida o’zlariga uzoq muddatga ijaraga berilgan yer uchastkalarining shartnomada ko’rsatilgan muddat davomida daxlsiz bo’lishiga ishonch susaydi. Bu esa fermerlar tomonidan o’z faoliyatiga uzoq muddatli investitsiyalarni amalga oshirishga bo’lgan ishtiyoqning pasayishiga olib keldi. Bundan ko’rinadiki, bozor munosabatlarini yanada takomillashtirish qishloq xo’jaligi tarmog’ida investitisiyalar ko’lamining kengayishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Davlat budjetidan ham qishloq xo’jaligini investitsiyalashga mablag’lar sarflanmoqda. Bunda “Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili” davlat Dasturi, 2008-2012-yillarga mo’ljallangan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash dasturi va boshqa shu kabi dasturlar shaklida budjetdan mablag’lar ajratilmoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat ahamiyatiga molik bo’lgan yo’nalishlarni rivojlantirishda davlat budjetidan ajratiladigan mablag’larning ahamiyati katta. Masalan, hozirgi vaqtda respublikamiz bo’yicha sug’oriladigan yerlarning 45,3 foizi turli darajada turli darajada sho’rlangan bo’lib, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash uchun davlat budjetidan investitsiyalar ko’lamini kengaytirish maqsadga muvofiqdir. Chunki, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash ko’p miqdorda mablag’lar sarflanishi talab etiladi va qishloq xo’jaligi tarmog’ida faoliyat yuritayotgan fermer xo’jaliklarida ushbu jarayonga investitsiyalarni amalga oshirish imkoniyatlari cheklangan. Kelajakda qishloq xo’jaligining moddiy-texnika bazasini talab darajasida barpo etish, mehnat resurslarining bilimlarini, malakalarini, tajribalarini oshirish uchun investitsiyalar sarflashni izchil davom ettirish lozim. Qishloq xo’jaligini rivojlantirish uchun, avvalo, davlat hamda mahalliy budjetlardan ajratilayotgan investitsion mablag’larni o’z vaqtida o’zlashtirishga erishish kerak. Shu bilan birga tarmoq, korxonalar iqtisodiyotini yuksaltirish orqali ularning faoliyatini kelajakda investitsiyalash uchun ko’proq mablag’ ajratilishini ta’minlashga alohida e’tibor berish maqsadga muvofiqdir. Bunda korxonalar ixtiyoridagi fondlarning mablag’laridan ham oqilona foydalanishga harakat qilish kerak. Chunki ular investitsiyalar ko’lamini kengaytirishning real manbalari hisobanadi.

Qishloq xo’jaligiga talabni qondiradigan darajada investitsiyalar sarflanishini kelajakda ishonchli ta’minlash uchun investitsiyalarni amalga oshiruvchi yuridik hamda jismoniy shaxslar ko’lamini kengaytirish talab etiladi. Ular respublikamiz yoki chet davlatlardan bo’lishi mumkin, ularni qishloq xo’jaligidagi investitsion jarayonga faolroq jalb etishga alohida e’tibor berish lozim. Ma’lumki, jahon andozalariga javob beradigan va dunyo bozorlarida xaridorgir mahsulot ishlab chiqarish uchun xorijiy investitsiyalarni, birinchi navbatda, to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarni jalb etish bo’yicha qulay shart- sharoitlar yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur vazifalarni amalga oshirishda esa erkin iqtisodiy zonalar yetakchi o’ringa ega. Zero, bunday erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish innovatsion faoliyatni qo’llab-quvvatlash, ilg’or texnologiyalarni joriy qilish, eksport faoliyatini kengaytirish uchun qulay infratuzilma yaratish, transport va telekommunikatsiya infratuzilmasini jadal rivojlantirishda ham ayni muddaodir. Shu boisdan bugungi kunda dunyoning aksariyat davlatlari, xususan Xitoy, AQSh, Fransiya, Janubiy Koreya kabi mamlakatlarda hududiy-geografik va boshqa qulayliklardan kelib chiqqan holda, erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bugungi kunda jahonda 4000 dan ortiq erkin iqtisodiy zonalar faoliyat yuritmoqda. Bunday erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishdan asosiy maqsad – mintaqani jadal ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish uchun mamlakat va chet el investitsiyasini, istiqbolli texnologiya hamda boshqaruv tajribasini jalb etish orqali uning sanoat salohiyatini, ishlab chiqarish, transport-tranzit va ijtimoiy sohani rivojlantirish barobarida, zamonaviy bozor infratuzilmalarini tashkil etishdan iboratdir. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish va ular faoliyatiga doir munosabatlar esa 1996-yil 25-aprelda qabul qilingan “Erkin iqtisodiy zonalar to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni bilan tartibga solinadi. Ushbu qonunga 2009-yil 23-sentabrda ayrim o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilgan. Mazkur qonunning “Erkin iqtisodiy zonani tuzish” deb nomlangan 3-moddasida erkin iqtisodiy zona O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan tashkil

