Pul mablag`larining hisobi - Iqtisodiyot - Referatlar

Pul mablag`larining hisobi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Pul mablag`larining korxona iqtisodiyotidagi o`rni va ularning asosiy vazifalari. 2. Pul mablag`larining turkumlanishi va ularning buxgalteriya hisobini yuritishdagi o`rni va axamiyati. 3. Bankdagi hisob-kitob schyoti muomalalarining hisobi. 4. Bankdagi valyuta schyoti muomalalarining hisobi. 5. Boshqa pul mablag`larining hisobi.

www.arxiv.uz Pul mablag`larining korxona iqtisodiyotidagi o`rni va ularning asosiy vazifalari Bozor iqtisodiyoti sharoitida naqd pulsiz hisob kitoblardan samarali foydalanish korxonalar iqtisodiyotining barkaror rivojlanishining ta`minlovchi asosiy omillaridan biridir. Chunki korxonalar faoliyatining uzluksiz davom etishini ta`minlash uchun zarur ishlab chiqarish zaxiralari va mexnat vositalari sotib olish, davlat budjetidan tashkari fondlar uchun tulovlarni amalga oshirish uchun ma`lum mikdorda naqd pulsiz hisob kitoblar talab kilinadi. Shuning uchun xam korxonalar mavjud pul mablag`larini yukorida kursatilgan maksadlarga sarflashda iqtisodiy jixatdan manfaatli va tejamli bulgan xamda korxonaga uz mablag`laridan ratsional foydalanish imkonini berishni birinchi navbatda hisobga olish zarur. Yukoridagi fikr va muloxazalar ushbu mavzuning dolzarbligini belgilab beradi va bozor munosabatlari sharoitida korxonalarning pul mablag`lari va ularning xarajati tugrisidagi boshqaruv apparati uchun zarur ma`lumotlarni buxgalteriya shakllantirish masalalarini urgatadi. Ma`lumki, iqtisodiyotni rivojlanishing barcha boskichlarida naqd pulsiz hisob kitoblar aloxida axamiyatga ega bulgan va ularni hisobga olish tartibi usha davrdagi iqtisodiyotning rivojlanishi darajasidan kelib chiqkan. Chunki xar kanday boskichda iqtisodiyotning rivojlanishi u yoki bu modeliga amal kilgan va uning ajralmas kismi sifatida esa buxgalteriya hisobi ishtirok etgan. Tarakkiyotning yukori pogonasiga kutarilish esa xar doim iqtisodiyot fanlarining, chunonchi buxgalteriya hisobining rivojlanishi xam belgilab bergan va ular xam ta`sir etgan. Bozor munosabatlarining shakllanishi va uning chukurlashuvi naqd pulsiz hisob kitoblar hisobining uslubiy asoslari va ularning xarakatini ifodalovchi kursatkichlarning sifat jixatidan uzgarishini talab kilmokda. Shuning uchun xam naqd pulsiz hisob kitoblarning hisobini tartibga soluvchi konuniy va me`yoriy hujjatlarni tubdan kayta kurib chiqishni talab kildi. Shu asosda Respublikamizda naqd pulsiz hisob kitoblar hisobini tartibga soluvchi konuniy va me`yoriy hujjatlar oxirgi yillarda bozor iqtisodiyoti talablaridan kelab chiqkan xolda ishlab chiqildi va bu buxgalteriya hisobining uslubiy asoslarini tula islox kilinishini ta`minlay

www.arxiv.uz olmaydi. Chunki asosiy e`tibor tashki foydalanuvchilarni kiziktiradigan kursatgichlarni ishlab chiqishga karatildi va bu borada ancha muvaffakiyatlarga xam erishildi. Tugrirogi naqd pulsiz hisob kitoblarni xalkaro andoza talablariga ancha yakinlashtiradi va ularni hisoblash uchun zarur ma`lumotlar bilan ta`minlovchi buxgalteriya hisobi esa eskicha kolaveradi. Korxona amalga oshiradigan xar kanday faoliyat turi pul mablag`larini talab kiladi. Korxona pul mablag`lari asosida maxsulot, ish va xizmatlarni sotishdan, shuningdek kimmatbaxo kogozlarni va mol mulkni sotishdan kelib tushadi. Yangi tashkil bulayotgan korxonalarga esa tasvirchilar ustav kapitalini shakllantirish uchun bankdagi hisoblash schyotiga naqd pul topshirishi yoki utkazib berish (yuridik shaxslar) mumkin. Korxona uziga tegishli bulgan pul mablag`larini uzining asosiy va qo`shimcha faoliyatni rivojlantirish, tovar moddiy kiymatliklarini sotib olish, ishchi va xizmatchilarga ish xaki tulash, kapital kuyilmalarni (ishlab chiqarish va madaniy- maishiy obyektlarni kurish, avtomobillar, traktorlar va boshqa asosiy vositalarni sotib olish, kup yillik mevali va manzarali daraxtlarni utkazish va ustirish, shuningdek asosiy podani tashkil kilish) uzlashtirish va davlat budjeti va budjetdan tashkari fondlarga va boshqa yuridik va jismoniy shaxslarga kursatgan xizmatlari uchun xujalik subyektlarining faoliyatini tartibga soluvchi konu-niyatlar va meyeriy hujjatlarda kilinmagan maksadlarga sarflash mumkin. Yuridik shaxslarning pul mablag`larining tashkil topishi, saklanishi va ulardan foydalanish tartibi Uzbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi tomonidan nazorat kilinadi. 1998 yil 12 dekabrda ruyxatga olingan va 1998 yil 24 yanvarda Uzbekiston Adliya Vazirligi tomonidan tasdiklangan "Yuridik shaxslarning kassa muammolarini yuritish koidalari"da batafsil yeritib berilgan. Pul mablag`larining kaysi manbalardan tashkil topishi va ularning sarflanishini asosiy axamiyati esa "Buxgalteriya hisobi tugrisidagi" Uzbekiston Respublikasining konuni asosida ishlab chiqilgan va buxgalteriya hisobining Milliy andozalarining 9-son "Pul okimlari tugrisi-da hisobot"ida anik kursatilib

