Pul mablag`lari va olinadigan hisobvaraqlar hisobi - Iqtisodiyot - Referatlar

Pul mablag`lari va olinadigan hisobvaraqlar hisobi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

195 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Likvidli aktivlarning asosiy turlari 2. Pul mablag`lari va ularning ekvivalentlari hisobi 3. Olinadigan hisobvaraqlarni hisobga olish tartibi 4. Dargumon debitorlik qarzlarini baholash va hisobdan chiqarish tartibi 5. Veksellar hisobi

www.arxiv.uz 1. Likvidli aktivlarning asosiy turlari. Aktivlarning aylanish muddati bo`yicha quyidagilarga bo`lish mumkin: Uzoq muddatli aktivlar Qisqa muddatli aktivlar Joriy aktivlar likvidlik darajasiga ko`ra quyidagicha tartiblanadi: Pul mablag`lari va ularning ekvivalentlari. Qisqa muddatli investitsiyalar. Olinadigan hisobvaraqlar. Т ovar-moddiy zahiralari. Oldindan qilingan xarajatlar. Ushbu mavzuni o`rganishda sanab o`tilgan likvidli aktivlarning turlari hisobvaraqlarning qaysi guruhlarida hisobga olinishiga bir nazar tashlash kerak, deb hisoblaymiz. Oldindan qilingan xarajatlar jumlasiga xo`jalik yurituvchi sub`ekt tomonidan ma`lum bir xizmatlar, ishlar uchun oldindan to`langanso`mmalar yoki umuman oldindan amalga oshirilgan xarajatlar kiritilishi mumkin. Ular yangi hisobvaraq rejasining ana shu nomli hisobvaraqlar guruhida hisobga olinishi mo`ljallangan. Bu turdagi aktivlarning likvidlilik darajasi eng past hisob- lanishining sababi shundaki, ular korxonaning aniq bir maqsadlarini inobatga olgan holda uning o`z ixtiyoriga ko`ra amalga oshirilgan xarajatlaridir va ularni yana pulga aylantirishning o`zi mantiqan mumkin emas. Т ovar-moddiy zahiralar tarkibiga xom ashyo, materiallar, sotib olingan to-varlar, ishlab chiqarilgan tovar mahsulotlar kabilar kiradi. Olinadigan hisobvaraqlar debitorlik qarzlarini aks ettiruvchi hisob- varaqlarda hisobga olinadi. Bu aktivlar jumlasiga xaridorlardan olinadigan summalar, mol etkazib beruvchilarga to`langan bo`naklar, xodimlarga berilgan bo`-naklar va boshqa debitorlik qarzlari kiritiladi.

www.arxiv.uz Qisqa muddatli investitsiyalar deganda odatda 3 oydan 1 yilgacha bo`lgan muddat bilan foyda olish maqsadida sotib olingan qimmatbaho qog`ozlar tushu- niladi va ularni hisobga olish uchun shu nomdagi hisobvaraq mo`ljallangan. Qisqa muddatli investitsiyalar turlari bo`yicha hisobga olinadi. Pul mablag`lari va ularning ekvivalentlari esa alohida hisobga olinadi. Ularni hisobga olish uchun mo`ljallangan hisobvaraqlarda milliy valyutadagi naqd pul mablag`lari, hisob-kitob hisobvaraqadagi pul mablag`lari, valyuta hisobva- raqlari, boshqa maxsus hisobvaraqlar, pul ekvivalentlarining hisobi yuritiladi. 2. Pul mablag`lari va ularning ekvivalentlari hisobi Pul mablag`lari majburiyatni zudlik bilan to`lash uchun ishlatilishi mumkin bo`lgan mablag`larni o`z ichiga oladi Pul mablag`lariga joriy hisobvaraqlaridagi qoldiqlar, naqd pullar, tangalar, valyuta, korxona kassasining naqd pullari va moliyaviy muassasalar tomonidan depozitlar va muomaladan chiqarish uchun qabul qilingan korxona kass-sasidagi aniq o`tkazib beriladigan pul xujjatlari kiradi. Ushbu o`tkaziladigan pul xujjatlariga oddiy cheklar, kassa orderlari, mijozlar cheklari, pul o`tkaz-malari va boshqa hisob-kitob vositalari kiradi. Pul ekvivalentlari - bu pul mablag`lariga o`xshash, lekin boshqacha tasnif- lanadigan aktivlardir. Ular xazina veksellari, muomalaga chiqarilgandan so`ng 1 yil muddatdan o`tgach qaytariladigan hukumatning foizsiz majburiyatlaridir. Ular chegirma bilan sotiladi va o`z vaqtida to`lanadi. Т o`lash qiymati va chiqa-rilish qiymati o`rtasidagi farq xaridorning daromadi bo`ladi. Х azina veksellari bir yil va undan ortiq muddatda to`lanadigan xukumat majburiyatlari hisoblanib, agar ular joriy moliyaviy yil davomida to`lanmasa, ular qisqa muddatli inves-titsiyalar sifatida tavsiflanmaydi, tijorat qog`ozlari (korporatsiyalar tomonidan chiqarilgan, o`zining qisqa muddatli pul mablag`larga bo`lgan ehtiyojlarini moliyalashtiruvchi mablag`dir) va depozit sertifikatlar (tezda talab qilib olish mumkin bo`lmagan