etilishi, erkin iqtisodiy zonaning maqomi, shuningdek, uning qancha muddatga tashkil etilishi mazkur hujjat bilan belgilanishi, erkin iqtisodiy zonaning chegaralari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanishi, erkin iqtisodiy zonaning faoliyat ko’rsatish muddatini uzaytirish belgilangan muddat tugashidan kamida 3 yil oldin O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan amalga oshirilishi ko’rsatib o’tilgan. 4-moddaga binoan esa, erkin iqtisodiy zonaning maqomi uni tashkil etish to’g’risidagi qarorda belgilangan muddat tugaganda hamda unda nazarda tutilgan maqsad va vazifalar bajarilmaganda tugatilishi belgilangan. Ushbu qonunning 6-moddasiga muvofiq, erkin iqtisodiy zonalar mamlakatimizda erkin savdo zonalari, erkin ishlab chiqarish zonalari, erkin ilmiy-texnikaviy va boshqa zonalar tarzida tuziladi. Qonunning 7- moddasiga ko’ra, erkin ishlab chiqarish zonalari – tadbirkorlikni rag’batlantirish, iqtisodiyotning ustun tarmoqlariga chet el investitsiyalarini jalb etish, istiqbolli texnologiyalarni jalb etish maqsadida xo’jalik-moliyaviy faoliyatning alohida tartiboti joriy etiladigan hududlar bo’lib, u o’z ichiga eksportga mo’ljallangan ishlab chiqarish zonalarini, agropolislarni, tadbirkorlik zonalarini va boshqa erkin zonalarni qamrab oladi. Albatta, erkin ishlab chiqarish zonalarida iqtisodiyotning ustun tarmoqlariga chet el investitsiyalarini jalb qilish orqali istiqbolli texnologiyalar joriy etiladi, pirovardida mahalliy xomashyolar asosida eksportbop mahsulotlar ishlab chiqariladi. Mamlakatimizda ham erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishga alohida e’tibor berilmoqda. 2019-yil holatiga mamlakatimizda 14 ta erkin iqtisodiy zona mavjud bo’lib, ulardan ayrimlarining faoliyati ancha jadallashgan. Xususan, “Navoiy”, “Angren”, “Jizzax”, “Urgut”, “G’ijduvon”, “Qo’qon” va “Xazorasp” erkin iqtisodiy zonalarida umumiy qiymati 486 million AQSh dollariga teng 62 ta loyiha amaliyotga joriy etilib, 4600 dan ortiq ish o’rinlari yaratilgan. Shuningdek, farmatsevtika sohasiga ixtisoslashgan 7 ta erkin iqtisodiy zonalarni rivojlantirish bo’yicha ham chora-tadbirlar ko’rilmoqda. Investitsiyalarni amalga oshirishda banklarning ko’lamini kengaytirishga erishish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun zarur barcha huquqiy, iqtisodiy