www.arxiv.uz utilgan bulib, u Uzbekiston Moliya Vazirligi 1998 yil 16 oktabrda tasdiklangan va Uzbekiston Adliya Vazirligi tomonidan 1998 yil 4 oktabrda ruyxatga olingan. "Yuridik shaxslarning kassa muammolarini yuritish koidalari"da barcha yuridik shaxslar kuyidagilarga amal kilishi shart:  mulkchilik shaklidan kat`iy nazar pul mablag`larini bank muassasalarida saklashlari shart;  yuridik shaxslar urtasidagi, shuningdek, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi fukarolar ishtirokidagi hisoblashlar fakat bank muassasalari orkali hisob-kitoblarning naqd pulsiz shaklida amalga oshirilishi zarur;  bank muassasasidan olingan naqd pullar kaysi maksadlar uchun olingan bulsa, usha maksadlarga sarflanishi mumkin;  tashkilot uz kassasida fakat bank muassasasi raxbari tomonidan tashkilot raxbari bilan kelishilgan xolda belgilangan limit chegarasida saklashi mumkin;  tashkilot uz kassasida limitdan ortikcha naqd pullarni fakat mexnat xaki, stipendiya, mukofot, nafaka berish vaktida 3 kun muddatda saklashi mumkin;  savdo va xizmat kursatish soxalaridan kelib tushgan tushumlarni mexnat xaki, pensiya va nafakalarni tulash uchun sarflash takiklangan;  xizmat safarlari uchun beriladigan pul kiymati usha xududda belgilangan sarf-xarajatlar me`yorida bulishi zarur;  sarflanmagan naqd pullar tashkilot kassasiga 3 kun ichida kaytarilishi shart va naqd pul olgan hisobdor shaxs buxgalteriyaga avans hisoboti topshirishi shart. Pul mablag`larining saklanishi va ularning tugri foydalanish javobgarligi korxona raxbari va buxgalteriga yuklatiladi. Ular kassa va bank muammolari koidalariga rioya kilishi va ularni belgilangan kat`iy tartibda tugri rasmiylashtirishlari zarur. Ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz bulganligi uchun korxona mablag`lari bir vaktning uzida aylanishning barcha boskichida bulishi mumkin, bunda pul mablag`lari korxona iqtisodiyotida aloxida axamiyatga ega. Chunki ishlab chiqarish jarayonining barcha boskichlari ta`minotchi ishlab chiqarish va sotish boskichlarida pul mablag`lari u yoki bu mikdorda sarflanadi.

www.arxiv.uz Shuning uchun xam korxonada doimo ma`lum mikdorda pul mablag`larini bulishi takazo etadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning moliyaviy barkaror-ligi kup jixatdan ularning tulov kobiliyatiga boglikdir. Ma`lumki, tulov kobiliyatining mazmuni eng avvalo bush pul mablag`larining mavjudligi bilan xarakterlanadi. Chunki pul mablag`lari eng yukori likvidlikka ega bulgan aktivlar hisoblanadi. Shuning uchun xam korxonalarda mavjud bulgan bush pul mablag`laridan samarali foydalanish uchun ularni oborotga kiritish aloxida axamiyatga ega. Umuman, korxonalarning pul mablag`larining asosiy vazifalari kuyidagilardan iborat: 1. Pul kiymat ulchovi bulib- bu tovarning ma`lum kiymatidagi pul summasiga tengligini kursatadi va tovar kiymatining mikdori hisoblanadi. Pulda ifodalangan tovar kiymatining baxosi hisoblanadi. Kiymat ulchovi vazifasi asosan baxo orkali amalga oshiriladi. Uning yordami bilan korxona ishlab chiqkan tovarning kiymati bozor yoki preyskurant (shartnoma) baxosi uchun asos buladi va mamlakatning milliy valyutasida va uning boshqa mamlakatlar valyutalariga tenglashtirilgan xolda aks ettiriladi. 2. Korxonalarning pul mablag`lari muomala jarayonida ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur bulgan resurslarni sotib olish va kursatilgan xizmat va bajarilgan ish xajmlari uchun tulov vositasi hisoblanadi. Pulga korxona xamma zarur resurslarni sotib olish va barcha tulovlarni amalga oshirishi mumkin. U xujalik subyektlari urtasidagi barcha hisob-kitoblarni amalga oshiruvchi universal ulchovdir. 3. Pul jamgarish vositasini bajarganda boylik tuplashga xizmat kiladi. Albatta, pul boylikning asosiy shakli, lekin uning yagona shakli emas, ammo pul boylik tuplashning eng kulay vositasi hisoblanadi. Ammo buning uchun pul kadrli bulishi kerak. Respublikamizning milliy valyutasini kadrli bulishini ta`minlash mamlakatimizning eng asosiy iqtisodiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Ushbu masala buyicha mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov shunday deb ta`kidlagan

