logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Qishloq xo’jaligida mehnat resurslari va ulardan foydalanish samaradorligi

Qishloq xo’jaligida mehnat resurslari va ulardan foydalanish samaradorligi

Yuklangan vaqt:

26.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

140.060546875 KB
Ko'chirib olish
Qishloq xo’jaligida mehnat resurslari va ulardan foydalanish samaradorligi Reja: 1. Mehnat resurslarining qishloq xo’jaligidagi ahamiyati va o’ziga xos xususiyatlari. 2. Qishloq xo’jaligida mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini tavsiflovchi ko’rsatkichlar va ularni aniqlash tartibi. 3. Qishloq xo’jaligida mehnat unumdorligini oshirish yo’llari. 1. Mehnat resurslarining qishloq xo’jaligidagi ahamiyati va o’ziga xos xususiyatlari. Mamlakatimizning qishloq xo’jalik mahsulotlariga bo’lgan barcha talablarini qondirishda mehnat resurslarining ahamiyati katta. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish uchun moddiy, mehnat va moliyaviy resurslari mavjud bo’lishi shart. Ushbu resurslar ichida mehnat faol resurs bo’lib, qolgan ikkita resursni bir-biri bilan bog’laydi va uning darajasi ishlab chiqarish jarayonining natijalariga ta’sir ko’rsatadi. Mehnat - bu insonning ongli, maqsadga yo’naltirilgan faoliyatidir. Ishlab chiqarish jarayoni inson mehnati, mehnat predmetlari va vositalari, tabiiy sharoitlarning samarali uyg’unlashishini talab etadi. Inson shu ishlab chiqarish vositalarini ma’lum hududda, davrda ishga solib, ishlab chiqarish jarayonini amalga oshiradi. Jumladan, ekinlar ekiladigan yerlarni shudgorlash, ekishga tayyorlash, ekish, suv berish, ishlov berish, hosilni terib olish va boshqalar. Ishlab chiqarish jarayonining samarasi, avvalo, mehnat resursining bilimiga, malakasiga, mehnatga munosabatiga, qolaversa, fan-texnika taraqqiyotiga, ishlab chiqarish vositalarining sifatiga, holatiga va nihoyat, tabiiy sharoitga bog’liq. Demak, inson o’z faoliyatini ularning barchasini oqilona, uddaburonlik bilan samarali ishga solishga qaratishi kerak. Shunday mehnat iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Uning tabiati ishlab chiqarish munosabatlari bilan belgilanadi. Demak, talabni qondira olish qobiliyatiga ega bo’lgan qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirish, xizmatlarni bajarish insonning ongli faoliyati, ya’ni mehnatiga bevosita bog’liqdir. Qishloq joylarda istiqomat qilayotgan aholining turmush farovonligi mazkur tarmoqda amalga oshirilayotgan islohotlarning iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligiga bevosita bog’liq. Qishloq xo’jaligi tarmog’i qanchalik rivojlansa, qishloq joylarda istiqomat qiluvchi aholining bandligini ta’minlash, ularning daromadlarini oshirish imkoniyatlari shunchalik ortadi. Qishloq xo’jaligida mehnat resurslari tarkibiga mehnat qobiliyatiga ega bo’lgan 16 yoshdan 60 yoshgacha bo’lgan erkaklar, 16 yoshdan 55 yoshgacha bo’lgan xotin-qizlar hamda o’z xohishiga ko’ra mehnat faoliyati bilan shug’ullanayotgan o’smirlar va nafaqaxo’rlar kiradi. Qishloq xo’jaligida o’smirlar asosan mavsumiy ishlarga jalb etilishi mumkin. Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra, mamlakatimizda 2019-yilda mehnatga layoqatli yoshdagi doimiy aholi soni 19837,2 ming kishini tashkil etgan bo’lib, 2018-yilda ushbu ko’rsatkich 19791,7 ming kishini tashkil etgan. 2019- yilda 2018-yilga nisbatan mehnatga layoqatli yoshdagi doimiy aholi soni 45,5 ming kishiga yoki 0,2 foizga oshgan. Qishloq xo’jaligida mehnat resurslarining tarmoq xususiyatlaridan kelib chiqqan holda quyidagi o’ziga xos xususiyatlari mavjud: - mehnat va uning samarasi tabiiy sharoit bilan bog’liq; - mehnat resursidan foydalanishga qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining mavsumiyligi katta ta’sir ko’rsatadi; - qishloq xo’jaligidagi mehnat jarayoni tirik organizmlar bilan uzviy bog’langan; - qishloq xo’jaligida mehnat jarayonining mexanizatsiyalashganlik va avtomatlashganlik darajasi past; - tarmoqda mehnat jarayoni tor doirada ixtisoslashmagan; - qishloq xo’jaligida mehnat sharoitlari boshqa tarmoqlardagiga nisbatan past darajada bo’lib, quyosh radiatsiyasi, chang va boshqa omillar mehnat resurslarini o’ziga yuqori darajada jalb etmaydi; - qishloq joylarida mehnat resurslari sonining o’sish sur’ati nisbatan yuqori va hokazo. Ta’kidlangan xususiyatlar tarmoqda sarflanadigan mehnatning miqdoriga, sifatiga va samarasiga bevosita ta’sir etadi. Tabiiy sharoitlar, ya’ni iqlim va yerning holati mehnat resursining samaradorligiga bevosita ta’sir qiladi. Qish oylarida mehnat resursiga bo’lgan talab keskin kamayib, bahorda va hosilni yig’ib olishda esa unga bo’lgan talab ortadi. Shu davrda mavsumiy ishchilarni shartnoma asosida jalb qilish talab etiladi. Dehqonchilik va chorvachilikda mehnat qilayotgan xodimlar o’simliklarning hamda chorva mollarining xususiyatlarini bilishlari lozim. Tarmoqning yangi, unumli texnikalar bilan talab darajasida ta’minlanmaganligi ayrim ish jarayonlarini (sug’orish, yagonalash, hosilni yig’ib olish, chorva hayvonlarini oziqlantirish, sog’ish va boshqalar) to’liq mexanizatsiyalashtirish imkonini bermaydi, natijada jonli mehnat xarajatlari yuqori bo’ladi. Qishloq xo’jaligida mehnat jarayonini amalga oshirishda uning samarali bo’lishini ta’minlash uchun barcha xususiyatlarni e’tiborga olish maqsadga muvofiqdir. 