Qishloq xo`jaligi - agrosanoat majmuasining asosiy bo`g`ini - Iqtisodiyot - Referatlar

Qishloq xo`jaligi - agrosanoat majmuasining asosiy bo`g`ini

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

183 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Qishloq xo`jaligi- agrosanoat majmuasining asosiy bo`g`ini. Uning o`ziga xos xususiyatlari 2. Qishloq xo`jaligining iqtisodiyotda tutgan o`rni va ahamiyati 3. Shirkat xo`jaliklari va ularning tashkiliy-iqtisodiy asoslari 4. Fermer xo`jaliklari va ularning tashkiliy-iqtisodiy asoslari 5. Dehqon xo`jaliklari va ularning tashkiliy-iqtisodiy asoslari

www.arxiv.uz Qishloq xo`jaligi- agrosanoat majmuasining asosiy bo`g`ini. Uning o`ziga xos xususiyatlari Agrosanoat majmuasining asosini, yadrosini qishloq xo`jaligi tashkil etadi. Agrosanoat majmuasiga kiruvchi barcha tarmoqlar aynan qishloq xo`jaligi bilan bog`langan. Ularning ayrimlari qishloq xo`jaligi uchun ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarib, yetkazib bersa, boshqalri qishloq xo`jaligida yetishtirilgan mahsulotlarni tayyorlaydi, ularni qayta ishlaydi va tayyor mahsulotlarni iste`molchilarga yetkazib beradi. Ko`plab sohalar esa shu tarmoqlarning bir me`yorda ishlashi uchun xizmatlar ko`rsatadilar. Agrosanoat majmuasining asosini tashkil etadigan qishloq xo`jaligi o`ziga xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar boshqa tarmoqlardan qishloq xo`jaligini farqlab turadi va ishlab chiqarishni tashkil etishda o`z talablarini qo`yadi. Bu xususiyatlar quyidagilardan iborat: 1. Qishloq xo`jaligi tabiiy omillarning ta`siri katta. Ular ishlab chiqarishning mavsumiyligidan kelib chiqaradi. Bu esa, ishlab chiqarishni tashkil etishda mavjud resurslardan yil davomida samarali foydalanishni hisobga olishni talab etadi. Qish oylarida aholining vaqtinchalik bekor qolishi ayrim ijtimoiy muammolarni keltirib chiqaradi. Bu masalalar olimlar, mutaxassis va ishbilarmonlar oldiga qator vazifalarni qo`yadi. 2. Qishloq xo`jaligida ishlab chiqarish vositalari sifatida tirik organizmlar qatnashadi. Bu, o`z navbvatida, mutaxassislardan faqatgina iqtisodiy qonuniyatlarnigina emas, balki bioligik qonunlarni ham bilishni va ishlab chiqarishni tashkil etishda ularni hisobga olishni talab qiladi. Qishloq xo`jaligida sarflanayotgan mehnatning samarasi ko`p jixatdan o`simlik va chorva mollarining biologik imkoniyatlariga bog`liq. 3. Yer asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblanib, undan foydalanishning o`ziga xos xususiyatlari mavjud. Ularni inkor etish yoki yetarlicha hisobga olmaslik katta salbiy oqibatlarga olib keladi. 4. Qishloq xo`jaligida sarflanayotgan moddiy xarajatlar davri bilan faoliyat natjasida olinayotgan daromadlarning olinish davri o`rtasida farq katta. Boshqacha

www.arxiv.uz qilib aytganda, yil davomida faqat xarajatlar qilinadi. Chunki yerni ekishga tayyorlash, urug`lik, o`g`itlar, yoqilg`i-moylash materiallari xarid qilish va sarflash, mehnatga haq to`lab borish kabi xarajatlar har oyda qilinadi. Ekin turlari hosili esa ma`lum davrlada pishadi. Yetishtirilgan hosil sotiladi va undan keyin pul darmodlari kelib tushadi. Albatta, amaliyatda shartnomalar asosida qishloq xo`jalik korxonalariga avanslar berish, kreditlardan foydalanish yoki ayrim xizmatlarni tashkil etish natijasida ma`lum miqdoridagi pul tushumlari bo`lishi mumkin. Lekin, umuman olganda, yil davomida xarajat sarflanishi, daromadlarning esa ayrim davrlardagina tushishi o`ziga xos obyektiv talablarni keltirib chiqaradi. Agrar siyosat bu xususiyatni hisobga olgan holda yuritilish zarur. 5. Qishloq xo`jaligida ishlab chiqarish juda katta maydonlarda olib boriladi. Bu, o`z navbatida, ishlab chiqarishni, aholi punktlarini joylashtirishda ma`lum talablarni keltirib chiqaradi, qishloq xo`jaligining moddiy – texnika bazasini shakllantirishda hisobga olishni talab qiladi. 6. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarilgan mahsulotlarining bir qismni o`zi urug`lik, yem – xashak, oziq – ovqat sifatida imte`mol qiladi. 7. Qishloq xo`jaligi maxulotlarining ko`p turlarini uzoq saqlash mumkin emas. Bu muammo qishloq xo`jaligi mahsulotlarning deyarli bir davrda pishib yetilishi oqibatida yanada chuqurlashadi. Bu, o`z navbatida, yetishtirilgan mahsulotni tayrlovchi, qayta ishlovchi tashkilotlarning bir me`yorda tinmasdan ishlashini, bk esa ayrim davrlarda juda katta quvvatlarning bo`lishini talab qiladi. Yilning qolgan darvlarida esa bu quvvatlarning nisbatan bo`sh qolishi kuzatiladi. Bu xolat qayta ishlash tarmoqlarining katta omborxonalari bo`lishini talab etadi. Bunday holat, o`z navbatida, mahsulotning tannarxiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Bu kabi o`zga xosliklarni, albatta, chuqur o`rganish va doimo hisobga olgan holda ishlab chiqarishni tashkil etish qishloq xo`jaligining samarali ishlashini ta`minlaydi. Shubhasiz, fan, texnika taraqqiyoti o`sgan borgan sari qishloq xo`jaligining bu xususiyatlari ta`siri nisbatan kamayib boradi, lekin butunlay yo`q bo`lib ketmaydi.

www.arxiv.uz Qishloq xo`jaligining iqtisodiyotda tutgan o`rni va ahamiyati O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining eng yirik tarmog`i qishloq xo`jaligidir. U, eng avvalo, aholining oziq-ovqatga bo`lgan talabini qondirishga xizmat qiladi. Bu borada O`zbekiston Respublikasi qishloq xo`jaligi juda katta yutuqlarga erishdi. Respublika qishloq xo`jaligi oziq –ovqat mahsulotlarining deyarli asosiy qismini aholimiz uchun yetarli muqdorda yetishtiradi. Qishloq xo`jaligi sanoatni xomashyo bilan ta`minlaydi. Bugungi kunda mamlakat yengil va to`qimachilik sanoatda ishlatilayotgan tolaning 60 foizidan ortiqrog`i o`zimizda ishlab chiqarilgan paxta tolasidir. Qolgan qismi jun, kanop, pilla va kimyoviy tolalarga to`g`ri keladi. Meva, sabzavot va poliz mahsulotlprini qayta ishlovchi sanoat to`liq mahalliy xomashyo mahsulotlari evaziga ishlaydi. Sut va go`shtni qayta ishlash sanoati ham mamlakatda yetishtirilgan mahsulotlar hisobiga faoliyat ko`rsatadi. Yog` – moy sanoatining xomashyolari asosan o`zimizda yetishtiriladi. Faqatgina o`simlik moyining ayrim turlarini xorijdan keltirilgan xomashyo hisobiga ishlab chiqariladi. Masalan, mamlakat aholisi iste`mol qilayotgan yog` – moylarning sifati, assortimenti boy bo`lishi uchun chetdan soya keltirmoqda. Albatta, bu jami yetishtirilayotgan yog`-moyning juda kam qismini tashkil etadi. Qishloq xo`jaligi O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining yirik tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Bugungi kunda qishloq xo`jaligining mamlakat iqtisodiyotdagi o`rni judda katta. Mamlakatda ishlab chiqarilayotgan yalpi ichki mahsulotning 26-30 foizi shu tarmoqning ulishiga to`g`ri keladi. 2004 yilda mamlakat jami yalpi ichki mahsulotining 26,8 foizi shu tarmoqda yaratildi. Mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun zarur bo`lgan erkin harakatdagi qattiq valyuta tushumining yarimidan ko`prog`i shu tarmoq mahsulotlarini eksport qilishdan olinadi. Aholining 60 foizidan ortiqrog`i qishloq joylarda yashaydi. Halqimizning turmush darajasi, inson resurslarining katta bir qismining ish bilan ta`minlanishi qishloq xo`jaligi bilan bog`liq. Bugungi kunda iqtisodiyotda band bo`lgan mehnat resurslarining 28 foizdan ko`prog`i qishloq va o`rmon xo`jaligida faoliyat

www.arxiv.uz ko`rsatadi. Shu boisdan ham qishloq xo`jaligiga e`tibor, ayniqsa keyingi mustaqillik yillarida, xaqli ravishda katta bo`lmoqda. Respublika qishloq xo`jaligining malakat iqtisodiyotidagi o`rni № Ko`rsatkichlar 2000 2001 2002 2003 2004 1. Qishloq xo`jaligi yalpi mahsulotining mamlakat yalpi ichki mahsulotdagi salmog`i,% 30,4 30 30,6 28,6 26,8 2. Qishloq xo`jaligi yalpi mahsulotining o`sish sur`ati, % 103,2 104,5 106,1 107,3 110,1 3. Paxta tolasi va oziq-ovqat mahsulotlarining yalpi eksportdagi salmog`i, % 32,9 25,9 25,9 22,5 21,9 4. Qishloq xo`jaligi mehnat resurslarining salmog`i, % 29,7 29,6 29,1 28,3 28,4 Jadval ma`lumotlaridan ko`rinib turibdiki qishloq xo`jaligi O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining eng yirik tarmog`i hisoblanib, yildan yilga uning ulushi kamayib bormoqda. Bu borada shuni ta`kidlash lozimki 2000-2004 yillarda qishloq xo`jaligida barqaror qsish yuz berdi. Mamlakat iqtisodiyotida sanoatning, xizmat ko`rsatish tizimining nisbatan tez rivojlanib borishi tufayligina qishloq xo`jaligining ulushi kamaygan. Bu juda ijobiy jarayon hisoblanadi. Mamlakat iqtisodiyoti jadal o`sib borgan sari unda qishloq xo`jaligining ulushi kamayib boradi. Natijada rivojlangan sanoatlashgan, xizmat ko`rsatish sohalari taraqqiy topgan mamlakatga aylanishimiz ta`minlanadi. Mamlakatda olib borilayotgan iqtisodiy, ijtimoiy islohotlarning muvaffaqiyati ko`p jihatdan qishloq ho`jaligining rivojlanish darajasiga bog`liq. Chunki qishloq ho`jaligi mamlakatimiz uchun ham siyosiy, ham iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyat kasb etgan soha bo`lib, u quyidagi funksiyalarni bajaradi:  mamlakatmizni oziq ovqat fondini shakllantiradi;  yurtimizning oziq-ovqat sohadagi mustaqilligini ta`minlaydi;  qishloq ho`jaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan sanoat uchun hom ashyo yetkazib beradi;