shart-sharoitlar yaratib berilgan. Shu bilan birga qishloq xo’jaligi korxonalari tomonidan tuziladigan turli birlashmalar, jumladan agrofirmalar, kredit uyushmalari va boshqa shu kabilarning ham imkoniyatlaridan keng foydalanish maqsadga muvofiq. Chunki, bir nechta fermer xo’jaliklari birikib agrofirma tashkil etishi ularning investitsion imkoniyatlarini kengaytiradi. Bundan tashqari, qishloq xo’jaligini investitsiyalash jarayoniga turli xildagi banklarning, investitsiya, lizing va sug’urta kompaniyalarining, ishlab chiqarish konsernlarining, savdo va boshqa korxona hamda tashkilotlarning mablag’larini jalb etish lozim. Buning uchun ularga davlat hamda qishloq xo’jaligi tomonidan ma’lum darajada iqtisodiy imtiyozlar yaratilishi zarur. Shundagina ular o’z mablag’larini qishloq xo’jaligiga yo’naltirishi mumkin. Mamlakatimiz hukumati tomonidan qishloq xo’jaligiga investitsiyalarni jalb etishga alohida e’tibor berilmoqda. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 29-dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida q ishloq xo’jaligini modernizatsiya qilish, raqamlashtirish, yerning unumdorligini oshirish, zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy etish uchun 2021-yilda 600 million dollardan ziyod kredit va grant mablag’lari jalb qilinishi ta’kidlandi. Qishloq xo’jaligiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilishda quyidagilarga e’tibor berish lozim: - qishloq hududlarida investitsiya infratuzilmasini rivojlantirish – avtomobil va temir yo’llari, uzluksiz elektr, gaz va suv ta’minoti, sifatli aloqa xizmati, banklar, sug’urta kompaniyalari va boshqa shu kabilar faoliyatini rivojlantirish va investitsiya loyihalarini amalga oshirishda ularning ishtirokini samarali yo’lga qo’yish; - qishloq xo’jaligida faoliyat yurituvchi tadbirkorlarning biznes ko’nikmalari, shu jumladan, investitsiya loyihalari bilan ishlash tajribasini shakllantirish va huquqiy bilimlarini oshirish – hududlarda konsalting, marketing va yuridik xizmat ko’rsatuvchi markazlar tashkil etish va faoliyatini rivojlantirish; - qishloq xo’jaligida investitsiya takliflari va loyihalarining texnikiqtisodiy asoslarini sifatli ishlab chiqishga e’tibor berish – tadbirkorlarga investitsiya

loyihalarini ishlab chiqishda tijorat banklari, hududlardagi savdo-sanoat palatasi va boshqalar tomonidan amaliy yordam ko’rsatilishini mahalliy hokimliklar tomonidan tashkil etish va doimiy nazoratga olish; - xorijiy investorlarni mamlakatimiz qishloq xo’jaligi to’g’risida batafsil ma’lumotlar bilan ta’minlashni tashkil etish – xorijiy investorlarni to’laqonli ravishda axborot (investitsiya loyihalari va biznes takliflar bazasi, turli bukletlar, hududiy matbuot nashrlari, xomashyo va mehnat salohiyati to’g’risidagi hamda yaratilgan imkoniyatlar haqidagi ma’lumotlar) bilan ta’minlash, maxsus veb-portal tashkil etish, shuningdek, investitsiya faoliyatiga oid konferensiyalar, seminarlar va respublika hududida hamda xorijiy mamlakatlarda taqdimotlar o’tkazish. Barcha manbalardan shakllanayotgan investitsiya mablag’larini qishloq xo’jaligida quyidagilarga sarflash maqsadga muvofiqdir: ▪ foydalanilayotgan yerlarning unumdorligi yuksalishini ta’minlaydigan tadbirlar majmuasini bajarishga; ▪ yangi yerlarni kompleks o’zlashtirishga; ▪ tarmoqda fan va samarali texnologiyalarni rivojlantirishga; ▪ irrigatsiya, melioratsiya inshootlarini qurishga, mavjudlarining ishga yaroqliligini ta’minlash maqsadida ta’mirlashga; ▪ sug’orishning zamonaviy, tejamkor usullarini joriy etishga; ▪ yangi, samarali traktorlarni, mashinalarni, kombaynlarni sotib olish va mavjudlarini ta’mirlashga; ▪ ishlab chiqarish bino-inshootlarini qurishga, mavjudlarini ta’mirlashga; ▪ ko’p yillik daraxtzorlar, bog’zor, tokzorlar yaratishga; ▪ mahsuldor chorva hayvonlarini talab darajasida ko’paytirishga; ▪ tarmoqni barcha ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlash, ishlab chiqarishni kompleks mexanizatsiyalashtirish, kimyolashtirishni hamda elektrlashtirishni ta’minlashga; ▪ mehnat resurslarining bilimini, malakasini yuksaltirishga; ▪ ijtimoiy sohalarni rivojlantirish va boshqa shu kabilarga.

Barcha yo’nalishlar bo’yicha qishloq xo’jaligiga sarflanayotgan investitsiyalarning maqsadga muvofiq yo’naltirilishi ta’minlanishi kerak. Hozirgi vaqtda qishloq xo’jaligi tarmog’iga davlat budjetidan ham ko’plab mablag’lar yo’naltirilmoqda. Jumladan, qishloq xo’jaligining ayrim sohalarni rivojlantirish uchun subsidiyalar ajratilmoqda. Ushbu mablag’lardan foydalanish ustidan davlat va jamoatchilik nazoratini kuchaytirish lozim. Ulardan oqilona, samarali foydalanish natijasida qishloq xo’jaligining yalpi mahsuloti, yalpi va sof daromadi ortadi. Bu investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligi yuksalishini ta’minlaydi.