2020-yil 1-yanvar holatiga respublikamizning doimiy aholisi soni 33905,8 ming kishini tashkil etgan bo’lib, 2019-yil 1-yanvar holatiga nisbatan 650,3 ming kishiga yoki 1,9 foizga oshgan. 2020-yil 1-yanvar holatiga hududlar bo’yicha shahar va qishloq aholisi soni to’g’risidagi ma’lumotlar 1-jadvalda keltirlgan. 1-jadval 2020-yil 1-yanvar holatiga hududlar bo’yicha shahar va qishloq aholisi soni, ming kishi Jami aholi soni shu jumladan: shahar aholisi qishloq aholisi O’zbekiston Respublikasi 33905,2 17144,1 16761,1 Qoraqalpog’iston Respublikasi 1898,3 930,5 967,8 Andijon 3127,7 1633,9 1493,8 Buxoro 1923,9 709,5 1214,4 Jizzax 1382,1 648 734,1 Qashqadaryo 3280,4 1410,4 1870 Navoiy 997,1 487,7 509,4 Namangan 2810,8 1815,1 995,7 Samarqand 3877,4 1438,3 2439,1 Surxondaryo 2629,1 954 1675,1 Sirdaryo 846,3 361,3 485 Toshkent 2941,9 1446,7 1495,2 Farg’ona 3752,0 2117,7 1634,3 Xorazm 1866,5 619,3 1247,2 Toshkent sh. 2571,7 2571,7 0 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari. Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, 2020-yil 1-yanvar holatiga mamlakatimiz aholisining 49,4 foizi yoki 16761,1 ming nafari qishloq joylarda istiqomat qiladi. Mamlakatimizda urbanizatsiya jarayonlarini rivojlantirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009-yil 13-martdagi 68-sonli “O’zbekiston Respublikasi aholi punktlarining ma’muriy-hududiy tuzilishini takomillashtirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi qaroriga binoan respublikamizdagi 965 ta aholi punktlari shahar posyolkalari toifasiga kiritilib, ularni ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirishni yanada kuchaytirish borasida chora- tadbirlar belgilandi. Shu kabi chora-tadbirlar natijasida mamlakatimiz jami aholisi tarkibida qishloq aholisining ulushi sezilarli darajada pasaydi. 2009yilgacha bo’lgan davrda mamlakatimizda jami aholi tarkibida qishloq aholisining ulushi 63,0 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2020-yil 1-yanvar holatiga kelib ushbu ko’rsatkich 49,4 foizni tashkil etmoqda. Respublikamiz hukumati tomonidan urbanizatsiya darajasini yanada rivojlantirish bo’yicha islohotlar izchil amalga oshirilmoqda va buning natijasida kelajakda jami aholi tarkibida qishloq aholisining ulushi yanada pasayishi tabiiy jarayondir. Mamlakatimizda mehnat resurslari va uning tarkibi to’g’risidagi ma’lumotlar 2-jadvalda keltirilgan. 2-jadval Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, 2019-yil holatiga mamlakatimizda mehnat resurslari soni 18949,0 ming kishini tashkil etgan bo’lib, jami aholiga nisbatan 55,9 foizni tashkil etgan. 2019-yilda jami mehnat resurslarining 8896,3 ming nafari yoki 46,9 foizi qishloq joylardagi mehnat resurslari tashkil etgan. 2019-yilda O’zbekiston Respublikasi hududlari bo’yicha iqtisodiy faol aholi, bandlar va ishsizlar soni 3-jadvalda keltirilgan. 3-jadval 2019-yilda O’zbekiston Respublikasi hududlari bo’yicha iqtisodiy faol aholi, bandlar va ishsizlar soni Iqtis odiy faol aholi soni jami, ming kishi ulardan: Aholi ning iqtisodiy faollik daraj asi 2) , foizda Aholi ning bandlik daraj asi 3) , foizda Ishs izlik darajasi, foizda iqtis o- diy otda bandlar ish siz- lar 1 ) O’zbekist on Respublikasi 148 76,4 135 41,1 13 35,3 75,0 68,3 9,0 Qoraqalpo g’iston Respublikasi 782, 2 711 ,3 70, 9 69,2 63,0 9,1 Andijon 141 3,9 128 4,5 12 9,4 77,2 70,2 9,2 Buxoro 875, 4 797 ,1 78, 3 76,2 69,3 8,9 Jizzax 590, 3 536 ,2 54, 1 74,0 67,2 9,2 Qashqadar yo 134 5,3 122 0 12 5,3 70,7 64,1 9,3 Navoiy 450, 9 412 ,7 38, 2 75,9 69,5 8,5 Namangan 121 4,7 110 4,6 11 0,1 73,2 66,5 9,1 Samarqan d 160 4,2 145 5,8 14 8,4 72,1 65,4 9,3 Surxondar yo 112 8,8 102 4,2 10 4,6 74,0 67,2 9,3 Sirdaryo 385, 9 350 ,1 35, 8 76,1 69,0 9,3 Toshkent 135 3,5 123 2,9 12 0,6 78,5 71,5 8,9 Farg’ona 164 4,8 149 2,6 15 2,2 74,5 67,6 9,3 Xorazm 810 736 ,5 73, 5 72,8 66,2 9,1 Toshkent sh. 127 6,5 118 2,6 93, 9 86,9 80,5 7,4 1) ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo’lmagan aholi 2) Iqtisodiy faol aholi sonini mehnatga layoqatli yoshdagi aholi soniga nisbati 3) Band aholi sonini mehnatga layoqatli yoshdagi aholi soniga nisbati Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari. Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, 2019-yilda mamlakatimizda aholining iqtisodiy faollik darajasi 75 foizni, bandlik darajasi 68,3 foizni, ishsizlik darajasi esa 9,0 foizni tashkil etgan. 2019-yilda iqtisodiyotda band bo’lganlar soni 13541,1 ming kishini tashkil etgan bo’lib, 2018-yilda ushbu ko’rsatkich 13273,1 ming kishini tashkil etgan. 2019-yilda 2018-yilga nisbatan iqtisodiyotda band bo’lganlar soni 268,0 ming kishiga yoki 2,0 foizga oshgan. Mamlakatimizda qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligida bandlar soni to’g’risidagi ma’lumotlar 4-jadvalda keltirilgan. 4-jadval Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligida bandlar soni, ming kishi 2016 2017 2018 2019 O’zbekiston Respublikasi 3646,7 3671,3 3537,2 3544,6 Qoraqalpog’iston Respublikasi 190,9 191,5 192,5 195,0 Andijon 348,4 349,1 339,5 341,0 Buxoro 246,0 254,8 252,1 245,2 Jizzax 195,3 195,7 190,5 194,5 Qashqadaryo 336,8 342,3 300,9 302,0 Navoiy 94,0 95,8 91,9 85,0 Namangan 255,5 256,5 259,5 263,3 Samarqand 427,7 428,9 403,6 405,5 Surxondaryo 363,2 363,5 357,2 358,8 Sirdaryo 169,2 169,5 156,2 156,0 Toshkent 335,1 338,4 322,9 322,2 Farg’ona 416,0 416,3 406,1 408,8 Xorazm 258,3 258,6 255,7 258,9 Toshkent shahri 10,3 10,4 8,6 8,4 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari. Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, 2019-yilda qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi tarmog’ida band bo’lganlar soni 3544,6 ming kishini tashkil etgan bo’lib, 2016-yilga nisbatan 102,1 ming kishiga kamaygan. Qishloq xo’jaligida band bo’lganlar to’g’risidagi ma’lumotlar 5jadvalda keltirilgan. 5-jadval Qishloq xo’jaligida band bo’lganlar to’g’risidagi ma’lumotlar Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi tarmog’ida band bo’lganlarning iqtisodiyotda band bo’lganlar jami soni tarkibidagi ulushi keyingi yillarda pasaymoqda. Ushbu ko’rsatkich 1995-yilda 40,9 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2001- yilda 36,1 foizni, 2016-yilda 27,4 foizni, 2017-yilda 27,2 foizni, 2018-yilda 26,6 foizni va 2019-yilga kelib 26,2 foizni tashkil etgan. Tarmoqda band bo’lgan mehnat resurslari miqdori va salmog’ining pasayishi respublikada amalga oshirilayotgan agrariqtisodiy siyosatning ma’lum darajadagi ijobiy natijasidir. Qishloq joylardagi vujudga kelgan ortiqcha mehnat resurslarini ish bilan ta’minlash maqsadida sanoat, xizmat ko’rsatish, savdo va boshqa shu kabi tarmoqlarni qishloq joylarda rivojlantirish zarur. Shu maqsadda aholi zich joylashgan tumanlarda yirik sanoat korxonalari qurilib, ishga tushirilmoqda va ular qishloq aholisining ish bilan ta’minlanishiga katta hissa qo’shib kelmoqda. Hozirgi 2016 2017 2018 2019 Iqtisodiyotda band b o‘ lganlar soni, ming kishi 13298,4 1352 ,0 3 13273,1 13541,1 Shu jumladan: qishloq, o‘ rmon va baliq x o‘ jaligida 3646,7 3671,3 3537,2 3544,6 Qishloq, o‘ rmon va baliq x o‘ jaligining ulushi, foizda 27 , 4 2,27 26 , 6 26 , 2 Manba: O‘ zbekiston Respublikasi Davlat statistika q o‘ mitasi ma’lumotlari. vaqtda mamlakatimizdagi barcha tumanlarda klasterlar tarkibida sanoat korxonalari faoliyatini yo’lga qo’yish va rivojlantirishga e’tibor berilmoqda. Shu kabi sanoat korxonalarining ishga tushirilishi natijasida qishloqlarda yashayotgan mehnat resurslarining sezilarli qismi ish bilan ta’minlanmoqda. Bundan tashqari, qishloq hududlarida xizmat ko’rsatish sohalarini rivojlantirish ham qishloq aholisining bandligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Yuqoridagi ijobiy natijalarga asoslangan holda mamlakatimizning qishloq hududlarida sanoat korxonalari va boshqa turdagi tadbirkorlik shakllarini barpo etish va rivojlantirish ishlari izchillik bilan amalga oshirilmoqda. Bu jarayon qishloq hududlarida ishlab chiqarish kuchlari oqilona joylashishini ta’minlashga ham ijobiy hissa qo’shadi. Natijada mehnat resurslaridan foydalanish koeffitsiyentining oshishi ham ta’minlanmoqda. Mazkur ko’rsatkich bo’yicha qishloq xo’jaligi intensiv rivojlangan davlatlardan biri bo’lgan Niderlandiyadagi holatni ko’radigan bo’lsak, aholisining 8,7 foizi qishloq joylarda istiqomat qiladi va iqtisodiyot tarmoqlarida band bo’lganlarning atigi 2,3 foizi qishloq xo’jaligi tarmog’i hissasiga to’g’ri keladi. Mamlakatimiz hukumati tomonidan bandlik Dasturi qabul qilingan bo’lib, qishloq joylardagi mehnat resurslarini ish bilan ta’minlashga juda katta e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006-yil 23- martdagi “Shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo’jaliklarida chorva mollarini ko’paytirishni rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-308-sonli qarori hamda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2006-yil 21-apreldagi “20062010-yillar davrida shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo’jaliklarida chorva mollari, birinchi navbatda qoramollar sonini ko’paytirishni rag’batlantirish dasturini amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 67-sonli qarori asosida kam ta’minlangan oilalarga qoramol sotib olish uchun tijorat banklarining kredit liniyalari orqali ish bilan ta’minlashga ko’maklashish davlat jamg’armasi mablag’laridan imtiyozli kreditlar berilmoqda va shu orqali ularning ish bilan bandligiga erishilmoqda. 2. Qishloq xo’jaligida mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini tavsiflovchi ko’rsatkichlar va ularni aniqlash tartibi. Mehnat resurslari qishloq xo’jaligini rivojlantirishda faol ishlab chiqarish resursi sifatida katta ahamiyatga ega. Chunki ular boshqa ishlab chiqarish omillarini bir-biri bilan bog’laydi. Ishlab chiqarishning pirovard natijasi mehnat resursiga bevosita bog’liqdir. Shunday ekan, ulardan yil davomida to’liq, samarali foydalanishga erishish lozim. Buning uchun mehnat resurslaridan foydalanishning holati va samaradorligini aniqlash va unga ko’ra tegishli choralar ko’rib borilishi kerak. Qishloq xo’jaligida mehnat resurslaridan foydalanish holati va samaradorligiga baho berishda quyidagi ko’rsatkichlardan foydalaniladi: a) mehnat resurslari bilan ta’minlanganlik darajasi. Ushbu ko’rsatkichni aniqlash uchun xo’jalikda mavjud bo’lgan mehnat resurslari soni qishloq xo’jalik yerlari miqdoriga bo’linadi. Uni aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: Bunda: MRus – mehnat