www.arxiv.uz  aholini ish joylari bilan ta`minlaydi. O`zbekiston Respublikasi qishloq ho`jaligi o`simlikchilik va chorvachilik tarmoqlaridan iborat. O`simlikchilik tarmog`ida paxta, donli ekinlar (asosan bug`doy), kartoshka, sabzavot, poliz, tamaki, yem-xashak ekinlari, o`simlik yog`i beradigan ekinlar (masxar, kungaboqar), bog`dorchiik va uzumchilikdan iborat. Chorvachilikda qoramolchilik, qo`y va echkichilik, parrandachilik, otchilik (yilqichilik), kuyonchilik, tuyachilik, cho`chqachilik tarmoqlari shakllangan va rivojlangan. Bundan tashqari respublika qishloq xo`jaligida pillachilik, asalarichilik va baliqchilik sohalari ham yaxshi rivojlanib kelmoqda. Respublikada hozirda 6,2 mln. bosh qoramol, 11,1 mln. bosh qo`y va echkilar bor. O`zbekiston Respublikasi qishloq xo`jaligi yalpi mahsulotining tarkibi, (% da) Ўсимликчилик тармоғи махсулотлари улуши Чорвочилик тармоғи махсулотлари улуши 52,6 47,4 51,6 48,4 50,6 49,4 51,6 48,4 53,7 46,3 42 44 46 48 50 52 54 56 2000 2001 2002 2003 2004 O`ganilayotgan davrda qishloq xo`jaligi mahsulotlari tarkibida katta o`zgarishlar yuz bermagan. 2000 yilda o`simlikchilik tarmog`ining ulushi 52,6 foiz bo`lgan bo`lsa 2004 yilga kelib 53,7 foizni tashkil etgan yoki 1,1 punktga oshgan. Shu yillarda chorvachilik mahsulotlarining qishloq xo`jaligi yalpi mahsulotdagi ulushi 47,4 foizdan 46,3 foizga tushib qolgan. Buning asosiy sababi 2004 yil qishloq xo`jaligi uchun juda qulay kelishi sababli o`simlikchilik tarmog`i yalpi mahsulotining chorvachilik yalpi mahsulotining o`sishidan tez sur`atlarda bo`lganligidadir. O`zbekiston Respublikasi qishloq xo`jaligi yer-suv, asosiy aktivlar (asosiy fondlar), mehnat resurslari va boshha ishlab chiqarishni tashkil etish va olib borish uchun zarur resurslarga ega.

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasining yer fondi va uning foydalanuvchilar bo`yicha taqsimlanishi № Ердан фойдаланувчилар 1996 йил 2000 йил 2004 йил минг га % минг га % минг га % Жами ер фонди Шундан 44405,0 100,0 44405,0 100,0 44410,3 100,0 1. Қишлоқ хўжалиги корхоналари фойдаланаётган ерлар 25317,8 57,0 25112,6 56,6 24819,4 55,8 2. Ўрмон хўжалик корхоналари ерлари 8695,5 19,7 8446,3 19,1 8402,6 18,9 3. Саноат, транспорт, мудофаа, алоқа ва бошқа ташкилотлар ерлари 1868,9 4,2 1926,3 4,4 2264,3 5,2 4. Аҳоли яшаш жойлари 226,4 0,5 231,2 0,5 238,7 0,5 5. Заҳирадаги ерла 7492,1 16,8 7472,5 16,8 7432,8 16,7 6. Гидротехника ва бошқа сув хўжалиги ташкилотлари ерлари 793,8 1,7 804,6 1,8 822,4 1,8 7. Табиат муҳофазаси, соғломлаштириш ва маданий аҳамиятга эга ерлар 10,5 0,02 70,8 0,1 74,3 0,1 8. Бошқа ерлар - - 340,7 0,7 430,1 0,9 Jadvaldan ko`rinib turibdiki 2004 yil ma`lumotlariga qaraganda Respublika yer fondining asosiy qismi, 55,8 foizi qishloq xo`jaligi tarmog`iga berilgan. Agarda o`rmon xo`jaligi, qisman gidrotexnika va boshqa suv xo`jaligi tashkilotlari (oz

www.arxiv.uz miqdorda bo`lsada qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqaradi) va mudofaa vazirligiga qarashli ayrim xo`jaliklarda ham qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarilishini hisobga olsak yuqoridagi raqam yanada kattaroq ulushni egallashini anglash mumkin. 2004 yilning yanvariga bo`lgan ma`lumotga ko`ra 3691, ming gektardan ko`proq sug`orilib haydaladigan yer, 230 ming gadan ortiqroq bog` va uzumzorlar bor. Respublika qishloq xo`jaligining ishlab chiqarish tarkibida mustaqillik yillarida keskin o`zgarishlar yuz berdi. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishiga jalb etilgan yer resurslari bugungi kun talabidan kelib chiqib asosan paxta va g`alla ekinlari uchun ajratilmoqda. O`zbekiston Respublikasida ekin maydonlari tarkibining o`zgarishi (barcha turdagi xo`jaliklar bo`yicha ming gektar) 2003 йил 2004 йил Барча турдаг и хўжал ик ларда Ширк ат ларда Ферме р хўжал ик ларида Деҳқо н хўжал ик ларида Барча турдаг и хўжал ик ларда Ширк ат ларда Ферме р хўжал ик ларида Деҳқо н хўжал ик ларида Жами экин майдони 3790,1 1967, 0 1401,9 421,2 3691,5 1497, 1 1761,6 432,8 Донли экинлар Шундан: 1790,9 912,1 680,3 198,5 1666,5 661,4 805,2 199,9 Буғдой 1507,5 6 766,6 581,3 159,7 1469,7 593,5 715,1 161,1 Шоли (гуруч) 121,0 67,3 47,8 5,9 65,9 22,7 40,0 3,2 Макка дон учун 34,7 7,3 7,8 19,6 34,5 5,4 8,5 20,6

www.arxiv.uz Техника экинлари Шундан: 1445 847,2 590,0 7,8 1516,8 690,8 815,6 10,4 Пахта 1393 820 573 - 1455,7 662,9 792,8 - Картошк а, сабзавот ва полиз 237,7 47,4 36,7 153,5 226,9 31,2 37,5 158,2 Картошк а 49,2 3,4 2,2 43,6 52,4 3,8 3,3 45,3 Сабзавот 145,6 34,1 17,5 94 137,6 21,3 19,1 97,2 Полиз 41,3 8,5 17 15,8 35 5,3 14,6 15,1 Мевали боғлар 201,5 108,7 27,3 65,6 198,9 97,1 37,8 64 Узумзор лар 118,2 76,5 10,6 31,1 116,1 67,7 16,3 32,1 Ем- хашак экинлари 316,5 160,2 94,9 61,4 281,3 113,7 103,3 64,3 Jadval ma`lumotlaridan ko`rinib turibdiki Respublika ekin maydonlari yildan yilga qisqarib bormoqda va bu kamayish 2004 yilda 2003 yilga nisbatan 98,6 ming gektarga yoki 2,7 foizga kamaygan. Ushbu kamayish asosan yem- xashak ekinlari, sabzavot, poliz, mevali bog`lar va uzumzorlar hamda g`alla ekinlari hisobiga yuz bergan. Shu bilan birgalikda aholining, mamlakat iqtisodiyotining manfaatlaridan (xalqaro bozorda paxta xomashyosi konyukturasining o`zgarishini hisobga olib) kelib chiqib paxta ekin maydoni 2004 yilda 2003 yildagidan 62,7 ming gektarga yoki 4,5 foizga oshgan. Respublika qishloq xo`jaligining chorvachilik tarmog`i ham jadal rivojlanish uchun katta resurslarga ega.

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasida chorva mollari va parrandalar bosh soni (barcha muklk shakllari bo`yicha, ming bosh) Chorva molari va parrandalar 2000 2001 2002 2003 2004 O`sish(+) kamayish (-) Qoramollar 5353,4 5416,1 5477,6 5878,8 6232,6 879,2 Shundan: sigirlar 2343,4 2361,8 2393,2 2549,9 2708,8 365,4 Sigirlarning salmog`i,% 43,7 43,6 43,7 43,3 43,4 х Qo`y va echkilar 8932,5 9022,6 9233,9 9928,6 11181,9 2249,4 Cho`chqalar 85,8 81,6 75,4 89,9 83,8 -2,0 Parrandalar 14510 14828,7 15354,9 17675,7 18822,6 4216,9 Otlar 146,3 144,7 143,4 147,3 149,4 3,1 Jadval ma`lumotlaridan ko`rinib turibdiki Respublikada deyarli barcha turdagi chorva mollari (cho`chqalardan tashqari) va parandalar bosh soni ko`payib bormoqda. 2004 yilda 2003 yilga qaraganda qoramollar bosh soni 879,2 ming, sigirlar 365,4 ming, qo`y va echkilar 2249,4 ming, parrandalar bosh soni 4216,9 ming boshga oshdi. O`rganilgan davrda faqatgina cho`chqalar bosh soni 2 minga kamayib ketgan. Qoramolchilikning tarkibi ham ijobiy tomonga o`zgargan. Agarda mustaqillikkacha (1990 yilda) jami qoramollar tarkibida sigirlarning salmog`i 32,6 foizni tashkil etgan bo`lsa 2000 yildan boshlab bu ko`rsatkich 43 foizdan oshib ketda va shu holat saqlanib qolmoqda. Bu Respublika Prezidenti I.Karimovning va hukumatining olib borgan oqilona siyosatining natijasida yuz berdi. “Respublika chorvachiligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish bo`yicha chora tadbirlar to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 15 martida qabul qilingan 137 sonli qarori bilan Respublikamizdagi 1499 ta jamoa chorvachilik fermalari yopiq turdagi hissadorlik jamiyatlariga aylantirilib, 489,1 ming bosh qoramollar, shu jumladan 96,3 ming bosh sigirlar chorvadorlarga xususiylashtirilib berildi. Keyinchalik ushbu qarorda belgilangan vazifalarni

www.arxiv.uz bajarish maqsadida aholiga 600 ming bosh zotli buzoqlar sotildi. Natijada chorvachilikning asosiy qismi aholi qo`liga o`tdi. Qoramollarning katta qismining aholi qo`liga o`tishi uning tarkibini yaxshilanishiga (jami qoramollar sonida sigirlarning ulushining ortishiga), ijobiy tabiiy tanlanishning yuzaga kelishiga, yem-xashak ekin maydonlari yildan yilga qisqarib boriga qaramasdan yem-xashak muammosini qisman xal etilishiga olib keldi. Mustaqillik yillarida olib borilgan islohotlar natijasida O`zbekiston Resublikasi dinamik holda rivojlanib borayotgan murakkab iqtisodiy tizimga ega bo`ldi. Qishloq xo`jaligi Respulika iqtsodiyotining yirik va muhim tarmog`i sifatida saqlanib qoldi. Qishloq xo`jaligi O`zbekiston xalqlarining eng qadimdan shug`illangan asosiy sohalardan biri bo`lib, bir necha ming yilliklardan asta-sekin rivoj topib kelmoqda. Respublika hududida avvalo chorvachilik keyinchalik dehqonchilik madaniyati tarkib topdi. Chorvachilikning asosan qo`ychilik, qoramolchilik, otchilik (yilqichilik), asalarichilik, tuyachilik va ipakchilik, dehqonchilikning donchilik, sabzavotchilik, polizchilik, bog`dorchilik va paxtachilik tormoqlari yaxshi rivojlandi. Qishloq xo`jaligi Respublikamiz hududida yashaydigan xalqlarning asosiy turmush tarziga aylangan. Uning rivoji yurtimiz hududida qishloq xo`jaligi bilan bog`liq mehnat qurollari ishlab chiqarishning o`sishiga sabab bo`ldi. Natijada asta sekin bo`lsada madaniyat, ilm-fan, kosibchilik rivoj topdi. XX asrda dunyo mamlakatlari taraqiyotining tez rivojlanishi yurtimizning iqtisodiy-ijtimoiy hayotiga o`z ijobiy ta`sirini ko`rsatdi. Respublikaning qishloq xo`jalik yalpi mahsuloti 1913 yildan 1990 yilga (mustaqillikkacha) qadar bo`lgan davrda 188 marta o`sdi. 1913 yildan 1940 yilgacha qishloq xo`jaligi yalpi mahsuloti 1,8 marta, 1960 yilda 51 marta, 1970 yilda 100 marta va 1980 yilda 170 martani tashkil etdi. Ma`lumotlardan ko`rinib turibdiki o`sish sur`atlari 1960-1980 yillar ichida tez bo`lgan. Shu davrda qishloq xo`jaligi yalpi mahsulotining o`sishining asosiy sabablari narxdagi o`zgarishlar, yangi yerlarni o`zlashtirish hisobiga, nisbatan ekstensiv yo`l bilan amalga oshirilgan. Ushbu davrda qishloq