www.arxiv.uz depozit sertifikatlari yoki bank depozitlari yoki muomalaga chiqarish yo`li bilan to`lanishi va sanktsiya o`tkazilishi mumkin)dan iborat. Kechikishlar va jarima sanktsiyalari pul ekvivalentlari pul mablag`lariga almashtirilishiga ta`sir qilishi mumkin. Shuning uchun ekvivalentlar kassa hisobvarag`idan olinadi. Ko`pincha pul ekvivalentlarini hisob-kitob vositasiga aylantirish ehtiyoji yo`q. Ekvivalentlar odatda qisqa muddatli investitsiyalar hisobvarag`iga olib boriladi. hisobot davri oxirida to`liq olinmagan pul o`tkazmalari cheklar pul mablag`lari hisobvarag`i qoldiqlaridan ayrilmaydi. Overdraft - bu qisqa muddatli majburiyat kabi hisoblanadigan va avval aktiv hisobvarag`ida mavjud bo`lgan, debet qoldig`idan yuqori bo`lgan summada to`- lovni amalga oshirishda vujudga keladigan kredit qoldig`idir. Overdraft, agar bank tomonidan to`langan summa mijoz hisobvarag`idagi qoldiqdan yuqori bo`lgan hollarda qo`llaniladi. Lekin agar omonatchi hisobva- rag`idan overdraftini amalga oshirayotgan bo`lsa, biroq ushbu bankning boshqa hisobvarag`ida musbat qoldiqqa ega bo`lgan holda debet va kredit qoldiqlarini qoplash mumkin. Bu holda bank debitor va kreditor rolini bajaradi. Ammo turli muassasalarning hisobvaraqlari o`zaro qoplanmaydi. Kichik kassalar - avans jamg`armalarining bir turi bo`lib, kundalik sarf-lar uchun zarur bo`lgan pullardan tashkil topadi. Avans jamg`armalari - bu xarajat qilingan summalarni doimiy to`ldirib turadigan maxsus maqsadlar uchun tuzilgan fondlar. Kichik kassalar ishchilarning transport xarajatlarini, pochta xarajatlari, ofis buyumlarini harid qilish bo`yicha xarajatlarni amalga oshirish uchun tu-zilgan. Bankdagi hisob-kitob varag`i va uni hisobga olish. Х o`jalik yurituvchi sub`ektlar xo`jalik faoliyatlari jarayonida boshqa huquqiy va jismoniy shaxslar bilan hisob-kitob olib borishlariga to`g`ri keladi. Masalan, mol etkazib beruvchilar bilan sotib olingan material, asbob-uskuna,