Qisqacha xulosalar Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish fondlari uchun sarflangan mablag’lar investitsiya deyiladi. Ma’lum belgilariga qarab investitsiyalar turlarga ajratiladi. Qishloq xo’jaligini ishlab chiqarish resurslari bilan talab darajasida ta’minlash, ularni takror ishlab chiqarish uchun investitsiyalar jalb etilmoqda. Investitsiyalar tufayli tarmoqda fan-texnika taraqqiyoti jadallashmoqda, uning yutuqlaridan foydalanish jarayoni rivojlantirilib, ilg’or texnologiyalar joriy etilmoqda. Investitsiyalar korxonalarning o’z mablag’lari hamda chetdan jalb etilayotgan mablag’lar evaziga amalga oshirilmoqda. Mustaqillik yillarida qishloq xo’jaligiga jalb etilayotgan mablag’lar summasi ortib bormoqda. Investitsiyalardan foydalanishning mutlaq hamda qiyosiy samaradorligini tarmoq, korxona va yo’nalishlar bo’yicha aniqlash maqsadida muayyan ko’rsatkichlar tizimidan foydalanish lozim. Qishloq xo’jaligiga jalb etilayotgan investitsiyalar miqdori, iqtisodiy samaradorligi mavjud imkoniyatlar darajasida emas. Kelajakda investitsiyalarni talab darajasida jalb etish va ulardan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini oshirish uchun investitsiyalar manbalarini kengaytirishga erishish, investitsiyalar jalb etishda zarur infratuzilmani rivojlantirish, xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish, investitsiyalardan maqsadga muvofiq, samarali foydalanishga erishish kerak.

Nazorat va muhokama uchun savollar: 1. Investitsiyaning mohiyati nimadan iborat? 2. Qishloq xo’jaligida investitsiyaning qanday ahamiyati bor? 3. Investitsiyalar qanday turkumlanadi? 4. Investitsiyalarni jalb etishning qanday manbalari mavjud? 5. Investitsiyalar qanday maqsadlarga sarflanadi? 6. Investitsiyalardan foydalanish samaradorligini tavsiflovchi ko’rsatkichlar qaysilar? 7.Qishloq xo’jaligida investitsiyalardan foydalanish samaradorligini oshirish yo’llari qanday? 8. Investitsiyalarni joriy etishda erkin iqtisodiy zonalarning qanday ahamiyati bor? 9. Investitsion muhit nima? 10. Investitsiyalarni qanday maqsadlarga yo’naltirish maqsadga muvofiq? 11. Qishloq xo’jaligiga investitsiyalarni ko’proq jalb etish uchun nimalarga e’tibor berish lozim? 12. Mamlakatimiz hukumati tomonidan qishloq xo’jaligiga investitsiyalarni ko’proq jalb etish bo’yicha qanday ishlar amalga oshirilmoqda?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Abdug’aniyev A.A., Abdug’aniyev A.A. Qishloq xojaligi iqdisodiyoti. Darslik. - T: “Adib Nashriyoti”, 2011. – 400 b. 2. David L. Debertin. Agricultural Production Economics Textbook. 2nd ed. Published by McMillan. University of Kentucky, USA. 2012. 3. Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A., Dehqonova N.S., Ahmedova V. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. O’quv qo’llanma. –T.: TDAU, 2015. 174 b. 4. Samatov G’.A, Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti. Darslik. –T.: “Cho’lpon” nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012. -320 b. 5. Umurzoqov O’.P, Toshboyev A.J., Rashidov J., Toshboyev A.A.. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti. Oquv qo’llanma. –T.: “Iqtisod- Moliya”, 2008. -264 b. 6. Murtazayev O, Ahrorov F.B. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. Darslik. –T.: “ILM ZIYO”, 2017. -415 b.

O'xshashlar

Qishloq xo’jaligida suv resurslari va ulardan foydalanish samaradorligi

Qishloq xo’jaligida mehnat resurslari va ulardan foydalanish samaradorligi

Qishloq xo’jaligida yer resurslari va ulardan foydalanish samaradorligi

Qishloq xo’jaligida asosiy va aylanma fondlar hamda ulardan foydalanish samaradorligi

Qishloq xo’jaligida mulk va xo’jalik yuritish shakllarining samaradorligi