www.arxiv.uz xo`jaligi mahsulotlarini natural holda ishlab chiqarishning o`sishi bunga isbot bo`ladi. 1913 yilda 89 ming tonna go`sht (so`yilgan vaznda) ishlab chiqarilgan bo`lsa 1990 yilda 419,9 ming tonna ishlab chiqarilgan yoki 4,7 martaga oshgan. Sut ishlab chiqarish shu davrda 11,4 marta, tuxum yetishtirish 30,1 marta, sabzavot 21,1 marta, don ishlab chiqarish 1,9 marta, paxta yetishtirish esa 11,1 marta, o`simlik yog`i yetishtirish 8,4 martaga o`sdi. Raqamlarga e`tibor berilsa ushbu davrda qishloq xo`jaligining yalpi mahsulotining o`sishi mahsulotlarning natural miqdordagi o`sishidan solishtirib bo`lmaydigan darajada yuqori sur`atlarda o`sganligini ko`rish mumkin. O`sish mahsulotlar narxining o`sishi hisobiga yuz berganini aslida esa salkam 1 asrda o`sish 15-20 martadan yuqori bo`lmagini ko`ramiz. Sobiq sho`rolar davrida O`zbekistonda bir tomonlama bo`lsada qishloq xo`jaligida katta o`zgarishlar yuz berdi. SHo`rolar davlatining asosiy siyosati O`zbekistonning boy tabiiy iqlim sharoitidan umumdavlat manfaatlari uchun foydalanishga qaratildi. Natijada Respublika va uning xalqining manfaatlari umumdavlat manfaatlariga bo`ysindirildi. Bunday siyosat respublika iqtisodiyotida juda katta muammolarni keltirib chiqardi. Olib borilgan siyosatning natijasida qishloq xo`jaligi ishlari bilan band bo`lgan respublika aholsiining katta qismi past malakali mehnat resurslariga aylandi. Umummamlakat manfaatlaridan kelib chiqib O`zbekiston asosan paxta ishlab chiqarishga ixtisoslashtirildi. Uning natijasida xalqimiz asrlar mobaynida shug`illanib kelgan qishloq xo`jaligining ko`plab sohalariga e`tibor kamaydi, ularning ayrimlari mutloq yo`qolib ketdi. Jumladan, XX asrning 80 - yillariga kelib respublikada yetishtirish uchun tarvuz urug`lari Rossiyaning Astraxan o`lkasidan keltirildi. Paxta ishlab chiqarishni ko`paytirish respublikada oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirishni keskin kamayishiga olib keldi. Birgina misol o`tgan asrning 70-80- yillarida, mustaqillikka erishgan dastlabki yillarda respublika uchun zarur oziq-ovqat mahsulotlarining 80 foizidan ko`prog`i import qilinar edi. Dunyoning rivojlangan katta bir qismida oziq-ovqat keragidan ortiqcha bo`lib uni sotish muammo bo`lgan bir paytda 80-yillarning oxiriga kelib respublikada barcha oziq-ovqat mahsulotlarini xarid qilish talon yoki me`yor

www.arxiv.uz tizimiga o`tkazildi. Aholi jon boshiga bir oyga 2 kgdan un, 1kg dan shakar, go`sht, yog` va boshqa mahsulotlar sotiladigan bo`ldi. Paxta ishlab chiqarishni ko`paytirish maqsadida respublika qishloq xo`jaligiga katta kapital qo`yilmalar sarflandi. Qishloq xo`jaligi korxonalarining moddiy texnik ta`minoti yaxshilandi, qishloq infratuzilmasi rivojlantirildi. Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxoro, Jizzax va Sirdaryo viloyatlarida katta cho`l massivlari o`zlashtirildi. Ushbu jarayonlar aholini qisman ish bilan ta`minlashni yaxshilash, turmush darajasini nisbatan o`stirish imkonini berdi. Shu bilan birgalikda katta iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik muammolarni ham yuzaga keltirdi. Yangi cho`l massivlarini o`zlashtirishda yo`l qo`yilgan hatolar hamda qanday bo`lmasin paxta yetishtirishni ko`paytirish hohishi yerlarning unumdorligining pasayishiga, ularning meliorativ holatining asta-sekin yomonlashuviga, yer osti suvlarining ko`tarilishi, katta ekin maydonlarini sho`rlanishining ortishiga olib keldi. Respublika qishloq xo`jaligi rivoji asosan paxtachilik bilan bog`lab qo`yildi. Respublikada tarkib topgan va rivojlantirilgan sanoat ham ustun darajada paxtachilikka qaratildi. Bir so`z bilan aytganda, sobiq sho`rolar davridan bir tomonlama rivojlangan, asosan xomashyo yetishtirishga moslashtirilgan, paxtachilikka chuqur ixtisoslashtirilgan, katta iqtisodiy, ijtimoiy hamda ekologik kasallik va muammolarga ega qishloq xo`jaligi meros bo`lib qoldi. Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq juda ko`plab kechiktirib bo`lmaydigan masalalarni yechish hayotiy zarurat, vazifa sifatida davlat oldida turar edi. Ulardan ayrimlarini eslash foydadan holi emas. Eng avvalo oholi uchun zarur bo`lgan oziq-ovqat masalani ijobiy hal etish kerak bo`ldi. Xalq manfaati uchun zararat bo`lgan bu muammoni amalga oshirish oson kechmadi. Mustaqil Respublika qishloq xo`jaligi davlat mulkchiligiga asoslangan asosan paxta yetishtirishga ixtisoslashgan yirik xo`jaliklardan (sovxoz va kolxozlardan) hamda aholining yordamchi xo`jaliklaridan iborat edi. 1940 yilda 81 ta sovxozlar bo`lgan bo`lsa 1990 yilga ulaning soni 1034 taga yetdi. Shu yillarda kolxozlar mos ravishda 1106 ta va 855 tani tashkil etdi. Yirik xo`jaliklar yuqori organlar tomonidan tasdiqlangan reja asosida faoliyat yuritar, ularni moddiy resurslar bilan ta`minlash markazlashgan holda olib borilar edi. Yirik xo`jaliklarni boshqarish

www.arxiv.uz xarajatlari ham katta bo`lib ularning eng asosiy kamchiligi o`z ishlab chiqarish yo`nalishini tezda o`zgartira olmas edi. Masalan, paxta ishlab chiqarish uchun ixtisoslashgan xo`jalikning barcha texnikalari asosan paxtachilik uchun mo`ljallangan bo`lib don yoki sabzavotchilik uchun deyarli mos kelmas, qolaversa urug`lik, mineral o`g`it, yoqilg`i moylash materiallari bilan ta`minlashni bir mavsumda o`zgaritish imkoni yo`q edi. Yirik xo`jaliklarni texnika va modiy resurslar bilan ta`minlaydigan ko`plab sohalar bashqa respublikalarda joylashgan edi. Mustaqil davlatlarning vujudga kelishi yagona bir tizimga aylangan iqtsodning barbod bo`lishiga olib keldi. Respublika hududida joylashgan zavod va fabrikalarning ham aksariyat qismining to`xtab qolishiga sabab bo`ldi. Shunday holda sho`rolar davrida maxsus sharoit va tamoyillar asosida tashkil topgan yirik xo`jaliklarni saqlab qolish va ularning faoliyatini davom ettirish imkoniyatlari keskin pasaydi, keyinchalik esa deyarli mumkin bo`lmay qoldi. Yuqoridagi holatlarni inobatga olib Priyezidentimiz I.Karimov tomonidan mamlakat siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy hayotini, jumladan qishloq xo`jaligini isloh qilishning konsepsiyalari ishlab chiqildi. Mustaqilikning dastlabki kunlaridayoq oziq-ovqat havfsizligini ta`minlash ustivor yo`nalish sifatida belgilandi va eng avvalo chuqur islohotlar qishloq xo`jaligida amalga oshirala boshlandi. Natijada paxta yakkaxokimligiga baham berilib g`alla mustaqilligiga erishish maqsadida sayi xarikatlar qilindi va tarixan qisqa muddat ichida ushbu maqsadga erishildi. 1996 yilga kelib O`zbekiston Respublikasi g`alla mustaqilligiga erishdi. Ba`zan g`allaga nisatan paxtaning foydasi, iqtisodiy samarasi ko`proq, shu sababli paxta shlab chiqarishga asosiy e`tiborni berish kerak degan fikrlarni uchratamiz. Bu fikr umuman olganda to`g`ri ekanligini inkor etmoqchi emasmiz. Lekin sovetlar davlatining parchalanishi eski aloqalarning deyarli izdan chiqishiga olib kelgan, traditsion g`alla ishlab chiqarishga ixtisoslashgan respublikalar Rossiya, Ukraina, Qozoqistonlarning o`zlari o`z xalqini g`alla bilan ta`minlashi murakkab bo`lib qolgan sharoitda oziq-ovqatsiz, uning asosi bo`lgan g`allasiz taraqqiyotni, umuman hayotni tasavvur qilish qiyin. Shu sabali o`tish davrining dastlabki kunlaridanoq g`alla mustaqiligiga intilish, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti uning hukumati