www.arxiv.uz edi: "Kachon milliy valyuta kuchli va obruli bulsa, iqtisodiyot ushandagina mukammal buladi". Korxonalarning bankdagi hisoblashish schyoti va valyuta schyotlarida saklanayetgan pul mablag`lari mamlakatimiz iqtisodiyotining poydevorini mustaxkamlashga xizmat kiladi. Chunki ular banklarni aktiv operatsiyalarini jonlantirilishini ta`minlaydi, milliy va chet el valyutalarining ishlab chiqarish jarayonidagi aylanishini ta`minlaydi va u bunda birdaniga ikkita muxim vazifani bajaradi. Birinchidan, korxonalarning ishlab chiqarish jarayoniga jalb kilish yuli bilan pulning aylanishini ta`minlaydi va milliy valyuta hisobiga yaratilayotgan yalpi ichki maxsulot va yalpi milliy daromadni usishini ta`minlaydi. Ikkinchidan esa, korxonaning hisoblashish va valyuta schyotlari pul mablag`larini ishlab chiqarish jarayoniga jalb kilganligi uchun bank uz mijozlariga xam ma`lum mikdorda xak tulaydi. Shunday kilib, pulning birinchi vazifasi mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga xizmat kilsa, ikkinchi vazifasi esa korxonalarga ma`lum mikdorda daromad keltiradi. Pul tulov vazifasini xam bajaradi. Bunda pul korxona mol yuboruvchilar, pudratchilar va boshqa izmat kursatvuchi xujalik subyektlariga va davlat budjeti va budjetdan tashkari fondlarga bulgan karz majburiyatlarini bajaradi. Pul mablag`larining korxona iqtisodiyotida tutgan o`rni uning asosiy vazifalarini bajarish uchun buxgalteriya hisobi boshqaruv apparatini tegishli ma`lumotlar tuplami bilan ta`imnlanishi zarur. Buning uchun esa pul mablag`lari hisobining oldida kuyidagi asosiy vazifalar turadi:  korxonaning pul mablag`larini samarali boshqarish uchun zarur ma`lumotlar iblan ta`minlash;  tulov va hisob-kitoblarni pul muomalalarini tartibga soluvchi meyeriy hujjatlarda kursatilgan tartiblarga rioya kilgan xolda uz vaktida amalga oshirish;  hisob registrlarida pul mablag`larini naqdligi va xarakatlarini uz vaktida aks ettirish, chunki pul mablag`larining xarakati korxonaning faollik darajasining asosiy kursatkichlaridan biridir.

www.arxiv.uz  pul mablag`larining belgilangan maksadlarga sarflanishi, smeta va limitlarga amal kilishini nazorat kilish;  pul mablag`larining inventarizatsiyasini belgilangan muddatlarda utkazishini ta`minlash va uzaro hisob-kitoblar, muddati utgan debitorlik va kreditorlik karzlarini tulanishini nazorat kilish;  kassadagi, hisoblashish, valyuta va bankdagi boshqa schyotlarda saklanayetgan pul mablag`larining saklanishining nazoratini ta`minlash;  pul resurslarining xarakat okimini prognozlash va optimizatsiya kilish buyicha tegishli boshqaruv karorlarini kabul kilish. Ushbu masalalarning muvaffakiyatli bajarilishi korxonaning pul mablag`laridan samarali foydalanishni ta`minlovchi boshqaruv karorlarini kabul kilish imkoniyatini yaratadi. Albatta, yukoridagi vazifalarni bajarish uchun pul mablag`larining buxgalteriya hisobini tugri tashkil kilish zarur buladi. Buning uchun esa korxonalarda mavjud mablag`larni turkumlash aloxida axamiyatga egadir. Pul mablag`larining turkumlanishi va ularning buxgalteriya hisobini yuritishdagi o`rni va axamiyati Korxonalarga pul mablag`larining buxgalteriya hisobini yuritish kup jixatdan ularning turkumlanishiga boglik. Chunki pul mablag`larini manbalardan kelib tushishi va kaysi yunalishlar buyicha sarflanishini taxlil kilish asosida ulardan samarali va maksadga muvofik foydalanish mumkin. Xozir amaliyotda pul mablag`lari kuyidagicha turkumlanadi va ular buxgalteriya hisobini yuritishda foydalaniladi. 1. Valyutalarni turlari buyicha guruxlash. 2. Kaysi joyda saklanish buyicha guruxlash. 3. Kaysi maksadlarga sarflanishi buyicha guruxlash. 4. Kaysi manbalardan kelib tushishi buyicha guruxlash. 5. Pul mablag`larining turlari buyicha guruxlash.

www.arxiv.uz Respublikamizda xujalik subyektlariga nafakat Uzbekiston milliy valyutasi sumda balki boshqa chet el valyutalarida xam banklarda hisob rakamlarini ochish imkoniyatlari berilgan. Uzbekiston Respublikasi Markaziy bankining karoriga kura barcha xujalik subyektlari 1999 yil 1 iyulidan bir necha banklarda uzlarining hisob rakamlarini turli valyutalarda ochish imkoniyatiga ega buldilar. Sodir bulgan xujalik muomalalarining mazmuni kuyidagicha: Bankdagi hisob-kitob schyotidan korxona kassasiga turli maksadlar uchun naqd pul olib kelishdi. Hisobdor shaxslar avans hisobotiga asosan ortikcha oshgan pullarni korxona kassasiga topshiriladi. Yakka uy-joy kurish uchun olingan ssudani xodimlar tomonidan kassaga topshirganda. Kvartirada turuvchi xodimlar va farzandlari bolalar muassasalarida tarbiyalanganligi uchun ota-onalar tomonidan uz karzlarini kassaga topshirsa. Maxsulot, ish va xizmatlarni sotishdan tushgan naqd pullar kassaga topshirilsa. Kassa limitidan ortikcha pullar bankdagi hisob-kitob schyotiga topshirilsa. Kassadan ishchi va xizmatchilarga ish xaki va nafaka berilganda. Kassadan hisobdor shaxslarga avans berilganda. Kassadan dividendlar tulanganda. Ish xaki, mukofotlar va boshqa shunga uxshash tulovlarning deponentga utkazilgan summalari kassadan tulanganda. Kassa muomalalarining hisob (dastlabki hisobdan to balansda umumlashtirilgunga kadar bulgan davrni) jarayonini sxemada kuyidagicha aks ettirilish mumkin. Bankdagi hisob-kitob schyoti muomalalarining hisobi Xar bir korxona bankida hisob-kitob schyoti ochiladi. Bu schyotda korxona uz pul mablag`larini saklaydilar va turli tashkilotlar bilan naqd pulsiz hisob- kitoblar olib boradilar. Korxonalarning pul mablag`lari hisob-kitob schyotida