www.arxiv.uz yoqilg`i va boshqa tovar-moddiy boyliklar,xaridor korxonalar bilan jo`natilgan mahsulot, transport tashkilotlari bilan yuklarni tashish, soliq organlari bilan byudjetga to`lovlar yuzasidan, korxona o`zining yuqori tashkiloti bilan va h.k. Hisob-kitob, asosan, naqd pulsiz, bank orqali, ba`zida esa barter asosida amalga oshiriladi. Korxonaning umumiy pul muomalasida mustaqil qatnashuvi- ning asosiy sharti uning bankda hisob-kitob hisobvarag`iga bo`lishidir. Bu hi- sobvaraq xo`jalik yurituvchi sub`ektlarga pul mablag`larini saqlash va hisob-kitob olib borish uchun ochiladi. Hisob-kitob muomalalarini olib borish qoidalari bank tomonidan amaldagi qonunchilikka muvofiq belgilanadi. Х o`jalik sub`ektlari o`rtasidagi hisob-kitobni to`g`ri tashkil qilish pul mablag`laridan maqsadga muvofiq ravishda foydalanishda muhim ahamiyatga ega. Hisob-kitob muomalalarining samaradorligi ko`p jihatdan ularni hisobga olishni to`g`ri va ratsional tashkil qilishga bog`liq. Quyidagilar bu muomalalarni hisobga olishning asosiy vazifalari hisoblanadi: Hisob-kitob muomalalalarini to`la va o`z vaqtida hisobga olish. Pul mablag`larining harakati bilan bog`liq muomalalarni o`z vaqtida hisobga olish va nazorat qilish. Hisob-kitob to`lov intizomiga rioya qilinishi ustidan nazorat olib borish. Hisob-kitob raqamidan pul mablag`larini boshqa hisob-kitob hisob- varaqlariga o`tkazib qo`yish yo`li bilan naqd pulsiz hisob-kitob ishlari olib bo- riladi. Hisob-kitob raqamidagi pul mablag`larining sarflanishi yoki o`tkazilishi uning egasi, ya`ni xo`jalik yurituvchi sub`ektning ruxsati bilan amalga oshiri-ladi. Hisob-kitob raqami mablag`laridan foydalanish uchun bank muassasiga xo`jalik sub`ekti mas`ul xodimlarining, rahbar hamda bosh hisobchining imzolari nusxasi topshiriladi. Bank muassasasi korxona hisob-kitob raqamida qolgan mablag` chegarasida uning egasining ko`rsatmalarini xo`jalik sub`ekti tomonidan topshirilgan, imzo huquqiga ega shaxslar, ya`ni rahbar hamda bosh hisobchi im- zolari qo`yilgan hujjatlar asosida bajaradi, ya`ni hisob-kitob raqamidan mablag` beradi yoki o`tkazadi. Ayrim hollarda hisob-raqamidagi mablag` xo`jalik yurituvchi sub`ekt ruxsatisiz sarflanishi mumkin (masalan, ho`jalik sudi qarorlari

www.arxiv.uz asso-sida, byudjetga to`lovlar o`z vaqtida to`lanmagan bo`lsa va h.k.). Shunday qilib, Х YuS bankdagi hisob-kitob raqamining to`la, ya`ni belgilangan maqsadga sarflanishi ustidan nazorat olib boradi. Hisob-kitob raqamidagi muomalar hisobvarag`idagi muomalalar hisobini yuritish uchun ”Hisob-kitob” raqamidan foydalaniladi. Buxgalteriya hisob re- gistrlari, ya`ni jurnallarida yozuvlar hisob-kitob raqami bo`yicha bankdan olingan ko`chirmalar va ularga ilovalar asosida amalga oshiriladi. Ko`chirmalarga ilovalar - bu hisob-kitob amalga oshirilganlishiga asos bo`lib xizmat qilgan dastlabki hujjatlar bo`lib, ular jumlasiga to`lov topshiriqnomalari, to`lov talab-nomalari hamda hisobvaraq-fakturalar, xo`jalik shartnomalari kiradi. Hisob-kitob raqami muomalalarini hisobga olish, umumlashtirish va moliyaviy hiso-botlarga kiritish maqsadida ana shu hisobvaraq bo`yicha maxsus jurnal yuritiladi. Hisob-kitob raqamiga korxona faoliyati bilan bog`liq muomalalar yuzasidan quyidagi hollarda mablag` kelib tushadi: Sotilgan mahsulot uchun; Sotilgan ortiqcha materiallar, asosiy vositalar , nomoddiy aktivlar va boshqa tovar moddiy boyliklar, bajarilgan ish uchun; Bankdan olingan kreditlar va boshqalar. Masalan,xaridorga naqd pulga, ya`ni darhol pul o`tkazish yo`li bilan 54000 so`mlik mahsulot sotildi: Dt Hisob-kitob raqami - 54000 so`m Kt Mahsulot sotishdan olingan tushum (daromad) - 54000 so`m Х aridorga jo`natilgan 147000 so`mlik tovarlar uchun pul kelib tushdi: Dt Hisob-kitob raqami - 147000 so`m Kt Olinadigan hisobvaraqlar - 147000 so`m Bankdan bir yil muddat bilan 3000000 so`m kredit mablag`lari olindi: Dt Hisob-kitob raqami - 3000000 so`m Kt Qisqa muddatli bank krediti - 3000000 so`m