resurslari umumiy soni, kishi; QXY – qishloq xo’jalik yerlari, ga. Ushbu ko’rsatkich qishloq xo’jalik korxonasi ixtisoslashuvidan kelib chiqqan holda ilmiy asoslangan me’yorlar darajasiga imkon qadar yaqin bo’lishi kerak. b) mavjud mehnat resurslaridan foydalanish koeffitsiyenti. Ushbu ko’rsatkichni aniqlash uchun mehnat resurslarining o’rtacha yillik soni mehnat resurslarining umumiy soniga bo’linadi. U quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Bunda: MRo’ys – mehnat resurslarining o’rtacha yillik soni, kishi; MRus – mehnat resurslarining umumiy soni, kishi. Bu ko’rsatkichning darajasi birga yaqin bo’lgani maqsadga muvofiqdir. Shunda mavjud mehnat resurslaridan foydalanish darajasi yuqori bo’lganligidan dalolat beradi. d) mehnat resurslarining xo’jalik faoliyatida qatnashishi. Ushbu ko’rsatkich xo’jalik faoliyatida jami sarflangan vaqtni mehnat resurslarining umumiy soniga taqsimlash orqali aniqlanadi, bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin: Bunda: MRsv – mehnat resurslarining jami sarflagan vaqti, kishikuni, kishi- soat. Bu ko’rsatkichning mutlaq miqdori aniqlanayotgan davrdagi (oyda, yilda) bir kishining ish vaqti fondidan yuqori bo’lmaydi. Mehnat resurslarining har bir guruhi uchun amaldagi qonunlarda yillik yoki oylik ish vaqti fondi belgilanadi. Uning miqdorini bir yildagi kalendar kunlar miqdoridan barcha turdagi bayram (agar u qonun bo’yicha dam olish kuni hisoblansa), dam olish hamda ta’til kunlarini ayirish orqali aniqlanadi. Respublikamizda bir xodimning yillik o’rtacha ish vaqti fondi 285 kun miqdorida belgilangan. Bu iqtisodiy faol mehnat resurslarining yillik ish vaqti fondi hisoblanadi. O’smirlar uchun bu fond ularni ijtimoiy jihatdan himoya qilgan holda belgilangan. Xuddi shunday imtiyozlar inson salomatligi uchun zararli ishlarni bajaruvchilar uchun ham o’rnatilgan. Mehnat resurslarining xo’jalik faoliyatida qatnashishi ko’rsatkichi imkon qadar ushbu me’yorga yaqin bo’lishi kerak. e) belgilangan ish vaqti fondidan foydalanish koeffitsiyenti. U bir ishchi yoki xizmatchining ishlab chiqarishda haqiqatda ishlagan vaqtini (kishi-kuni, kishi-soat) qonunda belgilangan miqdorda ishlashi lozim bo’lgan vaqtga taqsimlash natijasida aniqlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin: Bunda: Ih – mehnat resurslarining bir yilda haqiqatda ishlagan vaqti, kishi- kuni, kishi-soat; Im – mehnat resurslarining qonunda belgilangan me’yor bo’yicha ishlashi lozim bo’lgan vaqti, kishi-kuni, kishi-soat. Bu koeffitsiyentning miqdori birga yaqin bo’lishi kerak. Agar uning darajasi qanchalik past bo’lsa, bu mehnat resurslari foydali mehnat jarayonida kam qatnashganligidan dalolat beradi. f) mehnatning mavsumiylik koeffitsiyenti. Ushbu ko’rsatkichni aniqlash uchun ma’lum davr (bir yil, bir oy) mobaynida eng ko’p sarflangan kunlik mehnat sarfi shu davrdagi eng kam sarflangan kunlik mehnat sarfiga taqsimlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalaniladi: Mmk = Bunda: Imax – ma’lum davrdagi eng ko’p sarflangan kunlik mehnat sarfi, kishi-kuni, kishi-soat; Imin – ma’lum davrdagi eng kam sarflangan kunlik mehnat sarfi, kishi- kuni, kishi-soat;. Ushbu koeffitsiyentning miqdori 1-1,2 ga teng bo’lgani maqsadga muvofiqdir. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz qishloq xo’jaligida uning miqdori belgilangan me’yordan yuqoriroq bo’lmoqda. Bu mehnat resurslarining ishlab chiqarish jarayonida bir me’yorda qatnashmayotganligidan dalolat beradi. Bu holni yumshatish zarur, buning uchun kam mehnat sarflanadigan oylarda ishlab chiqarishning boshqa sohalarini tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Bu masalani har bir korxona o’zining ichki imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda hal etishi mumkin. g) mehnat unumdorligi darajasi. Ushbu ko’rsatkichni aniqlash uchun haqiqatda sarflangan jami mehnat sarfi miqdorini shu davrda ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga yoki qiymatiga taqsimlash zarur: Bunda: MS – ma’lum davrda sarflangan mehnat, kishi-kuni, kishisoat; YM – ushbu davr mobaynida yetishtirilgan mahsulot miqdori yoki qiymati. Bu ko’rsatkich yetishtirilgan bir birlik (sentner, tonna, so’m) mahsulot uchun qancha mehnat sarflanganligini ifodalaydi. Ushbu ko’rsatkich mehnat sig’imi ham deyiladi va mehnatni tejash iqtisodiy qonunining talabidir. Amaliyotda esa mehnat unumdorligi haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulotning, bajarilgan ishning miqdori yoki qiymatini unga sarflangan ish vaqtiga taqsimlash orqali aniqlanadi: Mazkur ko’rsatkich sarflangan bir birlik (kishi-kuni, kishi-soat) mehnat sarfi evaziga qancha mahsulot yetishtirilganligining, xizmatlar bajarilganligining darajasini ifodalaydi. Bu ikki usul bir-birini inkor etmaydi, balki to’ldiradi. Mahsulot birligiga sarflangan mehnat miqdori kamaysa yoki sarflangan bir birlik mehnat sarfi evaziga yetishtirilgan mahsulot birligi ko’paysa, mehnat unumdorligi oshganligidan dalolat beradi. Mehnat unumdorligi ko’rsatkichi qishloq xo’jaligida ayrim mahsulot turlari bo’yicha hamda xo’jalik miqyosida natural hamda qiymat ko’rinishida aniqlanadi. Uning darajasini qiymat ko’rinishida bir necha yillar davomida aniqlashda qiyosiy baholardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Shunda