www.arxiv.uz saklanganligi uchun bank ma`lum mikdorda foyz tulaydi. Korxonalar hisob-kitob schyoti ochish uchun kuyidagi hujjatlrni topshiradi: belgilangan shaklda maxsus ariza. Bu arizaga korxona raxbari va bosh buxgalteri imzo kuyadi: imzolar kuyilgan va pechat bosilgan kartochka (ikki nusxada). Korxona raxbari va bosh buxgalterning kartochkada kuyilgan imzolari yukori organ tomonidan tasdiklanadi. Hisob-kitob schyotidagi pul mablag`lari kuyidagi xujalik muomalalari natijasida kupayishi mumkin: davlatga sotilgan maxsulot uchun pul olinganda; chet tashkilotlarga bajargan ish va xizmatlar uchun pul olinganda; banklardan ssudalar olinganda; kassadagi limitdan ortikcha pullar utkazilganda; asosiy xujalik faoliyatidan boshqa daromadlar tushganda. Hisob-kitob schyotiga tushadigan pul mablag`lari bank koidalariga muvofik namunaviy hujjatlar asosida rasmiylashtiriladi. Masalan, sotilgan maxsulot, bajarilgan ish va kursatilgan xizmatlar uchun tayyorlov tashkilotlari va boshqa xujaliklardan tushadigan pullarni bank bu tashkilotlarning uz karzlari uchun pul utkazishi tugrisidagi hujjatlariga asosan utkazadi. Korxona kassadagi naqd pulini bankdagi hisob-kitob schyotiga naqd pul topshirish tugrisida yozilgan ma`lumotnomaga asosan topshiradi. Bunda bank pul kabul kilinganligi tugrisida kvitansiya beradi. Ayrim xollarda tovar muammolariga doir pul mol yuboruvchining hujjatlariga asosan xam undirilishi mumkin. Bunday xollarda xujalik uziga xizmat kursatuvchi bankka maxsus hujjat tulov talabnomasi yozib topshiradi. Bank shu hujjatga asosan hisoblangan pullrani tulovchi schyotidan mol yuboruvchining schyotiga utkazadi. Korxonaning hisob- kitob schyotidagi pul kuyidagi tulovlar hisobiga kamayishi mumkin: boshqa tashkilot va korxonalardan olingan mol va moddiy boyliklar xamda kursatilgan xizmatlar uchun pul tulaganda; mexnatga xak tulash va turli xujalik extiyojlari uchun kassaga naqd pul olib kelinganda; davlat budjeti va sugurta organlariga majburiyat yuzasidan pul utkazib berilganda; bankdan olingan ssudalar va ularning foizi kaytarilganda; xujalik faoliyatiga doir boshqa tulovlar tulanganda. Naqd pul hisob-kitob schyotidan pul chyokiga asosan beriladi. Xujalikning farmoyishi bilan tulanadigan boshqa barcha naqd pulsiz tulovlar tulov topshirigiga asosan rasmiylashtiriladi. Bu hujjat uch nusxada tuzilib bankka topshiriladi. Tulov

www.arxiv.uz topshirigining 1- 2- nusxasini bank olib koladi, 3 nusxasiga pul tulanganligi tugrisida belgi kuyib tulovchi tashkilotga kaytarib beradi. Bank xujalikning hisob- kitob schyotidan mustakil ravishda mol yuboruvchining tulov talabnomasiga asosan xakdor tashkilotga utkazadi. Bunday vaktda tulovchi korxonadan xech kanday farmoyish hujjatlari talab kilinmaydi. Xujalik xak tulashini belgilangan tartibda asosli rad etgan vaktdagina bank pul utkazib bermaydi. Ba`zi hujjatlarga asosan bank korxonaning hisob-kitob schyotidan suzsiz (tulovchining rozi bulishi yoki bulmasligiga karamasdan) pul oladi. Bunday hujjatlarga xalk sudining ijro varakalari, davlat arbitraji organlarining buyruklari kiradi. Bunday hujjatlarga asosan kreditor tashkilot tulov talabnomasi yozib bankka topshiradi. Bank bu pulni suzsiz undirib beradi. Korxonaning hisob-kitob schyotidan sarflanadigan pulni bank tomonidan hujjatlarning kelib tushish ketma-ketligiga karab tulaydi. Korxonaning uz hisob-kitob schyotidan pul mablag`lari xarakati ustidan nazorat kilib turish uchun bankdan vakti vakti bilan ko`chirma olib turadi. Bu ko`chirma hisob-kitob schyoti buyicha bankda yuritiladigan shaxsiy schyotning ikkinchi nusxasi hisoblanadi. Ko`chirmada hisob-kitob schyotiga tushgan va undan tulangan xamma pul mablag`lari kursatiladi. Pul mablag`lari xujalik-ning buyrugidan tashkari hisob-kitobidan sarflangan xollarda ko`chirma-ga tegishli hujjatlar ilova kilinadi. Bunda shuni e`tiborga olish kerakki, bank uchun korxonalarning hisob kitob schyotlari passiv schyot bulib hisoblanadi. Shuning uchun uning kreditida kupayishi, debetida kamayishi aks ettiriladi. Banklar (korxona bilan kelishgan xolda) ko`chirmani berish muddatini belgilaydi, shu bilan birga ko`chirmani tekshirish muddati, ya`ni bank yozuvlariga norozilik bildirish muddati xam belgilanadi. (2 kun) Ko`chirmalarni tekshirish paytida aniklangan xatolar hisob-kitob schyotida bank tomonidan yozilgan summada aks ettiriladi. Shu bilan birga xato yozilgan summa 63 "Da`volar buyicha hisob-kitob" schyotiga utkazib kuyiladi. Bildirilgan da`volar bank tomonidan xal etilganda bu schyot yepiladi. Bu xildagi hisob-kitob schyoti xujalik ma`lumotlari buyicha xam bir xilda koldikka ega bulish imkonini beradi. Hisob-kitob schyotining koldigi