www.arxiv.uz Quyidagi hollarda hisob-kitob raqamidan pul to`lanishi mumkin: Sotib olingan xom-ashyo, material va boshqa tovar moddiy boyliklar yuzasidan mol etqazib beruvchilardan bo`lgan qarz qaytarilganda; Bankdan olingan qarz qaytarilganda; Byudjetga har xil to`lovlar to`langanda; Kasaba uyushma tashkilotlariga, ijtimoiy sug`urta ajratmalari o`tkazil-ganda; Х o`jalik yurituvchi sub`ekt kassasiga ish haqi to`lash va boshqa to`lovlar uchun naqd pul berilganda. Misollar: mol etkazib beruvchidan hisob-kitob raqamidan pul o`tkazish yo`li bilan 320000 so`mlik material xarid qilindi: Dt Mol etkazib beruvchilarga to`lanadigan hisobvaraqlar -320000 so`m Kt Hisob-kitob raqami -320000 so`m Byudjetga hisoblangan daromad (foyda) solig`i o`tkazildi: Dt Byudjetga to`lovlar bo`yicha qarzlar - 124500 so`m Kt Hisob-kitob varag`i - 124500 so`m Х YuS majburiyatlarini o`z vaqtida to`lashi lozim, aks holda jarima to`laydi. Hisob-kitob raqamidan to`lanadigan mablag` ma`lum tartibda, ya`ni hisob-kitob hujjatlarining bankka kelib tushishi tartibiga qarab navbat bilan to`lanadi. Х YuS buxgalteriyasida hisob-kitob raqami bo`yicha bank ko`chirmasi va unga ilova qilingan hujjatlarni har tomonlama tekshirgandan so`ng hujjatlarni qayta ishlanadi. Kassa muomalalarini hujjatlashtirish va hisobga olish.

www.arxiv.uz Kassa va kassa muomalalarini yuritish va rasmiylashtirish tartibi ”Yurii-dik shaxslar tomonidan kassa muomalalarini amalga oshirish qoidalari”ga asosan olib boriladi. Т asdiqlangan qoidalarga muvofiq barcha huquqiy shaxslar, mulkchilik shak- lidan qat`iy nazar, o`zlarining pul mablag`larini bank muassasalarida saqlash-lari lozim. Yuridik shaxslar o`rtasidagi hisob-kitoblar hamda tadbirkorlik fao-liyatini amalga oshirish bilan bog`liq fukarolar ishtirokidagi hisob-kitoblar bank muassasalari orqali faqat naqd pulsiz tartibda amalga oshiriladi. Т ashkilotlar tomonidan bank muassasalaridan olingan naqd pullar qanday maqsadlar uchun olingan bo`lsa, faqat shunga sarflanadi. Ammo ma`lum belgilangan limit miqdoridagi pul mablag`lari korxona kassasida ham saqlanadi. Hisob-kitob raqamidan kassaga olingan pul ishchi-xizmatchilarga ish haqi, mukofot to`lash, nafaqa berish, xizmat safari xarajatlarini qoplash va boshqa maqsadlar uchun sarflanadi. Bankdan olingan mablag`lar belgilangan maqsadlar uchun sarflanishi lozim. Saqlanayotgan pul mablag`larining belgilangan limitdan ortib ketish hollari faqat ish haqi, nafaqa, mukofot berish kunlarida yuz berishi mumkin. Kassa muomalalari moddiy javobgar shaxs bo`lgan kassir tomonidan yuritiladi. Bankdan pul olish uchun korxonaga chek daftarchasi berilib, unda bankdan olinadigan pulning miqdori va qanday maqsad uchun olinayotgani ko`r- satilishi lozim. Chek kitobchasi varag`iga xo`jalik yurituvchi sub`ekt rahbari hamda bosh hisobchisi imzo qo`yadi va bu imzolar bankdagi hisob-kitob raqamidan pul olishga ruxsat ma`nosini anglatadi. Pul mablag`larining harakatini rasmiy-lashtiruvchi asosiy hujjat kassa orderlari hisoblanadi. Naqd pul kassaga kassa kirim orderini rasmiylashtirish bilan qabul qilinadi. Bu order bosh buxgalter va kassir tomonidan imzolanadi. Pulni topshirgan shaxsga kvitantsiya beriladi. Kassa kirim orderida amalga oshirilgan muomalaga asos bo`lib xizmat qilgan hujjatning raqami, sanasi ko`rsatiladi. Bunday hujjatlar jumlasiga chek daf-tarchasi varag`i, bildirgi kabilar kiritiladi.