www.arxiv.uz o`ta salohiyatli ekanligini va to`g`ri yo`l tanlaganligini hayotning o`zi isbotlamoqda. Bizga meros bo`lib qolgan iqtisodiyotning, jumladan qishloq xo`jaligining oldida xal etilishi lozim juda ko`plab og`ir maqsadli vazifalar turar edi. Bu vazifalarni shartli ravishda quyidagicha ifodalash mumkin. Birinchidan, xalq farovonligi, mamlakat xavfsizligini ta`minlash maqsadida qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni miqdor jihatdan ko`paytirish. Bu borada ayniqsa oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishni ko`paytirish zarur edi va bu vazifa xozir va kelajakda ham dolzarb bo`lib qoladi. Xozirda aholi iste`moli uchun zarur bo`lgan don ishlab chiqarishga yerishildi. Ammo chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish borasida katta muammolar mavjud. 2000-2004 yilarda aholi jon boshiga o`rtacha go`sht ishlab chiqarish 34 kg, sut ishlab chiqarish 164 kgni tashkil etdi. U tibbiy me`yordagidan ikki martaga yaqin kam. Shu sababli qishloq xo`jaligi mahsulotlarini miqdor jihatdan ishlab chiqarish hajmini ko`paytirish asosiy maqsadli vazifalardan biri hisoblanadi va bu muammo Respublika Prezidenti va hukumatining diqqat e`tiborida turibdi. Ikkinchidan qishloq xo`jaligida yetishtirilayotgan mahsulotlar sifati va assortimentini yaxshilab borish zarur. Ma`lumki O`zbekiston Respublikasi paxta ishlab chiqarishda dunyoda beshinchi o`rinda, paxta tolasini sotish bo`yicha esa ikkinchi o`rinda turadi. Paxta tolasini sotish mamlakat eksportning 18-19 foizini tashkil etmoqda. Mamlakatda yetishtirilayotgan paxta tolasining sifatini keskin yaxshilash iqtisodiyotga juda katta iqtisodiy samara keltiradi. Dunyo davlatlari va Respublikamiz to`qimachilik sanoati talab qiladigan tipdagi tolalar yetishtirishni ko`paytirish zarur. Sifatni va qishloq xo`jaligi mahsulotlari assortimentini yaxshilash zarurati respublika qishloq xo`jaligini rivojlantirishning eng asosiy yo`nalishi sifatida belgilangan. Uchinchidan, qishloq xo`jaligida mehnat unumdorligini oshirish doimiy zarurat hisoblanadi. Mehnat unumdorligini oshirish mamlakat qishloq xo`jaligini raqobatbordoshligini kuchaytiradi, aholining turmush sharoitini yaxshilaydi,

www.arxiv.uz mahsulot ishlab chiqarishni ko`payishiga va uning sifatining talab darajasiga yetishini ta`minlaydi. To`rtinchidan, qishloq xo`jaligi mahslotlari yetishtirishni nisbatan orzonlashishiga yerishish lozim. Albatta bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo`jaligi o`ziga kerakli texnika, yoqilg`i,mineral o`g`it, boshqa tovar va xizmatlarni bozor bahosida sotib oladi. O`z mahsulotini esa o`zi uchun foydali narxlarda xamisha ham sota olmaydi. Lekin aholining daromadlarining o`sishi oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining o`sishidan kattaroq bo`lishini ta`minlash kerak. Xozirda respublika aholisi o`z daromadlarinig 51-52 foizini oziq-ovqat uchun sarflayotgan bo`lsa kelajakda bu ko`rsatkich kamayib borishi (aholining oziq-ovqat bilan ta`minlanishi yaxshilanib borishi asosida) kerak. Beshinchidan, qishloq joylarni, hududlarni imkon darajasida bir me`yorda rivojlanishini ta`minlashga e`tiborni kuchaytirish vazifasi ham juda dolzarb hisoblanadi. Qishloq hududlarini ijtioiy taraqqiyot darajasini yanada yuksaltirish, ish joylarin tashkil etish ko`plab salbiy holatlarning oldini oladi. Prezidentimizning qishloq aholini ichimlik suv va tabiiy gaz bilan ta`minlash to`g`risidagi farmon va qarorlarining qabul qilinishi, maxsus dasturlar ishlab chiqarilishi qishloqni ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishiga e`tiborning kuchli ekanligini ko`rsatadi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda olib borilgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy siyosat natijasida qishloq xo`jaligida chuqur tarkibiy, ijtimoiy va mulkiy munosobatlar o`zgarishi yuz berdi. Mustaqillik yillarida iqtisodiyotni jumladan, qishloq xo`jaligini tubdan isloh qilishning nazariy asoslari Prezident I.Karimov tomonidan ishlab chiqildi. Prezidentimiz asasrarida iqtisodiy rivojlanishning turli xil konsepsiyalari tahlil etildi. Birinchi konsepsiya – Asosiy ehtiyojlar konsepsiyasiya – aholi eng kam tirikchilik ehtiyojini kafolotli tarzda ta`minlash va ish bilan band qilish muammosini hal etishga qaratilgan; Ikkinchi konsepsiya – Maqbul yoki tegishli texnologiya konsepsiyasi – aholining mehnatga layoqatli qismining bandligini ta`minlaydigan va mahalliy xomashyoni, avvalo qishloq xo`jaligi xomashyosini birlamchi va chuqur qayta

www.arxiv.uz ishlashga qaratilgan. Bu konsepsiya eng ilg`or texnologiyalarni rivojlantirish zarurligiga asoslanadi; Uchinchi konsepsiya – O`z kuchiga jamoa bo`lib ishonish konsepsiyasi – mavjud zahiralardan to`liqroq foydalanishga va mamlakat iqtisodiyotini boshqa davlatlarga qaramligiga barham berishga qaratilgan; To`rtinchi konsepsiya – Yangi xalqaro iqtisodiy tartib konsepsiyasi – rivojlanayotgan yurtimizning iqtisodiy qoloqligini tugatish va boshqa davlvtlar bilan teng huquqli sheriklar sifatida faoliyat yuritishiga qaratilgan. Olib borilgan rejali ishlar natijasida tarmoqda ma`lum ijobiy yutuqlarga erishildi. Birinchidan, mamlakat iqtisodiyoti, jumladan qishloq xo`jaligi bozor iqtisodiyoti talablari sharoitida faoliyat ko`rsatishlari uchun kerakli huquqiy asos yaratildi. Tarixan qisqa davrda umuman iqtisodiyotga tegishli 100 dan ortiq qonunlar ishlab chiqildi va hayotga joriy etildi. Ular qatoriga O`zbekiston Respublikasining Yer kodeksi, Fermer xo`jaligi to`g`risida, Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) to`g`risida, Dehqon xo`jaligi to`g`risida, Qishloq xo`jaligi korxonalarini sanatsiya qilish to`g`risida kabi qishloq xo`jaligi tarmog`iga oid qator qonunlarni kiritish mumkin. Mustaqillik yillarida bevosita qishloq xo`jaligiga oid 140 dan ortiq Prezident Farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari qabul qilindi hamda turli me`yoriy hujjatlar ishlab chiqildi. Bu qonun va me`yoriy hujjatlar qishloq xo`jaligi korxonalarining xatti – xarakatlarini belgilab beradi. Natijada qonun doirasida iqtisodiy munosabatlarni tarkib toptirish imkoni yaratildi. Qishloq xo`jaligida boshqaruvning ma`muriy buyruqbozlik, iqtisodiy va sotsial pisixologik usullaridan foydalanilganda qonunga asoslanish imkoniyati yaratildi. Ikkinchidan, qishloq xo`jaligida ham amalda ko`p ukladli iqtisod tarkib topdi. Bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari talabiga ko`ra olib borilgan iqtisodiy siyosat natijasida, turli mulkchilikga asoslangan xo`jalik yurituvchi subyektlar vujudga keldi. Natijada qishloq xo`jaligi korxonalarining asosiy qismi nodavlat mulkga asoslangan bo`lib, bu davlat mulkiga asoslangan korxonalarning kamayishiga

www.arxiv.uz sabab bo`ldi. 1991 yilda qishloq xo`jaligi korxonalarining deyarli asosiy qismi (kolxoz kooperativ mulkga asoslangan bo`lganligi bilan amalda davlat mulkiga asoslangan sovxozlardan deyarli farqi yo`q bo`lib qolgan edi) davlat mulkiga asoslangan xo`jaliklar edi. Bugungi kunga kelib qishloq xo`jaligida 406 ta shirkatlar, 55 ta davlat, 135 mingdan ko`proq fermer xo`jaliklari, 564 ta xususiy chorvachilik fermalari va 4481,7 mingta dehqon xo`jaliklari faoliyat ko`rsatib turibdi. 2000 yilda qishloq xo`jaligida yetishtirilgan maxsulotning 98,4% foizi nodavlat mulk shakliga asoslangan xo`jaliklar hissasiga to`g`ri keldi. 2004 yil ma`lumotlariga ko`ra qishloq xo`jaligi yalpi mahsulotining 59,7 foizi aholining dehqon, 20,4 foizi fermer va 19,9 foizi yirik shirkat hamda davlat xo`jaliklarida yaratildi. Xususiy mulkchilikka asoslangan fermer xo`jaliklari mustahkamlanib, kuchayib bormoqda. Agarda 1995 yilda bir fermer xo`jaligiga 10,4 gektar yer to`g`ri kelgan bo`lsa 2004 yilda bu ko`rsatgich 28,2 gektarni tashkil etdi yoki 2,7 marotaba kattalashgan. Fermer va dehqon xo`jaliklarining ko`payib borishi va rivojlanishi bozor iqtisodiyotining uchta ustunidan biri hisoblangan xususiy mulkchilik ham qishloq xo`jaligida qaror topayotganidan va rivojlanayotganidan dololat beradi. Fermer xo`jaligi tarixan qisqa muddat ichida ishlab chiqarshni tashkil etishning samarali shakli ekanligini oqladi. Femer xo`jaliklari o`z mohiyatiga ko`ra resurslarni tejashni ta`minlaydi. Bu xo`jaliklada moddiy manfaatdorlik yuqori. Natijada mehnatning samaradorligi yuqori bo`lib barcha faoliyat ko`proq foyda olishga qaratilgan. Shu bilan birgalikda fermelikni rivojlantirishda hali juda ko`plab muammolar mavjud. Jumladan, fermer xo`jaliklari hajmining kichikligi, iqtsodiyotining zaifligi, ularga xizmat ko`rsatish tizimining yetarli daajada rivojlanmaganligi, mini texnikalarning yetishmasligi, yetishtirgan mahsulotlarini sotish kanallarining takomilashmaganligi bunga misol bo`lshi mumkin. Bular yechsa bo`ladigan muammolar bo`lganligi sababli hamda fermerlik ishlab chiqarishni tashkil etishning samarali shakli ekanligini hisobga olib, fermerlik qishloq xo`jaligini rivojlantirishning asosiy yo`nalishi deb haqli hisoblanmoqda. Hozirda yurtimizda fermer xo`jaliklarini 2004-2006 yillarga mo`ljallangan

www.arxiv.uz rivojlantiish konsepsiyasi qabul qilingan va u muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Zarar ko`rib ishlayotgan, istiqboli bo`lmagan shirkatlar tugatilib ularning hududida konkurs asosida fermer xo`jaliklari tashkil etilmoqda. Ushbu islohotlar natijasida Respublika qishloq xo`jaligi yalpi mahsulotida fermer xo`jaliklarining ulushi ortib bormoqda. Bir so`z bilan aytganda, qishloq xo`jaligida bugungi kun talabidan kelib chiqib ishlab chiqarishni tashkil etishning yangi shakllari vujudga kelmoqda va ular takomillashib bormoqda Respublika qishloq xo`jaligi mahsulotlarida turli mulk shakllarining va tarmoqlarining ulushi, (% da) 3. Qishloq xo`jaligi yalpi mahsulotida shirkatlarning salmog`i, % 28,6 27,9 28,1 22,2 19,9 4. Qishloq xo`jaligi yalpi mahsulotida fermer xo`jaliklarining salmog`i, % 10,3 11,4 12,1 14,8 20,4 5. Qishloq xo`jaligi yalpi mahsulotida dehqon xo`jaliklarining salmog`i, % 61,1 60,7 59,8 63,0 59,7 6. Qishloq xo`jaligi yalpi mahsuloti, % Shundan: 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 7. O`smlikchilik tarmohlari salmog`i, % 52,6 51,6 50,6 51,6 53,7 8. Chorvachilik mahsulotlari salmog`i, % 47,4 48,4 49,4 48,4 46,3 Uchinchidan, bozor iqtisodiyotida rivojlanishni ta`minlovchi to`rt omildan biri, ishbilarmonlik, o`z o`rnini topa boshladi. Qishloq xo`jaligida 135 mingdan ko`proq fermer, 4481,7 ming dehqon xo`jaliklarining va 564 ta xususiy chorvachilik fermalari hamda minglab qishloq xo`jaligiga xizmat qiladigan va uning mahsulotlarini qayta ishlaydigan xususiy kichik korxonalarning mavjudligi