www.arxiv.uz doimo debetida buladi. Bankning ko`chirmasida keltirilgan summalar karshisiga korrespondentlanuvchi schyotlarning nomerlari yozib chiqiladi, sung kirimga olingan pul mablag`lari summasiga 51 schyot debetlanib, chiqim summalariga esa 51 schyot kreditlanadi. Bankdagi 51 hisob-kitob schyoti buyicha amalga oshiriladigan xujalik muomalalarining sxemasi 1-sxemada aks ettirilgan. Sxemada keltirilgan xujalik muomalalarining mazmuni: 1. Sotilgan maxsulotlar uchun 62 xaridor va buyurtmachilar schyotidan pul kelib tushdi. 8. Xaridorlar maxsulot uchun naqd pulni bevosita bankdagi hisob-kitob schyotida tulaganda. 9. Shartnomaga asosan hisoblangan jarima u63 "Da`volar buyicha hisob- kitoblar" schyotidan kelib tushdi. 10. Ortikcha talangan soliklar summasi korxonaning schyotiga 68 "Budjet bilan hisob-kitoblar" schyotidan kelib tushdi. 11. Bankdagi olingan uzok muddatli kredit 90 "Bankning kiska muddatli kreditlari" schyotidan kelib tushdi. 12. Bankdan olingan uzok muddatli kreditlar 91 "Bankning uzok muddatli kreditlari" schyotidan kelib tushdi. 13. Sugurta organlaridan korxona mol mulkining tabiiy ofat natijasida kurgan zararlari 65 "Mulkiy va shaxsiy sugurta buyicha hisob-kitoblar" schyotidan tulanganda. 14. 7.a. Kassadagi limitdan ortikcha pul hisob-kitob schyotiga topshirilganda. 15. Mol yuboruvchilarga xom-ashyo va materiallar uchun kreditorlik karzi tulanganda. 16. Mulkiy va shaxsiy sugurta va budjetdan tashkari tulovlar buyicha hisob-kitoblar amalga oshirilganda. 17. Budjet bilan va ijtimoiy sugurta buyicha hisob-kitoblar amalga oshirilganda.

www.arxiv.uz 18. Olingan bank kreditlari va ularning foizlari tulanganda. 19. Kassaga bankdagi hisob-kitob schyotidan naqd pul olinganda. 20. 76 "Xar xil debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar" schyotidagi kreditorlik karzi tulandi. 21. Dividendlar buyicha tavsiyachilar bilan hisob-kitoblar amalga oshirilganda. Bankdagi valyuta schyoti muomalalarining hisobi Bankdagi valyuta schyoti korxonaning respublika xududidagi va xorijdagi banklarda valyuta schyotlarida xorijiy valyutadagi pul mablag`lari mavjudligi va xarakati xakidagi axborotni umumlashtirish uchun muljallangan. Valyuta schyotlari buyicha muomalalarni amalga oshirish va rasmiylashtirish tartibi Uzbekston Respublikasi Moliya vazirligi, Davlat Solik kumitasi va Uzbekiston Respublikasi Markaziy bankining me`yoriy hujjatlari bilan tartibga solinadi. Valyuta schyotlari buyicha muomalalarni hisobga olish uchun schyotlar rejasida 52 "Valyuta schyoti" belgilangan. 52 "Valyuta schyoti"ning debetida korxonaning hisob-kitob schyotlariga pul mablag`larining kelib tushishi aks ettiriladi. Ushbu schyotning kreditida esa korxonaning valyuta schyotlaridan pul mablag`larining hisobdan chiqarilishi aks ettiriladi. Korxonaning valyuta schyotlari krediti yoki debetiga xato yozilgan va bankning ko`chirmalarini tekshirishda aniklangan summalar 63 "Da`volar buyicha hisob-kitoblar" schyotida aks ettiriladi. Valyuta schyotlari buyicha muomalalar buxgalteriya hisobida bankning ko`chirmalari va ularga ilova kilingan pulli hisob-kitob hujjatlari asosida aks ettiriladi. Amaldagi konun va meyeriy hujjatlarda xar kanday korxonaga chet el valyutasidagi pul mablag`lariga ega bulish va u bilan xujalik muomalalarini amalga oshirishga ruxsat etilgan. Chet el valyutasidagi muomalalarni rasmiylashtirish bankda joriy valyuta schyotini ochish zarur. Korxonaga valyuta muomalalarini amalga oshirishga xizmat kiluvchi bank Uzbekiston Respublikasi Markaziy bankidan valyuta muomalalarini amalga oshirish uchun maxsus ruxsatnomaga (litsenziyaga) ega