qishloq xo’jalik mahsulotlari baholari o’zgarishining mehnat unumdorligi o’zgarishiga ta’siri bartaraf etiladi. Yuqorida keltirilgan ko’rsatkichlar yordamida qishloq xo’jalik ishlab chiqarishida qatnashayotgan mehnat resurslaridan qanday foydalanilayotganlik hamda sarflanayotgan mehnatning unumdorlik darajasi aniqlanib, chuqur tahlil etiladi. Shunga asoslangan holda kelajakda mehnat resurslaridan foydalanishni yaxshilash va sarflanishi zarur bo’lgan mehnatning unumdorligini oshirish uchun qanday tadbirlarni ishlab chiqish kerakligi belgilanadi. h) qishloq xo’jaligi tarmog’ida band bo’lgan mehnat resurslarining salmog’i. Ushbu ko’rsatkichni aniqlash uchun tarmoqda band bo’lgan mehnat resurslari soni mamlakat miqyosida band bo’lgan mehnat resurslari soniga taqsimlanadi va natija 100 ga ko’paytiriladi. Uni aniqlashda quyidagi formuladan foydalanish mumkin: Bunda: TBMR – tarmoqda band bo’lgan mehnat resurslarining umumiy soni; MMRus – mamlakat miqyosida mehnat resurslarining umumiy soni. Ushbu ko’rsatkichlar yordamida qishloq xo’jalik tarmog’ida band bo’lgan mehnat resurslarining mamlakat mehnat resurslari umumiy sonidagi salmog’i aniqlanib, tahlil qilinishi mumkin. Mazkur ko’rsatkich tarmoqdagi mehnat resurslarining mehnat unumdorligiga baho berishda ham foydalanilishi mumkin. Masalan, 2020-yil 1-yanvar holatiga mamlakatimiz aholisining 49,5 foizi qishloq joylarda istiqomat qiladi va 2019-yilda iqtisodiyotda band bo’lganlar jami soni tarkibida qishloq xo’jaligining ulushi 26,2 foizni tashkil etgan. Niderlandiyada esa aholining 8,7 foizi qishloq joylarda istiqomat qiladi va iqtisodiyot tarmoqlarida band bo’lganlarning atigi 2,3 foizi qishloq xo’jaligi tarmog’i hissasiga to’g’ri keladi. Niderlandiya qishloq xo’jalik mahsulotlari eksporti bo’yicha dunyoda ikkinchi o’rinni egallaydi. Bu Niderlandiyada qishloq xo’jaligi tarmog’i intensiv rivojlanganligidan, qishloq xo’jaligi tarmog’i moddiy-texnika bazasining mustahkamlanganligi, zamonaviy texnika va texnologiyalar, innovatsiyalardan foydalanilishi natijasida mehnat unumdorligining yuqori bo’lishiga erishilganligidan dalolat beradi. Ushbu ko’rsatkich bo’yicha AQSh, Isroil, Germaniya va boshqa shu kabi qishloq xo’jaligi intensiv rivojlangan mamlakatlarda ham yuqori natijalarga erishilgan. Intensiv texnologiyalar qo’llanilishi natijasida qishloq xo’jaligi tarmog’idan bo’shayotgan mehnat resurslarini ish bilan ta’minlash uchun qishloq joylarda tadbirkorlikning boshqa shakllarini, sanoat va xizmat ko’rsatish tarmoqlarini rivojlantirish lozim. Mehnat resurslarining ish bilan ta’minlanmagan qismi ishsizlar hisoblanadi. Qonuniy jihatdan ishsiz hisoblanishi uchun ular o’zlari istiqomat qiladigan hududdagi bandlikka ko’maklashish markazlariga murojaat etishi zarur. Bandlikka ko’maklashish markazi murojaat etgan ishsizlarni belgilangan tartibda ro’yxatga olib, ularga mutaxassisligi bo’yicha ish topib bera olmasa, ularga ishsiz maqomini beradi. Ishsiz maqomini olgan fuqaro esa ijtimoiy jihatdan himoyalanishi uchun unga belgilangan miqdordagi mablag’ ma’lum davr mobaynida berib boriladi. Bandlikka ko’maklashish markazlari ish bilan ta’minlanmaganlarga tumandagi imkoniyatlarni e’tiborga olgan holda malakasini oshirish yoki kasblarini o’zgartirish bo’yicha tadbirlarni amalga oshiradi. Shular natijasida ularning ish bilan ta’minlanishi yaxshilanadi. Bu esa mehnat resurslaridan foydalanish koeffitsiyenti yuksalishini ta’minlaydi. Qishloq hududlarida ishlab chiqarish kuchlarining rivojlantirilishi tarmoqdagi mehnat resurslarining ma’lum bir qismini sanoat va boshqa tarmoqlarga o’tishiga ta’sir etmoqda. Shu orqali qishloq joylardagi mehnat resurslarining ish bilan ta’minlanganlik darajasi oshirilmoqda. Tarmoqda mavjud bo’lgan mehnat resurslarini ishlab chiqarishga jalb etish, ularning mehnatlari unumdorligini yuksaltirishda moddiy hamda ma’naviy rag’batlantirishning, ya’ni ularning mehnatlariga yarasha haq to’lash, yaxshi ishlaganlarni esa rag’batlantirishning ahamiyati ulkan. Hozirgi bozor munosabatlari sharoitida mamlakatimiz miqyosida mehnatga to’lanadigan ish haqining eng kam miqdori belgilanadi. Uning yuqori darajasi esa xo’jaliklarning iqtisodiy imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda hamda ishchi-xizmatchilarning qobiliyatlariga, imkoniyatlariga va tashabbuskorligiga qarab belgilanadi. 3. Qishloq xo’jaligida mehnat unumdorligini oshirish yo’llari. Qishloq hududlarida mavjud bo’lgan mehnat resurslaridan to’liq va samarali foydalanish, ularning mehnatlari unumdorligini yuksaltirish hamda ijtimoiy- iqtisodiy jihatdan himoyalash eng dolzarb vazifa hisoblanadi. Bu vazifani muvaffaqiyatli hal etilsh uchun quyidagilarga e’tibor berish lozim: - qishloq hududlarida mavjud bo’lgan mehnat resurslarining umumiy sonini va istiqbolda uning o’zgarish darajasi monitoringini o’tkazib borish; - qishloq hududlaridagi barcha tadbirkorlik shakllarida qisqa va uzoq muddatga mutaxassislik turlari bo’yicha mehnat resursiga bo’lgan talabni aniqlash; - qisqa va uzoq muddatga bo’sh bo’lgan ish joylarini ishlovchilar bilan ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni asoslangan holda ishlab chiqish (kadrlar tayyorlash, malakasini oshirish, ularni qayta tayyorlash); - ish bilan ta’minlanmaganlarning