www.arxiv.uz hozircha ko`p bo`lmasada mulkdorlar, ishbilarmonlar guruhi vujudga kelganligini ko`rsatadi. Bu omil bozor iqtisodiyotida hal qiluvchi rolni o`ynaydi. Ishbilarmonlik rivojlanib u bilan shug`illanuvchilar soni va sifati oshib borgan sari bozor iqtisodiyoti kuchayadi va xalqning turmush sharoiti yaxshilana boradi. Qishloq xo`jaligida olib borilgan islohotlarning natijasida qishloqda kichik tadbirkorlik subyektlari soni ortib ularning iqtisoddagi ulushi ko`payib bormoqda. Agarda 2000 yilda qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda kichik tadbirkorlikning ulushi 71,4 foiz bo`lgan bo`lsa 2003 yilda bu ko`rsatkich 78,1 foizga 2004 yilda esa 80,9 foizga yetgan. To`rtinchidan, bugungi kun hayot talabidan kelib chiqgan holda xo`jalik yuritishning yangi mexanizmi ishlab chiqildi va tadbiq qilindi. Mustaqillikning dastlabki davrlarida xo`jalikning mineral o`g`itlarga, yoqilg`i moylash materiallariga, elektr energiyasiga hamda ish haqiga bo`lgan talabini qondirish uchun olinadigan qismi uchun hisob – kitoblar maxsus schet orqali amalga oshiriladigan qilindi. Natijada qishloq xo`jaligi korxonalarini texnika, yoqilg`i – moylash materiallari, elektr energiyasi, miniral o`g`itlar bilan yil davomida uzluksiz ta`minlab turish imkoniyati yaratildi. Sanoat va qishloq xo`jaligi mahsulotlari baho paritetining o`zgarishi o`zgacha yo`l tutish imkonini bermaydigan bir paytda amaldagi mexanizm o`zining ijobiy rolini o`ynadi. Bu mexanizm bir qancha afzalliklarga ega. Birinchidan, barcha qishloq xo`jalik korxonalarini ishlab chiqarishni tashkil qilish uchun kerakli bo`lgan moddiy resurslar bilan ta`minlash imkonini berdi. Ikkinchidan, qishloq xo`jaligiga mineral o`g`it, yoqilg`i – moylash matteriallari, elektr energiyasi ishlab chiqaradigan va yetkazib beradigan tarmoqlarni garantiyalangan holda o`z mahsulotlari uchun haq olishini ta`minldi. Uchunchidan, inflyatsiyani kuchayishiga yo`l qo`ymaydigan katta makroiqtisodiy ahamiyatga ega bo`ldi. Chunki bu mexanizm bo`yicha moliyaviy resurslarni turli yo`llar bilan naqd pulga aylantirish imkoniyati yo`qqa chiqarildi. Albatta bu mexanizm ma`lum kamchiliklarga ham ega. Eng asosiy kamchiligi xo`jaliklarning moddiy manfaatdorlik va javbgarligini qisman susaytirdi. Sog`lom raqobatni kuchini kamaytirdi, ayrim hollarda yo`qqa chiqaradi.

www.arxiv.uz Bu mexanizm iqtisodiy kamquvvat yoki zarar bilan ishlaydigan korxonalar uchun foydali, yaxshi ishlayotgan va katta samara olayotgan xo`jaliklar uchun esa aksincha. Umuman qishloq xo`jaligi tarmog`ining manfaati uchun yaxshi bo`lgan bu mexanizm bo`yicha iqtisodiy baquvvat, katta foyda oladigan xo`jaliklarning o`zi ishlab topgan mablag`laridan samarali foydalanish imkonini susaytiradi. Natijada yaxshi va yomon faoliyat ko`rsatayotgan qishloq xo`jaligi korxonalari ma`lum darajada bir xil sharoitga (holatga) qo`yilmoqda. Bu o`z navbatida yaxshi ishlayotgan qishloq xo`jalik korxonalarida samaradorlikni yanada oshirish uchun manfaatdorlikni susaytiradi. Resurslarni tejashga qaratilgan mexanizmni yaratish bu sxemada o`z ifodasini topmayapdi. Shu sababli respublika hukumati bu kamchiliklarni vaqtinchalik yumshatish imkoniyatini qidirib topdi. Ma`danli o`g`it, yoqilg`i – moylash materiallari, elektr energiyasi yetkazib beruvchi sohalardan hamda ish haqidan qarzi bo`lmagan iqtisodiy baquvvat qishloq xo`jaligi korxonalarini mavjud sxemadan chiqarib ularning mablag`larini o`zlarining hisob raqamlariga tushirib berish maqsadga muvofiq deb topildi. 2005 yilning 1 yanvaridan boshlab qishloq xo`jaligi korxonalari o`z joriy harajatlari uchun zarur mablag`ni banklardan kredit tariqasida oladigan bo`ldi. Bu samarali ishlashga qiziqishni kuchayishiga, ishlab chiqarishni foyda bilan yakunlashga intiluvchi korxonalarning ko`payishiga olib keladi. Beshinchidan, bugungi kun talabidan kelib chiqqan holda qishloq xo`jaligida chuqur tarkibiy o`zgarishlar yuz berdi. Natijada oziq ovqat mahsulotlari yetishtirish keskin ko`paydi. Tarixan qisqa davrda g`alla mustaqilchiligiga erishildi. Agarda 1990 yilda 1808,2 ming tonna don ishlab chiqarilgan bo`lsa bu ko`rsatkich 2000 yilga kelib 4,1 mln. tonnani tashkil etdi. 1990 yilda jami donda bo`g`doyning salmog`i 32,7 foizni yoki 592,2 ming tonnani tashkil etgan bo`lsa 2000 yilga kelib bu ko`rsatkichlar mos holda 82,9 foizni va 3,4 mln. tonnani tashkil etdi. 2004 yilda 6017,1 ming tonna don, shundan 5502,5 ming tonna bug`doy ishlab chiqarildi. Paxta ishlab chiqarish 2000 yildan keyin biinchi bor 3,5 mln. tonnadan oshib ketdi.

www.arxiv.uz Aholiga tomorqa yerlarining berilishi ularning turmush sharoitini yomonlashib ketishiga yo`l qo`ymadi. Mustaqillik yillarida aholiga 682,5 ming gektardan ortiqroq yer uy – joy qurish va tomorqa uchun berildi. Bugungi kunda qishloq xo`jaligi mahsulot turlarning 60-85 foiziga yaqini dehqon xo`jaliklarida ishlab chiqarilmoqda. Oltinchidan, qishloq aholisining ichimlik suv va gaz bilan ta`minlanish darajasi keskin oshib bormoqda. 2000 yilda qishloq aholisining ichimlik suv bilan ta`minlanish darajasi 67,8 foizga, gaz bilan ta`minlanishi 56,7 foizga yetdi. 2004 yilga kelib aholining markazlashgan ichimlik suv bilan ta`minlanishi 76,2 foizga, tabiiy gaz bilan ta`minlanish daajasi 86,5 foizga yetdi. Mustaqillik yillarida qishloq joylarda maktab va maktabgacha bo`lgan muassasalar, sog`liqni saqlash tizimiga tegishli poliklinika, shifoxonalar va ko`plab sport inshoatlari qurildi. Albatta bu sohada hali qilnadigan ishlar juda ko`p. Yechimini kutayotgan muammolar mavjud. Bu to`xtovsiz jarayon bo`lib to`xtovsiz rivojlantirilib borladi. Ijtimoiy sohaning rivojlanishi aholining turmush darajasini yaxshilashga loib kelmoqda. Yettinchidan, qishloq xo`jaligi ichki va tashqi bozor talablariga tez moslashadigan bo`ldi. Bir yilning o`zida paxta maydoni ko`payib, boshqa ekin maydonlari qisqarishi yuz bermoqda. Mustaqillikkacha bu jarayonlarni orzu qilish mumkin emas edi. Sakkizinchidan, bizning fikrimizcha mustaqillik yillarida erishilgan yutuqlarning eng muhimi aholining dunyoqarashi iqtisodiy qonuniyatlar talabida o`zgarib borayotganligidadir. Aholining, jumladan, qishloq aholisining asosiy qismi qiyinchilik bilan bo`lsada boqimandachilik kayfiyatidan xalos bo`lmoqda. Sakkizinchidan qishloq xo`jaligi ichki va tashqi bozor talablariga tez moslashadigan bo`ldi. Bir yilning o`zida paxta maydoni ko`payib, boshqa ekin maydonlari qisqarishi yuz bermoqda. Oldin buni orzu qilish mumkin emas edi. Mamlakat qishloq xo`jaligini izchil rivojlantirish maqsadida ko`rilgan chora – tadbirlar bugun o`z samarasini bermoqda. Eng muhimi qishloq xo`jaligiga e`tiborning kuchayganligidir. Qishloq xo`jaligini boshqaruv tizimini rivojlantirish maqsadida O`zbekiston suv va qishloq xo`jalik vazirligi,

www.arxiv.uz “O`zmevasabzavotuzumsanoat – xolding” xolding kompaniyasi, Dehqon va fermer xo`jaliklari uyushmasi, “O`zbek ipagi” pillachilik uyushmasi tuzildi. Respublikada qorako`lchilikni rivojlantirish maqsadlarida hukumat hujjatlari tayyorlandi. Qishloq xo`jaligida xizmat ko`rsatadigan infratizilmani rivojlantirmasdan islohotlardan ko`zda tutilgan natijalarga erishish mumkin emasligini anglab, bu soha imkon darajasida rivojlantirilmoqda. Natijada “O`zagrolizing” lizing kompaniyasi “O`zdavpaxtasanoatsotish” uyushmasi, O`zbekiston qishloq xo`jalik ilmiy ishlab chiqarish markazi, “O`zqishloqxo`jalikmash–xolding” xolding kompaniyasi, “O`zagrokimyota`minot” birlashmasi, “O`zagrosug`urta” kompaniyasi, ixtisoslashgan tijorat banklari kabi xizmat ko`rsatuvchi tizim tashkil etildi. Qishloq xo`jaligini rivojlantirish maqsadida davlat tomonidan ko`rsatilgan amaliy yordamning biri, iqtisodiy nochor ahvolga tushib qolgan xo`jaliklar xukumat tomonidan sanatsiya qilindi. Bu korxonalarining barchasida tashqi boshqaruvchi tayinlandi. Yilning 1 yanvar xolatiga ko`ra budjetga to`lanmagan to`lovlar va ular bo`yicha penyalar, Pensiya jamg`armasi, Ish bilan ta`minlash jamg`armasi, Ijtimoiy sug`urta jamg`armasi va yo`l jamg`armasidan penya qo`shilgan holdagi qarzlarini to`lash ma`lum yilgacha kechiktirildi. Ularning debitorlik va kreditorlik qarzlarini kamaytirish bo`yicha tegishli chora-tadbirlar belglandi. Albatta xozirda qishloq xo`jaligi korxonalarini sanatsiya qilish to`tatildi. Lekin 1998-2002 yillarda ushbu tadbir o`z samarasini berdi. Masalaning muhim tomoni shundaki bugungi kunda iqtisodiyotimizda bozor instrumentlari ishlamoqda. Davlat iqtisodiy nochor ahvolga tushib qolgan ammo zarur bo`lgan xo`jaliklarni davolovchi funksiyasini bajarmoqda. Amalga oshirilayotgan muhim ishlardan yana biri urug`chilikni yaxshilashga juda katta e`tibor berilayotganidir. Ayniqsa, paxtachilikda urug`chilikni rivojlantirish maqsadida xorijiy mutaxassislar va xamkorlar bilan katta ishlar amalga oshirilmoqda. Bu borada O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qoshida paxta loyihalari bo`yicha maxsus agentlik faoliyat