www.arxiv.uz bulishi shart. Shunday ruxsatnomaga ega bulgan banklarni vakillik banklari deyiladi. Korxonalar uzlarining valyuta schyotlarini fakat Uzbekiston Respublikasi Markaziy banki byuletenida boriladigan chet el valyutalarida ochish mumkin. Valyuta schyotini ochish uchun korxona bankka kuyidagi hujjatlarni topshirishi zarur: 1. Valyuta schyotini ochish uchun ariza. 2. Tasis hujjatlarining nusxasi (ustav, tasischilar shartnomasi, ular notarial idoralar tomonidan tasdiklangan bulishi shart). 3. Registratsiyadan utganligi xakidagi hujjatlarning notarius tomonidan tasdiklangan nusxasi. 4. Korxona solik inspeksiyasida hisobga olganligi va pensiya fondida registratsiyadan utkanligi tugrisida ma`lumotnoma. 5. Korxona boshligi va bosh buxgalterning imzolari va aylanma muxr bosilgan kartochka. Ushbu kartochka notarius tomonidan tasdiklangan bulishi zarur. Valyuta schyoti ochilgandan sung bank va uning mijozi urtasida hisob-kitob kassa xizmatini kursatish buyicha shartnoma imzolanadi. Unda bank kursatilgan xizmat turlari, kursatiladigan xizmatlar uchun tulanadigan xaklar, mablag`larni joylashtirish shartlari, tomonlarning xukuk va burchlari va boshqalar kursatiladi. Barcha korxonalar mulkchilik shaklidan kat`iy nazar Uzbekiston Markaziy banki tomonidan urnatilgan kurslar buyicha Respublika valyuta fonliga eskport operatsiyalaridan tushgan valyuta tushumlaridan 15 foizini sotishlari majburiydir. Shuningdek, tashki iqtisodiy faoliyat bilan shugullanuvchi korxonalar eksport operatsiyalaridan tushgan tushumlarning 15 foizini valyuta bozorida sotishlari zarur. Korxonaning valyuta schyoti ochilgan tijorat banki kelib tushgan valyutaning yukorida ta`kidlangan 15 foizini Uzbekiston Respublikasi Markaziy bankining korschyotiga utkazib berishi kerak. Valyuta muomalalaridagi ushbu xususiyat tranzit valyuta schyotida kelib tushgan valyutalar hisobini aks ettirishga bevosita ta`sir kiladi.

www.arxiv.uz Valyutani majburiy sotish tugrisidagi topshirikka sotilgan valyutaning sumdagi ekvivalentini koplash va uni korxonalarning hisob-kitob schyotiga utkazishni ta`minlovchi tulov topshirigi ilova kilinadi. Shunday kilib, chet el valyutasidagi barcha tushumlar 2 kismdan iborat buladi: chet el valyutasining 85 foizini joriy valyuta schyotiga, kolgan 15 foizini esa bankdagi hisob-kitob schyotiga sumdagi ekvivalenti buyicha utkazib beriladi. Sumdagi ekvivalent bu Uzbekiston Markaziy banki tomonidan urnatilgan kurslar buyicha chet el valyutasini kayta hisoblashdir. Bunday katta hisoblash xar xaftada bir marta Uzbekiston Markaziy banki e`lon kilgan kurslar buyicha amalga oshiriladi. Valyuta muomalalarining buxgalteriya hisobini yuritish uchun 52 "Valyuta schyoti"da kuyidagi subschyotlarni ochish mumkin: 1. "Tranzit valyuta schyoti" 2. "Joriy valyuta schyoti" 3. "Cheteldagi valyuta schyoti". Korxona uzining valyuta mablag`larini nafakat majburiy balki uz xoxishi bilan xam sotishi mumkin. Ushbu muomalalar korxonaning valyuta schyoti ochilgan bank orkali amalga oshiriladi va ularning buxgalteriya hisobi 48 "Boshqa aktivlarni sotish" schyoti orkali amalga oshiriladi. Korxona uzining chet el valyutasini majburiy ravishda sotganda ushbu xujalik muomalasi buxgalteriya hisobining schyotlarida kuyidagicha aks ettiriladi. Korxona ixtiyorida kolgan valyutalarni uz xoxishi bilan sotganda xam yukoridagi buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi. Chet el valyutasini sotishga doir xujalik muomalalalrini buxgalteriya hisobida aks ettirilishining mazmunini kurib chiqamiz. 1. Chet ellik xaridor korxonaning tranzit valyuta schyotiga tovar (ish, xizmat) kiymatini utkazib beradi. 2. Tranzit valyuta schyotidan majburiy sotishga tegishli 30% valyutani utkazib berdi. Ammo bu bankdan tegishli hujjatlar olgunga kadar 57 "Yildagi utkazishlar" schyotida hisobga olinadi.

www.arxiv.uz 3. Sotilgan valyutaning tranzit valyuta schyotidagi kiymati 48 "Boshqa aktivlarni sotish" schyotining debetiga utkaziladi. 4. Sotilgan valyutaning sumdagi ekvivalenti bankdagi 51 "Hisob-kitob" schyotiga kelibtushadi. 5. Valyutaning ijobiy kursdagi farki foyda sifatida 80 4 "Moliyaviy faoliyatdan kurilgan foyda va zararlar" schyotida aks ettiriladi. 6. Valyutaning salbiy kursdagi farki zarar sifatida 80/4 "Moliya-viy faoliyatdan kurilgan foyda va zararlar" schyotida aks ettiriladi. 7. Valyutaning kolgan 85%i "Tranzit valyuta" schyotidan joriy valyuta schyotiga utkaziladi. Korxonalar muomalalarini tartibga soluvchi konunga muvofik Uzbekiston Respublikasining ichki valyuta bozoridan konunda ruxsat etilgan maksadlar uchun chet el valyutasini tegishli banklar orkali sotib olishlari mumkin. Korxonaning bankga chet el valyutasini sotib olish tugrisidagi iltimosi zayavka orkali rasmiylashtiriladi. Chet el valyutasini olish buxgalteriya hisobi schyotlarida kuyidagicha sxemada aks ettirilgan. Chet el valyutasini buxgalteriya isobida schyotlarida aks ettirilishining mazmunini kurib chiqamiz. Zayavkaga asosan bankdagi hisob-kitob schyotidan va chet el valyutasini sotib olish uchun pul utkazildi va uning hisobi 76 "Xar xil debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar" schyotida to chet el valyutasi kelib tushgunga kadar hisobga olinadi. Bankdagi joriy valyuta schyotidan ko`chirma olindi va unga asosan kelib tushgan chet el valyutasi 52 "Valyutaning schyoti"da hisobga olinadi. Chet el valyutasining sotib olish bilan boglik bulgan bankning komissiya xarajatlari 80 4 "Moliyaviy faoliyatdan kurilgan foyda va zararlar" schyotiga utkaziladi. 4 va 5 "Valyutaning ijobiy kurs uzgarishlari (foyda) va salbiy kurs uzgarishlari (zarar) 80 4 schyotda aks ettiriladi. Korxonaning buxgalteriyasida 52 "Valyuta schyoti"ning hisobi uchun 2 juranl-order va 2 vedomostda yuritiladi. Valyuta schyoti buyicha analitik hisob