umumiy sonini aniqlash, ularni ijtimoiy himoyalash bo’yicha me’yoriy tadbirlarni ishlab chiqish, ularni amalga oshirish va boshqalar. Ta’kidlangan tadbirlarning samarali hal etilishi mehnat qilish qobiliyatiga ega bo’lganlar bilan ish beruvchi subyektlar hamda ijtimoiy himoyalashni amalga oshiruvchi tashkilotlar o’rtasida munosabatlar amalga oshirilishini taqozo etadi. Bu masalalarni hal etishda bandlikka ko’maklashish markazlari muhim ahamiyatga ega. Erkin bozor munosabatlari sharoitida o’z mehnat qilish qobiliyatini taklif etayotgan fuqaro mehnat bozorini o’rganib chiqadi. U yerda mavjud bo’lgan talablarni o’rganib, o’zining intellektual va jismoniy qobiliyatlarini taklif etadi. Ish beruvchilar esa mehnat bozoridan o’zlari uchun eng ma’qul bo’lgan taklifni tanlab olishga harakat qiladilar. Ular bir-biriga mos kelganda shartnomalar tuzilib, xodim ishga yollanadi. O’zbekiston Respublikasida ham shunday tartib joriy etilgan bo’lib, bu vazifani qishloq hududlarida bandlikka ko’maklashish markazlari amalga oshirmoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat bozorining nazariy asoslari shotlandiyalik iqtisodchi A.Smit, ingliz iqtisodchisi D.Rikardo, Nobel mukofoti laureati, amerikalik iqtisodchi Paul A.Samuelson va boshqa olimlar tomonidan yetarli darajada asoslangan. Yaratilgan nazariyani hayotga tatbiq etish yo’llari ham hal etilgan. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat shu bozorda erkin sotilishi lozim. Shundagina u qiymatga ega bo’ladi, ya’ni tovar shaklida ayirboshlanadi. Mehnat bozori erkin raqobat asosida amalga oshirilishi zarur. Bu bozorda mehnat munosabatlari iqtisodiy, ijtimoiy qonunlar, talab va taklif qonunlari talablari asosida amalga oshirilishi lozim. Mehnat bozorida inson o’zini emas, balki mehnat qilish (jismoniy, aqliy) qobiliyatini taklif etadi. Iste’molchi, ya’ni ish beruvchi shu qobiliyatni sotib oladi. Demak, oldi-sotdi jarayonidagi iqtisodiy munosabat predmeti insonning mehnat qilish qobiliyati hisoblanadi. Insonning mehnat qilish qobiliyatiga to’lanayotgan ish haqi shu mehnatning qiymati, ya’ni bahosi ekanligidan dalolat beradi. Qishloq hududlaridagi mehnat bozorini samarali shakllantirishda quyidagi holatlarni e’tiborga olish zarur: • respublika aholisining yarmi qishloq hududlarida yashayotganligi; • qishloq hududlarida aholi sonining o’sish sur’ati shaharlardagiga nisbatan yuqori ekanligi, bu hol kelajakda mehnat resurslarining yuqori sur’atlarda o’sishiga ta’sir etishi; • qishloq hududlarida sanoat korxonalari talab darajasida rivojlanmaganligini va barcha resurslarni e’tiborga olgan holda joylashmaganligi; • hozirgi davrda qishloq hududlarida ish bilan ta’minlanmagan iqtisodiy faol mehnat resurslarining shaharlarga ish qidirib ketayotganligi; • qishloq hududlarida xususiy mulkchilikka asoslangan ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish bilan shug’ullanuvchi tadbirkorlik shakllari talab darajasida rivojlanmaganligini, shuningdek, madaniy, maishiy, kommunal va boshqa xizmatlarni amalga oshiruvchi infratuzilma subyektlari ko’lamining torligi. Mehnat bozorlari yuqorida ta’kidlangan barcha xususiyatlarni e’tiborga olgan holda erkin shakllanishi uchun quyidagilarga e’tibor berilishi lozim: • qishloq hududlaridagi (jumladan, qishloq xo’jalik korxonalaridagi) mehnat resurslarining umumiy miqdorini, tarkibini aniqlash; • mehnat resurslarining taklifini va hududdagi barcha tadbirkorlik subyektlarining ularga bo’lgan talabini tarkibi bo’yicha aniqlash; • erkin mehnat bozorini shakllantirish hamda ularning samarali faoliyat ko’rsatishini ta’minlovchi ijtimoiy-iqtisodiy mexanizmlarni ishga solish; • qishloqda mehnat resurslarining maqsadga muvofiq bandligini ta’minlashga hissa qo’shish; • mehnat bilan band bo’lmagan fuqarolar sonini aniqlash, ularning malakasini oshirish, qayta tayyorlash hamda ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan himoyalash; • erkin mehnat bozori amalga oshirilishini ta’minlovchi turli yarmarkalar va boshqa tadbirlarni tashkil etish, ularning samarali o’tkazilishiga erishish; • mehnat bozorining rivojlanishini ta’minlovchi barcha resurslarni topib, samarali sarflash kabi vazifalarni bozor talablari darajasida amalga oshirish lozim. Qishloqlarda mehnat bozorini oqilona tashkil etib, samarali boshqarish uchun hududlarning xususiyatlarini e’tiborga olish lozim. Respublikamizning mehnat resurslari soni ko’p bo’lgan hududlari, avvalo, Andijon, Farg’ona, Namangan, Toshkent, Samarqand viloyatlari uchun mazkur bozorni tartibga solishning ancha samarali quyidagi ikkita usuli mavjud: a) ishchi kuchiga talabni oshirish usuli; b) ishchi kuchlariga taklifni kamaytirish usuli. Fan-texnika taraqqiyoti yutuqlari va intensiv texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy etish hisobiga ish o’rinlarining bir qismi qisqarishi kuzatiladi. Ishchi kuchiga bo’lgan talabni oshirishni rag’batlantirish usullarini tadqiq etish mehnat resurslarining oqilona bandligini ta’minlashga hamda mazkur hududlar uchun samarali tarmoqlarni rivojlantirishga qaratilgan. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash, saqlash va xarid qilish hamda agroservis xizmati ko’rsatish va shaxsiy mehnat faoliyati bo’yicha ish joylarini yaratish, ishlab chiqarish kuchlari va bandlikning noan’anaviy shakllarini rivojlantirish, agrar sektordagi ishdan vaqtincha bo’shatilayotgan shaxslar uchun mavjud korxonalarni kengaytirish va qayta tashkil etish hamda yangi ish o’rinlarini yaratish maqsadida to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni jalb etish lozim. Ishchi kuchlariga talabni oshirishni agrosanoat majmuining mehnat resurslarini qayta taqsimlashdan manfaatdor tarmoqlarida ish joylarini yaratish va yangi, zamonaviy kasblarni egallashga sarmoyalarni to’g’ridan-to’g’ri jalb qilish orqali tartibga solish mumkin. Investitsiya va kreditlarni agrosanoat majmui korxonalarini, ayniqsa, qayta ishlash korxonalarini qurish, texnik jihatdan qayta qurollantirish va rekonstruksiyalashga, shaxsiy mehnat faoliyatini rivojlantirish yo’li bilan xizmat ko’rsatish sohasini kengaytirishga, shuningdek, ko’p bolali ayollar, mehnatga layoqatli nafaqaxo’rlar, nogironlar, o’smirlar va hokazolarga mos ish joylarini vujudga keltirishga yo’naltirish maqsadga muvofiqdir. Shu tariqa ortiqcha mehnat resurslarini yuqorida aytib o’tilgan tarmoqlarga va ayrim maxsus ish joylariga jalb etish, ayni paytda ishchi kuchlarining kasbiy malaka tarkibiga bevosita ta’sir o’tkazish mumkin. Ishchi kuchlari taklifini kamaytirishga ish vaqti va mavjud ish joylarini ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo’lganlar o’rtasida qayta taqsimlash orqali samarali ta’sir etish mumkin. Ayollarga bola parvarishi uchun to’lanadagin nafaqalar va beriladigan ta’til muddatini ko’paytirish, mehnat stajini hisoblashda ularga imtiyoz berish; pensionerlar, nogironlarni parvarishlaydigan shaxslarning nafaqalarini oshirish mehnat bozoriga ishchi kuchlarining oqib kelishini kamaytirish chora-tadbirlari hisoblanadi. Ish bilan bandlar orasida ish vaqti va ish joylari ishchi kuchlariga bo’lgan taklifni kamaytirish maqsadlarida qayta taqsimlanadi. Aholi bandligining xususiy va vaqtinchalik shakllariga o’tishini rag’batlantirishga ularga ham ish bilan to’la band shaxslarga mo’ljallangan ijtimoiy muhofaza turlarini, ta’tillar va boshqa ijtimoiy kafolatlarning miqdorlarini o’rnatish, kafolatlangan eng kam miqdordagi ish haqi bilan ta’minlash, har yili beriladigan ta’tillarni o’z vaqtida berish, ish kuni va ish haftasi davomiyligini qisqartirish orqali erishish mumkin. Mamlakatimizning mehnat resurslari yetishmaydigan mintaqalarida (Jizzax, Sirdaryo, Navoiy viloyatlari va Qoraqalpog’iston Respublikasi) ishchi kuchlariga taklifini ko’paytirish mehnat bozorini tartibga solishning maqsadga muvofiq usulidir. Respublika qishloq xo’jaligidagi mavjud bo’lgan mehnat resurslaridan yil davomida to’liq va samarali foydalanish lozim. Qishloq hududlarida, jumladan, qishloq xo’jaligi korxonalarida mavjud bo’lgan mehnat resurslarining real miqdorini aniqlash lozim. Shu bilan birga, aholi sonining mutlaq o’sishini e’tiborga olgan holda mehnat resurslarining ko’payish jarayonini aniqlash kerak. Mehnat qilish qobiliyatiga ega bo’lgan aholining harakatini ham hisobga olish zarur. Shundan so’ng qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan ish joylarining hozirgi hamda istiqboldagi sonini real aniqlashga alohida e’tibor berish kerak. Shularga asoslangan holda mehnat balansi ishlab chiqilishi zarur. Yuqoridagilarga asoslanib, mehnat resurslarining ish bilan ta’minlanganlik darajasi, shu orqali qishloq hududlarida mavjud bo’lgan mehnat resurslarining ish bilan ta’minlanganlik darajasi aniqlanadi. Uning darajasi birga yaqin bo’lishi lozim, aks holda mehnat resurslarini ish bilan ta’minlash chora-tadbirlari asoslangan holda ishlab chiqilishi kerak. Buning uchun qishloq xo’jalik korxonalarida yangi ish joylarini tashkil etish imkoniyatlarini rejalashtiriladi. Mehnat resurslaridan foydalanishni rivojlantirish maqsadida ularni takror ishlab chiqarish jarayonlarini, ya’ni malakalarini oshirish, tayyorlash va qayta tayyorlash tadbirlarini ham belgilab olib, amalga oshirilishiga e’tibor berish zarur. Korxonalarda mehnat unumdorligi darajasini yuksaltirishga alohida e’tibor berish lozim. Bu masalaning hal etilishida eng ta’sirchan omil moddiy manfaatdorlik hisoblanadi. Darhaqiqat, bozor iqtisodiyoti sharoitida kim yaxshi, sifatli ishlasa ko’p haq oladi. Shunday ekan, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida samarali mehnat qilayotgan ishchixizmatchi o’z mehnatiga yarasha ko’proq haq olishi lozim. Shu bilan birga mehnatkashlarni ma’naviy rag’batlantirishni amalga oshirishni ta’minlash kerak. Eng avvalo, mehnatlari natijalarini e’tiborga olgan holda mukofotlash va taqdirlash lozim. Unvonlar ham ma’lum darajada fuqarolarning mablag’lar bilan ta’minlanishiga olib keladi. Jumladan, respublikada xizmat ko’rsatgan iqtisodchi, agronom, irrigator unvonlarini olganlarning asosiy ish haqlariga eng kam oylik ish haqining 60 foizi miqdorida ustama beriladi. Eng asosiysi, ma’naviy rag’batlantirish insonlarning kayfiyatiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi va ularning mehnatga munosabatini yaxshilaydi, yaxshiroq mehnat qilishga undaydi. Qishloq xo’jaligidagi mehnat jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish, avtomatlashtirish, elektrlashtirish natijasida sarflanayotgan mehnatning unumdorligi oshishini ta’minlash mumkin. Buning uchun xo’jaliklar ixtiyoridagi barcha mashinalar, traktorlarning ishga yaroqliligini oshirish hamda ulardan yil davomida to’liq foydalanishga erishish tadbirlarini shakllantirish lozim. Eng avvalo, ularni malakali kadrlar, ta’mirlash ustaxonalari bilan ta’minlash kerak. Xo’jaliklarning ishlab chiqarish resurslari bilan ta’minlanganligini ham talab darajasiga yetkazish zarur. Buning uchun esa moliyaviy resurslar bilan ta’minlash choralarini aniqlab, ularning bajarilishini ta’minlash kerak. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishning mavsumiyligi tufayli yilning ma’lum davrida tarmoqdagi mehnat resurslarining bir qismi bo’sh turib qoladi, bu esa mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ushbu holatning oldini olish uchun qishloq xo’jalik korxonalarida xodimlarni mehnat resursiga talab kam bo’ladigan qish oylarida ham ish bilan band qilish choralarini ko’rish lozim. Bunda dehqonchilikka ixtisoslashgan fermer xo’jaliklarida chorvachilikni ham yo’lga qo’yish, issiqxonalar tashkil etish, turli sexlar, ustaxonalar faoliyatini tashkil etish va boshqa tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Demak, qishloq xo’jaligida mehnat resurslaridan yil davomida to’liq va samarali foydalanish hamda ularning mehnatlari unumdorligini oshirish uchun quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirilishini ta’minlash maqsadga muvofiqdir: - qishloq joylarda tadbirkorlik shakllarini rivojlantirish; - tarmoqning rivojlanishini e’tiborga olgan holda qo’shimcha ish joylarini tashkil etish; - qishloq xo’jaligiga yangi texnikalarni, samarali texnologiyalarni izchillik bilan tatbiq etish; - tarmoqning ishlab chiqarish tarkibini takomillashtirish va moddiytexnika ta’minotini yuksaltirish; - qishloqda yashash va ishlash uchun barcha sharoitlarni yaratish; - mehnatni tashkil etishning samarali turlarini tashkil etish va rivojlantirish; - kadrlarni tayyorlash, malakalarini oshirish, ularni moddiy va ma’naviy rag’batlantirishni takomillashtirish va boshqalar. Bu kabi chora-tadbirlarning qishloq xo’jalik ishlab chiqarishiga joriy etilishi tarmoqdagi mehnat resurslaridan foydalanishni yaxshilab, mehnat unumdorligi oshishiga ijobiy ta’sir etadi. Qisqacha xulosalar Belgilangan yosh chegarasidagi mehnat qilish qobiliyatiga ega bo’lgan aholi mehnat resursi hisoblanadi. Ularning ongli ravishda, aniq maqsadni ko’zlab sarflagan mehnatlari natijasida ishlar bajariladi, mahsulotlar ishlab chiqariladi. Qishloq xo’jaligida mehnat resurslaridan foydalanishning o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Jumladan, mehnat va uning samarasi tabiiy sharoit bilan bog’liq, mehnat resursidan foydalanishga qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining mavsumiyligi katta ta’sir ko’rsatadi, qishloq xo’jaligidagi mehnat jarayoni tirik organizmlar bilan uzviy bog’langan va boshqalar. Tarmoqda mehnatni tashkil etishda ushbu xususiyatlarni inobatga olish lozim. Kelajakda mehnat resurslaridan foydalanishni yanada yaxshilash va mehnat unumdorligini oshirish maqsadida yangi ish joylarini barpo etish, takror ishlab chiqarish sohalarini rivojlantirish, moddiy va ma’naviy rag’batlantirishni takomillashtirib borish lozim. Qishloq xo’jaligida mehnat bozorini ham rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Nazorat va muhokama uchun savollar: 1. Mehnat va mehnat resurslari haqida tushuncha bering. 2. Qishloq xo’jaligida mehnat resursining qanday o’ziga xos xususiyatlari mavjud? 3. Mehnat unumdorligi qanday aniqlanadi? 4. Mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi qaysi ko’rsatkichlar orqali aniqlanadi? 5. Mehnat resurslari to’g’risidagi qanday me’yoriy hujjatlar qabul qilingan? 6. Mehnat bozori, uning maqsadi, tashkil etilish shakllari va vazifalari nimalardan iborat? 7. Mehnat bozorini tartibga solishning qanday usullari bor? 8. Mehnat resurslaridan foydalanishni yaxshilash, mehnat unumdorligini oshirishning qanday yo’llari bor ? FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Abdug’aniyev A.A., Abdug’aniyev A.A. Qishloq xojaligi iqdisodiyoti. Darslik. - T: “Adib Nashriyoti”, 2011. – 400 b. 2. David L. Debertin. Agricultural Production Economics Textbook. 2nd ed. Published by McMillan. University of Kentucky, USA. 2012. 3. Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A., Dehqonova N.S., Ahmedova V. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. O’quv qo’llanma. –T.: TDAU, 2015. 174 b. 4. Samatov G’.A, Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti. Darslik. –T.: “Cho’lpon” nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012. -320 b. 5. Umurzoqov O’.P, Toshboyev A.J., Rashidov J., Toshboyev A.A.. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti. Oquv qo’llanma. –T.: “Iqtisod- Moliya”, 2008. -264 b. 6. Murtazayev O, Ahrorov F.B. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. Darslik. –T.: “ILM ZIYO”, 2017. -415 b.

O'xshashlar

Qishloq xo’jaligida suv resurslari va ulardan foydalanish samaradorligi
Qishloq xo’jaligida yer resurslari va ulardan foydalanish samaradorligi
Qishloq xo’jaligida investitsiyalar va ulardan foydalanish samaradorligi
Qishloq xo`jaligi mehnat resurslari va ulardan foydalanish
Qishloq xo’jaligida asosiy va aylanma fondlar hamda ulardan foydalanish samaradorligi