www.arxiv.uz Kassadan pul berilishi kassa chiqim orderi bilan rasmiylashtiriladi. Bu order korxona rahbari va bosh hisobchi, kassir tomonidan imzolanadi. Chiqim orderida pul nima uchun berilgani ko`rsatiladi va unga asos bo`luvchi hujjat orderga qo`shib qo`yiladi. Orderlarga qo`shib qo`yilgan dastlabki hujjatlarga te-gishli muomala sodir qilingandan so`ng (shu hujjatlar ikkinchi marta foyda-lanmasligi uchun) “Olingan” yoki ” Т o`langan” degan tamg`a qo`yiladi. Kassadan pul (pul berish haqidagi arizaga ko`ra) to`lov qaydnomasi asosida ham beriladi. Bu holda hujjatlarga kassa chiqim orderi o`rnini bosuvchi tamg`a qo`yiladi. Ish haqi, mukofot, nafaqa berishhaqidagi to`lov qaydnomalarida korxona rahbari va bosh hisobchining pulni berish to`g`risidagi ruxsat yozuvi bo`lishi lozim. Kassa hujjatlari kassaga berilgunga qadar buxgalteriyada kassa kirim order- larini ro`yxat qilish jurnaliga yozib qo`yiladi. Ana shu jurnal yordamida bux- galteriya xodimlari kassa muomalalarini yuritish bo`yicha nazorat olib borish imkoniyatiga ega bo`ladi. Buxgalteriya to`lov qaydnomalarida kassirlar tomonidan qayd etilgan yozuv-larni tekshiradi hamda ular bo`yicha berilgan va deponentga o`tkazilganso`mmalarni hisoblab chiqadi. Т ashkilotning barcha tushumlari va naqd pul berilishi kassa daftarida hisobga olinadi. Har bir xo`jalik sub`ekti faqat bitta kassa daftarini yuritadi, bu daftar varaqlari raqamlangan, ip o`tkazilgan va unga surguchli yoki mastikali muhr bosilgan bo`lishi lozim. Kassir daftaridagi varaqlar soni mazkur tashkilot yoki yuqori organi rahbari va bosh buxgalteri imzolari bilan tasdiqlanadi. Kassir daftaridagi yozuvlar ikki nusxada sharikli ruchkada qayd etiladi. Varaqlarning ikkinchi nusxasi yirtib olinadigan bo`lishi kerak, ular kassir hisobot berishi uchun xizmat qiladi. Varaqlarning birinchi nusxasi kassa dafta-rida qoladi. Varaqlarning birinchi va ikkinchi nusxalari bir xil raqamlar bilan raqamlanadi. Kassa daftariga o`chirib yozish va izohsiz kiritishlar man etiladi. Т uzatishlar korxona kassiri, shuningdek, bosh hisobchi va uning o`rnini bosadigan shaxsning imzolari bilan tasdiqlanadi.

www.arxiv.uz Har ish kuni oxirida kassir bir kunlik muomalalar yakunini hisoblaydi, kassada qolgan pullar qoldig`ini keyingi kun sanasiga o`tkazadi va buxgalteriyaga kassir hisoboti sifatida yirtib olingan ikkinchi varaqni kirim va chiqim kassa hujjatlari bilan birga kassa daftariga imzo chekib topshiradi. Kassa va kassa muomalalari bo`yicha dastlabki buxgalteriya yozuvlari kassa orderlarida amalga oshiriladi. Bu hujjatlarda kassa hisobvarag`i bilan aloqaga kirishayotgan hisobvaraqlar raqami ko`rsatiladi. Kassa muomalalari bo`yicha misollarni ko`rib chiqamiz. 2004 yil 15 aprel kuni hisob-kitob raqamidan kassaga ishchilarga ish haqi to`lash uchun 265000 so`m, xo`jalik xarajatlari uchun 40000 so`m va xiz-mat safarlari uchun 50000 so`m naqd pul olindi. 3 kundan so`ng, ya`ni 18 aprel kuni kassadagi naqd pullarning sarf-langanligini tasdiqlovchi hujjatlarni kassir kassa hisobotiga kirit-di va kassadagi naqd pul qoldig`ini aniqladi. Ishchilarga ish haqi be-rish qaydnomasida 265000 so`m berilishi ko`zda tutilgandi, olingan-ligini tasdiqlovchi imzo qo`yilgan ish haqiso`mmalari esa 235000 so`mni tashkil qilgan edi. Ish haqi olmagan bir ishchining ish haqiso`mmasi yozilgan satrga kassir “deponent” belgisini qo`yib, qaydnomani yopdi. Х o`jalik xarajatlari uchun esa ekspeditor A. Hakimovga 40000 so`m pul berilganligini, xizmat safari uchun esa bosh muhandis Q.Azizovga 50000 so`m berilganligini tasdiqlovchi ikkita kassa chiqim orderlari mavjud edi. 15 aprel kuni kassada pul olingunga qadar naqd pul yo`q edi. Kassir hisobotini kassa kitobida quyidagicha aks ettirdi: Kassa kitobi varag`i - 30