www.arxiv.uz valyutalarning turlari buyicha aloxida kartochkalarda yuritiladi. 52 "Valyuta schyoti"ning analitik hisob kartochkasi Valyutaning nomi valyuta kursi oy boshiga koldik buyicha Банк кўчирмаси (сана, Муомала содир булган кунга Оборотлар тартиб раками) валюта курси Рейтинг буйича Кредит буйича Валюта суммас и Курси буйича Валюта суммас и Курси буйича Oy buyicha jami Oy oxiriga q oldi q Boshqa pul mablag`larining hisobi Boshqa pul mablag`lariga "Bankdagi maxsus schyotlar", "Pul hujjatlari" schyoti va "Yuldagi utkazmalar" schyotlaridagi pul mablag`lari kiradi. 55 "Banklardagi maxsus schyotlar" schyoti respublika xududida va xorijda akkreditivlar, chek daftari, boshqa tulov hujjatlarida (veksellardan tashkari) joriy, aloxida va boshqa maxsus schyotlarda Uzbekiston Respublikasi valyutasida va xorijiy valyutadagi pul mablag`larining mavjudligi va xarakati xakidagi, shuningdek, maksadli moliyalash mablag`larining (tushumlarining) aloxida tarzda saklanishi lozim bulgan kismi xarakati xakidagi axborotni umumlashtirish uchun muljallangan. 55 "Banklardagi maxsus schyotlar" schyotida kuyidagi subschyotlar ochilishi mumkin: 55-1 "Akkreditivlar"; 55-2 "Chek daftarchalari" va boshqalar. Birinchi subschyotda akkreditivlarda turgan mablag`larning xarakati hisobga olinadi. Hisob-kitoblarning akkreditivlarda turgan mablag`larning xarakati

www.arxiv.uz hisobgna olinadi. Hisob-kitoblarning akkreditivlar shaklida amalga oshirilish tartibi Uzbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan tartibga solinadi. Pul mablag`larning akkreditivlarga utkazilishi 55 "Banklardagi maxsus schyotlar" schyotining debeti va 51 "Hisob-kitob schyoti", 90 "Banklarning kiska muddatli kreditlari" va boshqa shu kabi schyotlarning krediti buyicha aks ettiriladi. Akkreditivlardagi mablag`lardan foydalanishiga karab (bank ko`chirmalariga muvofik), 60 "Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar" schyotining debetiga hisobdan chiqariladi. Akkreditivlardagi foydalanilmagan mablag`lar bank tomonidan ular utkazilgan tiklangandan sung 51 "Hisob-kitob schyoti" yoki 52 "Valyuta schyoti" debetlanib, 55 "Maxsus schyotlar" schyoti kreditlanadi. Korxona tomonidan takdim etilgan xar bir akkreditiv buyicha 55-1 "Akkreditivlar" subschyotiga doir analitik hisob olib boriladi. 55-2 "Chek daftarchalari" subschyotida chek daftarchalarida bulgan mablag`lar xarkati hisobga olinadi. Hisob-kitoblarni cheklar bilan amalga oshirish tartibi bank koidalari bilan tartibga solinadi. Chek daftarchalarini berish paytida mablag`larni deponentga utkazish 55 "Banklardagi maxsus schyotlar" schyoti debeti va 51 "Hisob-kitob schyoti", 52 "Valyuta schyoti", 90 "Banklardagi kiska muddatli kreditlar" va shu kabi schyotlar kreditlanadi. Bankdan olingan chek daftarchalari buyicha summalar korxonaga berilgan cheklarning tulanishiga karab yakin bankning unga takdim etilgan cheklarga tulanadigan summalarida (bankning ko`chirmalariga binoan) 55 "Bankning maxsus schyotlar" schyotining kreditidan hisob-kitoblarni hisobga olish schyotlarining (76 "Turli debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar" va boshqalar) debetiga hisobdan chiqariladi. Berilgan, lekin bank xakini tulamagan (tulashga takdim etilmagan) cheklarga doir summalar 55 "Banklardagi maxsus schyotlar" schyotida koladi. 55-2 "Chek daftarchalari" subschyoti buyicha saldobankning ko`chirmasiga oid saldoga muvofik bulishi kerak. Bankka kaytarilgan cheklar doir (foydalanmay kolgan) summalar 55 "Banklardagi maxsus schyotlar" schyotining krediti buyicha 51 "Hisob-kitob schyoti" yoki 52 "Valyuta schyoti"ning debeti buyicha korrespondentlanadi. Korxonaning xodimlariga kreditorlar korxonalar bilan hisob-kitoblar uchun