www.arxiv.uz ko`rsatmoqda. Bug`doyning yangi serhosil “ Karlik 85 “, “ Dobraya” navlari sinovdan o`tmoqda. Daslabki 3 yillik sinov natijalariga ko`ra ular hosildorligi, sifati jihatidan xozirgi rayonlashtirilgan bug`doy navlariga qaraganda 15-20 foizga yuqori. Pillaning Yaponiya, Janubiy Quriyadan sermahsul urug`lari olib kelinib ko`paytirilmoqda. Yer resurslarning cheklanganligi, turli sabablarga ko`ra aholi jon boshiga to`g`ri keladigan qishloq xo`jaligi ekin maydonlarining kamayib borishi sohani intensiv rivojlantirishni talab etadi. Qishloq xo`jaligini intensivlashtirish uning moddiy texnika ta`minotini, ekinlarning serhosil navlari va sermag`sul zotli chorva mollarining bo`lishini, ma`danli o`g`itlar va kimyoviy vositalar bilan ta`minlanishini yaxshi bo`lishni talab qiladi. Shu maqsadda mamlakatimizga, o`z sohasi bo`yicha, dunyoning eng nuffuzli kompaniya va korporatsiyalarining unversal va maxsus qishloq xo`jaligi texnikalari kirib kelmoqda. Bir so`z bilan aytganda qishloq xo`jaligida katta iqtisodiy salohiyat (imkoniyatlar) vujudga keltirilmoqda. Endigi vazifa qishloq xo`jaligining iqtisodiy quvvatini yanada oshira borgan holda uning mavjud quvvatlaridan maksimal foydalanishdir. Bugungi kunda qishloq xo`jaligini rivojlantirishda bizning nazarimizda quyidagilarga e`tiborni kuchaytirish ko`proq samara bergan bo`lar edi. Jamiyatni rivojlantiradigan asosiy kuch manffatdir. Shu sababli barcha qilinayotgan ishlar mumkin qadar manfaatdorlikga asoslanishi kerak. Shu o`rinda iqtisodiy manfaatni ustin qo`yish zarur. Mamlakatimiz bozoriqtisodiyotiga o`tishni o`ziga xos yo`li Prezidentimiz tomonidan ishlab chiqildi. Uning asosini 5 tamoyil tashkil qilib ularning birinchisi iqtisodiyotning siyosatdan ustivorligidir. Aynan shu tamoyil iqtisodiy manfaatni, iqtisodiy rivojlanishning birinchi darajali omili ekanligini ifodalaydi. Shu borada bugungi kunda tarkib topgan o`zaro hisob-kitob (o`g`it, yoqilg`i, elektr energiyasi va texnika uchun) larni asta sekinlik bilan o`zgartirish lozim bo`ladi. Har bir xo`jalik o`zi sarflagan xarajatlaridan olgan tushim bilan qoplab foyda olishi ham zarur. Bu tamoyil xo`jalikning eng birlamchi bo`g`inlarigacha yetib borish kerak. Bugungi kunda xo`jalikda mavjud oila, zveno, brigada pudratlarida ishlayotganlarning 90 foizi belgilangan vazifani uddalagan

www.arxiv.uz holda, qolgan 10 foiz pudratchilarning o`z ko`rsatkichlarini bajarmasligi natijasida xo`jalik bo`yicha topshiriq 1 foizga bajrilmay qolsa ham, topshiriqni bajargan 90 foiz pudratchilar moddiy manfaatdorlikdan yetarli darajada to`liq foydalana olmaydilar. Bu o`z navbatida moddiy manfaatdorlik tomoyilining buzilishiga, samaradorlikni pasayishiga olib keladi. Shu sababli ham, birining yomon ishlashi hisobiga ikkinchisi manfaatdorlikdan mahrum bo`lmasligi kerak. Asosiy e`tiborni sifat ko`rsatgichlarga qaratish lozim bo`ladi. Iqtisodiyotni ko`plab resurslar sarflash evaziga emas balki cheklangan resurslardan unimli foydalanib samaradorlikni oshirishga qaratish maqsadga muvofiq. Intensiv rivojlanishgina mamlakatni orzu qilgan darajaga olib chiqa oladi halos. Masalan, 1,5 mln. gektarga boshoqli don ekilgan bir paytda hosildorlikni 40 sentnerga yetkazsak 6,0 mln. tonna don bo`ladi. Andijon viloyati 1 ga yerdan 67 sentnerdan olgan holda respublika bo`yicha 40-50 sentnerdan don yetishtirish mumkin emasmi? Xuddi shunday paxta ham 1,5 mln. ga yerga ekilmoqda. Hosildorlikni 30 sentnerga yetkazish 4,5 mln. tonna paxta demakdir. Hosildorlikni oshmasa bu hajmdagi mahsulotni yetishtirish uchun bugungi kunda qo`shimcha 1,8-2,0 million gektar qo`shimcha yer talab qiladi. Yerning cheklanganligi, aholi sonini ko`payib borishi, sanoatning rivojlanishi, qurilishning ko`payishi bir jon boshiga to`g`ri keladigan yer birligini kamayishiga olib keladi. Shu sababli ham qishloq xo`jaligini intensivlashtirish obyektiv zarurat bo`lib, bundan boshqa yo`l yo`q. Xo`jalik rahbarlari xo`jalikda mavjud bo`lgan mulkni saqlash, uni ko`paytirish uchun javobgarlikni aniq xis qilishlari kerak. Hissadorlik, paychilikga asoslangan xo`jaliklarda hissodorlar rahbarlardan o`zlariga tegishli mulkni saqlashni va ko`paytirishni talab qilishlari kerak. Hissadorlarning shunday darajaga ko`tarilishi iqtisodiyotni yangi bosqichga olib chiqadi. Dehqon va fermer xo`jaliklarini yanada rivojlantirish talab qilinadi. Qishloq xo`jaligining kelajagi aynan shu turdagi xo`jaliklar bilan bog`liq. Chunki yuqorida qayd etilgan iqtisodiymanfaatdorlik Dehqon va Fermer xo`jaliklarda boshqa turdagi ishlab chiqarish korxonalaridagidan yuqori. Joylardagi rahbar mumaxassislar buni qancha tez anglab yetsa shuncha rivojlanish yaxshi bo`ladi.

www.arxiv.uz Dehqonga faqatgina yer, mulk bergan bilan yetarli natijaga yerishib bo`lmaydi. Uzoq muddatga yerni ijaraga berish bilan bir qatorda yetishtirilgan mahsulotni tasarruf qilish imkonini ham bnrish kerak. Yetishtirilgan mahsulot faqat ixtiyoriy shartnomalar asosida sotilishi kerak. Albatta davlat manfaati, buyurtmalar asosida amalga oshirilib boradi. Chunki yerga egalik (ijara shartnomasi asosida) masalaning yarim yechimi. Yetishtirilgan mahsulotga ega bo`lish huquqi ikkinchi yarim yechimidir. Qishloq xo`jaligining o`ziga xos xususiyatlaridan biri uning moliyaviy imkoniyatlarining shakllanishi o`zgachadir. YA`ni yil davomida asosan faqat xarajat daromad esa yil oxirida shakllanadi. Demak qishloq xo`jaligining yaxshi ishlashidan manfaatdor tarmoqlar (qishloq xo`jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi tarmoqlar) yil davomida qishloq xo`jaligini moddiy qo`llab turish imkoniyatlari ustida ishlashlari kerak. Buning yo`llaridan biri fyuchers shartnomalari asosida ishlashdir. Bu qayta ishlovchi tarmoq uchun ham yaxshi. Chunki qaysi turdagi mahsulot qancha va qanday sifatda kerakligiga qarab shartnomalar tuzadi. Bozor sharoitida zarar bilan ishlaydigan har bir korxona alohida tahlil qilinishi va bir to`xtamga kelinishi ma`qul. Bonkrot holatiga kelgan, shu shaklda tiklanishi mumkin bo`lmagan korxonalar tugatilish va yeri aholiga ijara shprnomasi asosida taqsimlanib berilishi maqsadga muvofiqligini Prezidentimiz juda to`g`ri belgilab berdi. Ba`zan, barcha rivojlangan davlatlar qishloq xo`jaligiga dotatsiya beradi bizda ham buni tezroq joriy qilish lozim degan fikrlar paydo bo`ladi. Albatta bu fikr ijobiy bo`lib, qishloq xo`jaligini o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi. Ammo biz endigina mustaqil bo`lganimizni, iqtisodiyotimizning bir tomonlama rivojlangan bo`lganligini,eski iqtisodiy aloqalar uzilib qolganligi natijasida yuzaga kelgan qator masalalarni va shunga o`xshash ko`plab muammolarni hal qilishga duch kelayotganimizni unitmasligimiz kerak. Iqtisodiy rivojlangan, qio`loq xo`jaligiga dotatsiya berayotgan davlatlarda qishloq xo`jaligining yalpi ichki mahsulotdagi ulishi 1-5 foizdan oshmasligini e`tiborga olsak masalaning ayrim tomonlari oydinlashadi. Masalan, 1996-2001 yillari Germaniya va AQShning yalpi ichki mahsulotida qishloq va o`rmon xo`jaligi hamda baliqchilik tarmoqlarining

www.arxiv.uz salmog`i atigi 1,1-2,36 foiz atrofida bo`lgan. Bu raqamlardan ko`rinib turibdiki iqtisodiy rivojlangan davlatlarda davlat budjeti sanoat va boshqa xizmat ko`rsatadigan tarmoqlardan tushadigan mablag` hisobiga shakllanadi. natijada qishloq xo`jaligini davlat tomonidan dotatsiyalab turish imkoniyatlari katta. Bizning mamlakatimiz mustaqillikga erishgan 1991 yilda jami yalpi ichki mahsulotning 36,8 foizi qishloq xo`jaligida ntishtirilgan edi. 2000 yilda bu ko`rsatkich 30,4 foizni tashkil qildi. 2004 yilga kelib 26,8 foizni tashkil etdi. Demak, qishloq xo`jaligining yalpi ichki mahsulotdagi ulishi kamayib, sanoat va boshqa tarmoqlarning hissasi oshib bormoqda. Bugungi kunda sanoatni, xizmat ko`rsatish tarmoqlarni rivojlantirishda qishloq xo`jaligining ahamiyati katta. Mamlakat sanoatlashib borgan sari qishloq xo`jaligiga amaliy iqtisodiy yordam qilish imkoniyatlarimiz ortib boradi. Bu o`zgarishlar mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy siyosat uzoqni o`ylab qilinayotganidan dalolat beradi. Qishloq xo`jaligi ijtimoiy masalalar chuqurlashib ketishga yo`l qo`ymadigan tarmoqlarning asosiylaridan biridir. Chunki aholini ish bilan ta`minlashda uning o`rni beqiyos. Aholining iqtisodiy faol qismining 44 foizidan ko`prg`i qishloq xo`jligida band. Kelgusida sanoat va xizmat ko`rsatish tarmoqlarining rivojnishi uchun zaur mehnat resuslarini yetkazib berishda qishloq xo`jaligi eng katta imkoniyatlarga ega. Umuman olganda, mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi, aholi turmushi darajasining ortirish, sanoat va xizmat ko`rsatish saholarining rivojlanishi qishloq xo`jaligi tarmog`i bilan bog`liq. O`zbekiston Respublikasi qishloq xo`jaligi nisbatan ko`p moliyaviy resurslarni talab qilmasdan katta samara berishi mumkin bo`lgan tarmoqlardan biriga kiradi. Bu esa o`tish davri iqtisodiyoti uchun juda katta muhim omillardan biridir. Hozirda O`zbekiston qishloq xo`jaligi nisbatan rivojlangn tarmoq hisoblanadi va undan iqtisodiy islohotlar olib borilmoqda. 2002 yilda O`zbekiston qishloq xo`jaligi yetishtirilgan yalpi mahsulot hajmi 3257,2 mlrd. so`mlikni tashkil etadi. Barcha turdagi xo`jaliklar tomonidan 5792,5 ming tonna don, 3,16 mln. tonna paxta, tirik vaznda 864,7 ming tonna go`sht, shungdek 1367,1 mln. dona tuxum yetishtirildi, 3719,4ming tonna sut sog`ib olindi.

www.arxiv.uz O`zbekiston qishloq xo`jaligini rivojlantirishga alohida e`tibor berilmoqda. Bu, eng avvalo, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini bozor talablari asosida rivojlantirishga harakat qilinayotganida ifodasini, zarur huquqiy bazaning yaratilishda o`z yechimini topmoqda. Mustaqilik yillarida qabul qilingan qonunlar, qarorlar, va boshqa me`yoriy xujjatlar qishloq xo`jaligi bozor talablari asosida rivojlanishi uchun zarur huquqiy sharoitlarni yaratib beradi. Qishloq xo`jaligida tadbirkorlikni rivojlantirish, mulkiy munosabatlarni rivojlantirish borasida ham katta ishlar qilinadi. Ayniqsa bozor iqtisodiyoti erkin xususiy mulksiz rivojlanishi mumin emasligiga e`tibor kuchaytiriladi. Bu borada qilinayotgan katta ishlardan biri qishloq joylarda mulkdorlar sinfini shakllantirishdir. Asta –sekinlik bilan bo`lsada, xususiy mulkka asoslangan tadbirkorlar sinfi shakllantirilyapti. Qishloq joylarda shakllanayotgan tadbirkorlar sinfi qishloq xo`jaligida mehnatni tashkil etishining barcha shakllari bilan bevosita birgalikda rivojlomoqda. Bugungi kunda tadbirkorlar sinfi shirkatlarda, asosan fermer va dehqon xo`jaligi shaklida vujudga kelmoqda. Shu bilan birgalikda qishloq joylarda qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi bilan bog`liq bo`lmagan sohalarda ham tadbirkorlik rivojlanmoqda. Hunarmandchilik, kosblik, novvoylik va boshqalar bunga misol bo`ladi. Ularning rivojlanishi qishloq xo`jaligining, qolaversa, mamlakat iqtisodiyotining o`sishiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Qishloq joylarda mulkdorlik sinfini shakllantirishning asosiy yo`nalishlarini 2-chizmada ko`rish mumkin.

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasi qishloq joylarida mulkdorlar sinfini shakllantirishning asosiy yo`nalishlari Qishloq xo`jaligi yaqin va kelajakda oziq – ovqat mahsulotlart yetishtirishning asosiy manbasi bo`lganligi uchungina emas, balki quyidagi holatlar uchun ham agrosanoat majmuasining asosini tashkil etadi: Birinchidan, qishloq xo`jaligi sanoatining ishlab chiqarish vositalri ishlab chiqaruvchi tarmoqlari mahsulotlariga talabning asosini belgilaydi. Sanoatning bu tarmoqlarini rivojlantirish yo`nalishlarni, shuningdek, sanoat mahsulotlarining Qishloq joylarda mulkdorlar sinfi Oziq-ovqat mahsulotlari yetishtiruvchi tadbirkorlar Texnika ekinlari yetishtiruvchi tadbirkorlar Boshqa soha bilan shug‘ullanuvchi xususiy tadbirkorlar Yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan dehqon xo‘jaliklari Yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmagan dehqon xo‘jaliklar Fermer xo‘jaliklari Ijarachilar Shirkat xo‘jaliklari Fermer xo‘jaliklari Milliy xunarmandchilik, kosibchilik Xizmat ko‘rsatuvchi xususiy korxonalar Ijtimoiy sohada faoliya ko‘rsatuvchi xususiy tadbikorlar Boshqalar

www.arxiv.uz sifati, hossalari qanday bo`lishini belgilab beradi, ba`zan esa sanoat korxonalarning joylashuviga ham katta ta`sir o`tkazadi: Ikkinchidan qishloq xo`jaligi mahsulotlari tarkibi va joylashuvi ularni tayyorlovchi va qayta ishlovchi korxonalarning rivojlanishni belgilaydi. Qio`loq xo`jaligi mahsulotlarining turlarga qarab, ularni tayyorlovchi va qayta ishlovchi korxonalar o`zlarining quvvatini tashkil etadi. Qishloq xo`jaligi sanoatning qayta ishlovchi tarmoqlari joylashuviga ham ta`sir ko`rsatadi. Uchinchidan, sanoatda yaratilayotgan ishlab chiqarish vositalarining samardorligi qishloq xo`jaligida yuzaga chiqadi. Jaxon davlatlari o`rtasida yuz beradigan keskin raqobat sharoitida mamlakat iqtisodiyotining bardoshli bo`lishi va yanada rivojlanishi ma`lum darajada ushbu tarmoqqa bog`liq bo`ladi. Qishloq xo`jaligi o`ziga aloqador barcha sanoat tarmoqlariga rivojlanish uchun qaysidir ma`noda kompas rolini o`ynaydi: To`rtinchidan, qishloq xo`jaligidagi mehnat unimdorligi butun agrosanoat majmuasi tarmoqlarining samaradorligiga ta`sir ko`rsatadi. Agarda qishloq xo`jaligida mehnat unumdorligi yuqori bo`lsa, agrosanoat majmuasi oxirgi mahsulotining arzon bo`lishi ta`minlanadi. Bu mamlakat iqtisodiyotini kuchaytiradi, aholining turmush darajasini oshiradi. Chunki aholida daromadining katta bir qismini o`z komilligini oshirish yo`lida sarflash imkoniyati ko`payadi; Beshinchidan, qishloq xo`jaligi mahsulotlari tannarxi agrosanoat majmuasining oxirgi mahsulotlari tannarxi past bo`lishiga olib keladi. Bu, o`z navbatida, narxning past bo`lishini ta`minlaydi. Binobarin, kuchli raqobat sharoitida arzon maxsulot ishlab chiqarish hal qiluvchi ahamiyatga ega; Oltinchidan, agrosanoat majmuasi oxirgi tayyor mahsulotining sifati qanday bo`lishi qishloq xo`jaligida yetishtirilgan mahsulot sifati bilan belgilanadi, desak xato bo`lmaydi. Albatta, tayyorlash va qayta ishlash jarayonida sifatli mahsulotning sifatini buzush mumkin, lekin o`zi sifatsiz bo`lgan qishloq xo`jaligi mahsulotidan sifatli sanoat mahsuloti ishlab chiqarish amrimahol. To`g`ri, tayyorlash va qayta ishlash jarayonida ayrim biologik ishlovlar berish, turli vitamin va mineral tuzlar qo`shish evaziga qishloq xo`jaligi mahsulotlarining dastlabki

www.arxiv.uz sifatini yaxshilash mumkin. Lekin bu yaxshilanish hal qiluvchi kuchga ega emas. Axir, faqatgina sifatli materialdan sifatli mahsulot olish mumkin. Yettinchidan, aynan qishloq xo`jaligini sanoatlashtirish (industrlash) jarayoni agrosanoat integratsiyasini kuchaytiradi. Bunda qishloq xo`jaligi va sanoat yanada yaqinlashadi. Bu esa fan, texnika taraqqiyotini tezlashtiruvchi asosiy omillardan biridir. O`zbekiston qishloq xo`jaligida ishlab chiqarish shirkatlar, fermer va dehqon xo`jaliklari shakllarida tashkil etilmoqda. Shirkat xo`jaliklari va ularning tashkiliy-iqtisodiy asoslari O`zbekiston Respublikasi qishloq xo`jaligi doimiy ravishda rivojlanib, chuqur islohotlar sharoitida yashab kelayotgan tarmoqlardan biridir. Islohotlarning biri yo`nalishi tarmoqni boshqarish va ishlab chiqarishni tashkil etish shakllaridan eng maqbullarini joriy etishdir. Respublika qishloq xo`jaligini 1997 yilga qadar O`zbekiston Respublikasi qishloq xo`jaligi vazirligi boshqaradi. Bu davrga kelib qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining natijalari ko`p jihatidan suv resurslari va ulardan foydalanishga bog`liq bo`lganligi, suv resurslardan foydalanish esa boshqa vazirlik ixtiyorida ekanligi ma`lum muammolarini vujudga keltirdi. Natijada 1997 yilda O`zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo`jaligi vazirligi vujudga keldi. 2001 yilning 1 yanvariga kelib uning tarkibida 2018 ta qishloq xo`jaligi korxonasi faoliyat ko`rsatadi. Bundan tashqari O`zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo`jaligi vazirligi qoshida 125 ta qorako`lchilik xo`jaliklarini birlashtirgan “O`zbekqorako`l” kompaniyasi, 51 ta parrandachilik fabrikasi bor “O`Zparrandasanoat” uyushmasi, 18 ta xo`jaligi bor “O`zsabzavoturug`i” birlashmasi, 46 ta xo`jalikdan iborat “Asal” asalarichilik uyuishmasi,84 ta xo`jaligi bor. Qishloq xo`jaligi ilmiy – ishlab chiqarish birlashmasi va 3 ta xo`jaligi bor Irrigatsiya O`rtaosiyo ilmiy – tekshirish institut faoliyat ko`rsatmoqda. Hozirda yirik qishloq xo`jaligi korxonalari, ya`ni shirkatlar jami qishloq xo`jaligi mahsulotining 32 foizga yaqinini yetishtirmoqdalar.