www.arxiv.uz ularning hisobotiga berilgan chek daftarlaridagi mablag`larning xarkati operativ tarzda nazorat kilinadi. 55 "Chek daftarchalari" subschyoti buyicha analitik hisob xar bir olingan chek daftarchasi buyicha yuritiladi. 55 "Bankdardagi maxsus schyotlar" schyotiga ochiladigan aloxida subschyotlarida bankda aloxida tarzda saklanadigan maksadli moliyalash mablag`larning (tushumlarning) xarakati, jumladan, ijtimoiy muassasalarni (bolalar bogchasi, yaslilar va xokazo) saklash uchun ota-onalardan, boshqa foydalanuvchilardan va uzga manbalardan kelib tushgan mablag`lar; kapital kuyilmalarni moliyalash uchun korxona iltimosiga kura aloxida schyotdan tuplanadigan va sarflanadigan mablag`lar xukumat organlarining subsidiyalari va xokasholar hisobga olinadi. Joriy xarajatlarni (ish xaki, ayrim xujalik xarajatlari, xizmat safari summalari va xokazo) amalga oshirish uchun bankning maxalliy muassasalarida joriy schyotlar ochiladigan korxona tarkibidagi va aloxida balansga ajratilgan filiallar, tarkibiy birliklar yukorida keltirilgan mablag`lar xarakatini aks ettirish uchun 55 "Bankdagi maxsus schyotlar" schyotiga aloxida subschyot ochiladi. Xorijiy valyutadagi mablag`larning mavjudligi va xarakati 55 "Bankdagi maxsus schyotlar" schyotida aloxida hisobga olinadi. Bu schyot buyicha analitik hisobning tuzilishi respublika xududida va xorijda akkreditivlar, chek daftarchalari, boshqa tulov hujjatlarida pul mablag`larining mavjudligi va xarakati xakidagi ma`lumotni olish imkoniyatini ta`minlash lozim. 56 "Pul hujjatlari" schyoti korxona kassasidagi pul hujjatlari (pochta markalari, davlat boji markalari, veksellar xaki tulangan aviapattalar, dam olish uylariga va sanatoriyalarga xaki tulangan yullanma-lar va xokazolarning) mavjudligi va xarakati xakidagi axborotni umumlashtirishga muljallangan. Pul hujjatlari 56 "Pul hujjatlari" schyotida nomli kiymati buyicha hisobga olinadi va ularning analitik hisobi pul hujjatlarining turlari buyicha yuritiladi. 57 "Yuldagi junatma-lar" schyoti yuldagi milliy va xorijiy valyutalardagi pul mablag`lari (ut- kazmalarning) ya`ni korxonaning hisob-kitob schyoti yoki boshqa schyotida kayd etish uchun banklar kassalarida omonat kassalarga yoki pochta bulin-malari kassalariga kiritilgan, lekin xozircha belgilangan maksad buyi-cha kayd etilmagan

www.arxiv.uz pul summalari (asosan savdo tushumi)ning mavjudligi va xarakati xakidagi axborotni umumlashtirish uchun muljallangan. Bank muassasalari, omonat kassalari pochta bulinmalarining kvitansiyalari tushumni bank inkassatorlariga topshirish uchun ilova kilinadigan kaydnomalar nusxalari va ush kabilar summalarni (masalan, tushumni topshirishda) 57 "Yuldagi junatmalar" schyoti buyicha hisobga olish uchun asos buladi. Xorijiy valyutalardagi pul mablag`lari (utkazmalarning) xarakati 57 "Yuldagi junatmalar" schyotida aloxida tarzda hisobga olinadi. Shunday kilib, pul mablag`larini yukorida kursatilgan tartibda taftish va nazorat olib borish korxonaning pul mablag`larining samarali foydalanish imkoniyatini yaratadi. Korxoaning iqtisodiy samaradorligini oshirish nafakat ishlab chiqarilayotgan maxsulotlar sifatini va mikdorini oshirish va ularning yukori baxolarga sotish balki mavjud ishlab chiqarish resurslaridagi eng avvalo pul mablag`laridagi samarali foydalanish hisobiga xam erishish mumkin. Buning uchun esa korxonalardagi pul mablag`larining xarakati ularning kelib tushishi va sarflanishi tugrisidagi ma`lumotlarga ega bulish aloxida axamiyatga egadir. Ushbu vazifa esa eng avvalo pul mablag`larini hisobga oluvchi buxgalteriya hisobining schyotlari, ularning subschyotlari va analitik schyotlarida shakllanadigan ma`lumotlarni yakni korxonani boshqarish uchun zaruriyligi nukta-nazaridan yigish kayta ishlash va saklashni tashkil kilish aloxida axamiyatga ega. Shu nukta-nazardan karaganda pul mablag`larining amaldagi hisob tizimini takomillashtirish zaruriyati vujudga kelmokda. Chunki amaldagi hisob tizimi real iqtisodiyot davrida bulib xozirgi bozor munosabatlari talablariga deyarli tula javob bermaydi. Bozor munosabatlarining vujudga kelishi fakatgina korxonalarga eskport va import operatsiyalarini amalga oshirish uchun zarur bulgan 52 "Valyuta schyoti"ni kiritishni ta`minlaydi.

www.arxiv.uz Xulosa: Pul mablag`lari - bu korxonaning asosiy tulov vositalaridan biri hisoblanadi. Korxonalarning pul mablag`lari asosan hisob-kitob schyotida, kassada, valyuta schyotida va maxsus schyotlarda saklanadi. Pul mablag`lari hisobi kassa kitobi, kassa kirim-chiqim orderlari, hisob-kitob schyotidan ko`chirmalar va boshqa hujjatlar yordamida yuritiladi. Naqd va naqd pulsiz shaklidagi hisob-kitob operatsiyalari mavjud.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Uzbekiston iqtisodiy isloxotlarni chukurlashtirish yulida. - T. Uzbekiston, 1995. 2. Kodirxonov S.B. Sanoat korxonalarida buxgalteriya hisobi T.: Ukituvchi1993yil. 3. Umarova M. Eshboyev U. Axmadjonov K. Buxgalteriya hisobi 1999yil 4. Kondrakov N.P. Buxgalterskiy uchet. M.: "INFRA M". 1998. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Pul mablag`larining vaqtdagi qiymati

Pul mablag`lari va olinadigan hisobvaraqlar hisobi

Pul mablag’lari va hisob–kitoblar hisobi

Pul mablag’lari va olinadigan hisobvaraqlar hisobi

Budjet tashkilotlarida moliyalashtirish, pul mablag‘lari va xarajatlar hisobi