www.arxiv.uz Qishloq xo`jaligi mahsulotlari yetishtirish va ularni qayta ishlash bilan “O`zmevasabzavotuzumsanoat xolding” kompaniyasi ham shug`ullanadi. Uning tarkibiga meva, uzum, sabzavot mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslangan 89 ta qishloq xo`jaligi korxonasi va qishloq xo`jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi ko`plab sanoat korxonalari kiritilgan. “O`zgo`shtsutsanoat” aksiyadorlik kompaniyasiga chorva mollarini boqishga ixtisoslashgan 110 ta korxonalar kiradi. O`zbekiston Respublikasida qishloq xo`jaligi mahsulotlari davlat va asosan nodavlat sektorida yetishtiriladi. Mustaqillik yillarida yetishtirilgan qishloq xo`jaligi mahsulotlar miqdorida davlat ulushi kamayi, nodavlat sektor hissasga oshdi. Hozirda davlat sektorida faqatgina urug`chilik bilan shug`ullanadigan 47 ta korxona qolgan. Ularning ishlab chiqarishdagi ulushi 2002 yilda 0,9 foizni tashkil etdi. Qolgan 99,1 foiz mahsulot nodavlat sektorda ishlab chiqariladi. 1998 yildan boshlab eski kolxoz va davlat xo`jaliklari shirkat xo`jaliklari shaklda tashkil etila boshlandi. Shirkatlar yirik qishloq xo`jaligi korxonalari bo`lib, 2001 yilda ularning o`rtacha ekin maydoni 1233 gektarni tashkil etdi. Ular o`rtacha 94 gektardan bog` va 64 gektardan uzumzorlarga ega, mamlakatda yetishtirilgan paxtaning 60, tamakining 66, qand lavlagining 88, boshqli donning 49, mevaning 26, va uzumning 43 foizini berdi. Shirkatlar aksiyadorlik jamiyatlarining o`ziga xos bir ko`rinishi sifatida vujudga keltirildi. Ularda xo`jalikning mol – mulklari unga a`zo bo`lganlarga mulkiy pay ulushi ko`rinishida taqsimlanib berilgan. Bu ulushning egasi xo`jalik faoliyati natijasida vujudga kelgan daromaddan (foydadan) bir qismini oladi. Shirkat xo`jaliklarining faoliyati “Qishloq xo`jalik kooperativi (shirkat xo`jaligi) to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi qonuni bilan hamda shirkat Nizomi asosida yuritiladi. Shirkat xo`jaliklarida mehnatni tashkil etish oila pudrati shaklida, amalga oshiriladi. Uning asosida shirkat bilan oila o`rtasida tuziladigan oila pudrati shartnomasi yotadi. Shirkatlar ustav jamg`armalariga ega bo`ladilar. Ularning ustav jamg`armasi pay jamg`armasi va bo`linmas jamg`armadan iborat bo`ladi. Shirkatga a`zolik ixtiyoriydir. 16 yoshga kirgan fuqaro ixtiyoriy ravishda unga a`zolikka kirishi mumkin Shirkat

www.arxiv.uz xo`jaligining yuqori boshqaruv organi umumiy qaruvini va taftish komissiyasini saylaydi va shirkatni joriy boshqarish bo`yicha o`z vakolatini ularga beradi. Fermer xo`jaliklari va ularning tashkiliy-iqtisodiy asoslari O`zbekiston Respublikasi qishloq xo`jaligi korxonalari orasida fermer xo`jaliklari ham salmoqli o`rinni egallaydi. Mustaqillikning birinchi kunlaridanoq fermer xo`jaliklariga istiqbolli yo`nalish sivatida e`tibor berildi. Rahbarlar, mutaxassislar va olimlar bu xo`jaliklarning rivojlanishga tabiiy sharoit yaratib berdilar. Natijada fermer xo`jaliklari tarixan qisqa davrda qishloq xo`jaligida o`z faoliyatini olib boishga haqli ishlab chiqarish shakllaridan biri ekanligini isbot qildi. 2001 yilning 1 yanvariga 52228 ta fermer xo`jaligi mavjud bo`lib, ularga 1038,1 ming gektar yer biriktirilgandi. Fermer xo`jaliklarida 366,7 ming kishi mehnat qildi. 2003 yilning 1 yanvariga kelib ularning soni 72406 tani tashkil etdi. Shundan 63497 tasi dehqonchilik, 6150 tasi chorvachilik, 2759 tasi bog`dorchilik va boshqa sohalarda tashkil etilgan. Ularning umumiy yer maydoni 1591,7 ming gektar, o`rtacha bir fermer xo`jaligining yer maydoni 22 gektar. Fermer xo`jaliklarida 1477,2 ming tonna don, 937 ming tonna paxta, 28,4 ming tonna kartoshka, 213,1 ming tonna sabzavot, 76,3 ming tonna poliz, 56,1 ming tonna meva, 31,5 ming tonna uzum, 81,7 ming tonna sut, 272,4 ming tonna go`sht (tirik vaznda), 265,6 ming dona tuxum va 9,0 tonna jun mahsulotlari yetishtirildi. 2002 yilda fermer xo`jaliklarining qishloq xo`jaligi yalpi mahsulotidagi ulushi 9,9 foizni tashkil etdi. Fermer xo`jaliklari o`z faoliyatini O`zbekiston Respublikasining “Fermer xo`jaliklari to`g`risida”gi qonuni va o`z nizomi asosida yuritadi. Fermer xo`jaliklari ustun darajada ularni tashkil etish imkoni katta zonalarda ko`proq rivojlantiriladi. YA`ni yer maydonlari yetarli, mehnat resurslari juda ko`p bo`lmagan yerlarda, zahira yerlarda ko`proq tashkil etiladi. Ular davlat yerlarida faoliyat ko`rsatadilar. Fermer xo`jaliklariga yer 50 yilgacha, ammo 30 yildan kam bo`lmagan muddatga beriladi.

www.arxiv.uz Dehqon xo`jaliklari va ularning tashkiliy-iqtisodiy asoslari O`zbekiston Respublikasi qishloq xo`jaligi korxonalarining yana bir shakli dehqon xo`jaliklaridir. Dehqon xo`jaliklari aholining mustaqillikka qadar mavjud bo`lgan shaxsiy tomarqa xo`jaliklari rivojlanishi natijasida ularning o`rniga vujudga keldi. Ular 1990 – 2000 yillar davomida 2,3 mln.tadan 3,3 mln.taga yetdi. Yangi vujudga kelgan dehqonxo`jaliklari ixtiyoridagi sug`oriladigan yer 0,35 gektarni tashkil etdi. Oldin aholining shaxsiy tomorqa uchastkalari aksariyat holda 0,08 gektardan oshmas edi. 2001 yilning 1 yanvariga bo`lgan ma`lumotga qaraganda, mamlakatda 3322606 ta dehqon xo`jaligi bo`lib, ular 522592 gektar yerga ega. Shulardan, 1798401 tasi dehqon xo`jaligi sifatida qayta ro`yxatdan o`tdi, 800 mingdan ziyodi yuridik shaxs sifatida shakllandi. Dehqon xo`jaliklari 2002 yilda 1973,4 ming tonna sabzovot (respublikada yetishtirilgan jami sabzavotning 74,8 foizi), 583,9 ming tonna kartoshka (80%), 292,7 ming tonna poliz (64%), 498,8 ming tonna mnva (62,6%), 219 ming tonna uzum (35%), 766,4 ming tonna go`sht (91,1%), 3402,7 ming tonna sut (90,2%) va 751,8 mln. dona tuxum (60%) yetishtirdi. Shu yili dehqon xo`jaliklari mamlakatda yaratilgan qishloq xo`jaligi yalpi mahsulotining 66 foizini, shu jumladan, dehqonchilik mahsulotlarining 43,4 chorvachilik mahsulotlarining 89 foizini ishlab chiqardi. Dehqon xo`jaliklarining faoliyati 1998 yilda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining “Dehqon xo`jaligi to`g`risida”gi qonuni asosida olib borilmoqda. Dehqon xo`jaliklari qonunda belgilangan tartibda yuridik shaxs maqomini olishi mumkin. Yuridik shaxs maqomini olgan dehqon xo`jaligida ishlayotganlar ixtiyoriy ravishda O`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi huzuridagi Pensiya jamg`armasiga badallar to`lab borishlari mumkin. Shunday hollarda Pensiya jamg`armasining tuman bo`limlarida ularga mehnat daftarchasi belgilangan tartibda yuritiladi.

www.arxiv.uz Agarda shirkatlar va fermer xo`jaliklari asosan tovar ishlab chiqaruvchi yirik qishloq xo`jaligi korxonalari hisoblansa, dehqon xo`jaliklari oila a`zolarining shaxsiy mehnatiga asoslanib, mayda tovar ishlab chiqaruvchi subyekt sanaladi. Dehqon xo`jaligida yetishtirilgan mahsulot eng avvalo oilaning o`z ehtiyojlari uchun ishlatiladi, oiladan ortgan qismigina sotilishi mumkin. Yirik xo`jaliklar foydalana olmaydigan imkoniyatlardan, resurslardan dehqon xo`jaligi samarali foydalanadi. Uning yashovchanligi ham shunda. Lekin dehqon xo`jaligi yirik xo`jaliklar erishgan yutuqlar asosidagina rivojlana oladi. Bunga juda ko`plab misollar keltirish mumkin. Jumladan, chorva mollarining sermahsul zotlari yoki o`simlik turlarining yangi, serhosil navlari fan va texnika taraqqiyoti natijasida yirik korxonalarda vujudga keladi. Demak, qishloq xo`jaligining kelajagi shirkatlar va fermer xo`jaliklari, yirik davlat xo`jaliklari rivojlanishi bilan (dehqon xo`jaligining yutuq va imkoniyatlarini kamsitmagan holda) belgilanadi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar 1. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi: -T.: O`zbekiston 1999 2. Karimov I. A. O`zbekiston buyuk kelajak sari.-T.: O`zbekiston, 1999. 3. Karimov I. A. Qishloq xo`jaligi taraqiyoti – to`kin hayot manbai. – T.: O`zbekiston, 1998. 4. Qayumov F. Q. Effektivnost APK v usloviyax perexoda k rinku: Obshiye i regionalniye problemi. – M.: IPO «Poligran», 1992. 5. Serova YE. V. Agrarnaya ekonomika: Uchebnik dlya studentov ekonomicheskix vuzov, fakultetov i spetsialnostey. – M.: GU VSHE, 1999. 6. Uzbekistan: desyat let po puti formirovaniya rinochnoy ekonomiki Koll. Avt.: R. A. Alimov, A. K. Bedrinsev, A. F. Rasulov i dr.// Pod red. A.X. Xikmatova. – T.: O`zbekiston, 2001.- 352 b. 7. Xakimov R., Otaqulov M., Yusupov E., Yusupov M.S. Agrosanoat majmuasi iqtisodiyoti. – (O`quv qo`llanma) T., TDIU, 2004.-160 b. 8. Salimov B.T., Hamdamov Q.S., Berkinov B.B., Xakimov R., Yusupov M.S., Oripov M.A., O`roqov N.I. - Dehqon va fermer xo`jaliklari iqtisodi – (O`quv qo`llanma) –T.: TDIU, 2004. – 176 b. 9. Salimov B.T., Hamdamov Q.S., Tursunxo`jayev T.L., To`raxo`jayev T.I., Hakimov R.X., O`roqov N.I, Aripov I.M. -Jahon qishloq xo`jaligi. – (O`quv qo`llanma) – T.: TDIU, 2004. – 128 b. 10. Abdug`aniyev A., Abdug`aniyev A.A. – Qishloq xo`jaligi iqtisodiyoti – (darslik). – T.: TDIU, 2004. – 304 b. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Agrosanoat majmuasining ijtimoiy infratuzilmasi

Agrosanoat majmuasining mohiyati, tarkibi va vazifalari

Qishloq xo`jaligi mehnat resurslari va ulardan foydalanish

Qishloq xo`jaligi yer fondi va undan foydalanish

Agrosanoat majmuasi tarmoqlari uchun ishlab chiqarish vositalari, ishlab chiqaruvchi soha