www.arxiv.uz 2004 yil 15-18 aprel kunlari uchun kassir hisoboti Хujjat raqami Kassa muomalasi mazmuni bog`lan uvchi xisob varaq kirim chiqim 1 2 3 4 5 Kun boshiga qoldiq - 17. 176876-sonli chek bilan kassaga naqd pul olindi 5110 355000 35. Ish haqini berish qaydnomasi 7-son bo`yicha ishchilarga ish haqi to`landi 6710 235000 36. Ekspeditor A. Hakimovga xo`jalik xarajatlari uchun avans berildi 4230 40000 37. Bosh muhandis Q. Azizovga xizmat safari uchun avans berildi 4220 50000 Jami 355000 325000 Kun oxiriga qoldiq 30000 Kassir imzosi Hisobchining imzosi Shunday qilib, kassa kitobi kassa hisoboti tuzish hamda kassa muomalalari bo`yicha buxgalteriya yozuvlarini umumlashtirilgan holda qayd etish uchun xizmat qiluvchi dastlabki hujjat bo`lib xizmat qilar ekan. Kassir hisobotidagi barcha yozuvlar kassa kirim hamda chiqim orderlari va ulardagi yozuvlar asosida amalga oshirilishi shart. Kassir hisobotidagi yozuvlarni ikki yoqlama yozuv ko`rinishida talabaga havola etamiz: 1) Dt Kassa - 355000 so`m Kt Hisob-kitob varag`i -355000 so`m 2) Dt Mehnat haqi bo`yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar - 235000 so`m Kt Kassa - 235000 so`m

www.arxiv.uz 3) Dt Umumxo`jalik xarajatlari uchun berilgan bo`naklar - 40000 so`m Kt Kassa - 40000 so`m 4) Dt Х izmat safari uchun berilgan bo`naklar - 50000 so`m Kt Kassa - 50000 so`m Bu yozuvlar kassa va kassa muomalalarini hisobga olish va umumlashtirish uchun ishlatiladigan hisob registri - jurnalda amalga oshiriladi. 3.Olinadigan hisobvaraqlarni hisobga olish tartibi. Joriy aktivlar tarkibida debitorlik qarzlari summalari aks ettiriladi. Debitorlik qarzlari - bu xaridor va buyurtmachilarning hamda boshqalarning pul mablag`larini to`lash, mahsulot jo`natish va xizmatlar ko`rsatish yuzasidan majburiyatlari, boshqacha qilib aytganda, bu xo`jalik yurituvchi sub`ektning u bilan aloqador xaridorlar, buyurtmachilar va boshqa xuquqiy hamda jismoniy shaxs-lardan ma`lum bir davr mobaynida olinishi kerak bo`lgan summalaridir . Shu sababli ular debitorlik qarzlari yoki olinadigan hisobvaraqlar Х YuS “boshqalar cho`ntagi-dagi” pullari bo`lgani uchun ham ular aktivlar jumlasiga kiritiladi. Moliyaviy hisobotlarni tuzish maqsadlariga binoan debitorlik qarzlari joriy va uzoq muddatli deb tasniflanadi. Joriy debitorlik qarzini bir yil yoki bir operatsion tsikl davomida undirish ko`zda tutiladi. Boshqalari esa uzoq muddatli debitorlik qarzlari deyiladi. Debitorlik qarzlari yoki olinadigan hisobvaraqlar balansda quyidagi guruhlarga bo`linib aks ettiriladi: Х aridor (buyurtmachilardan) olinadigan hisobvaraqlar;Mol etkazib beruvchilardan olinadigan hisobvaraqlar; Х odimlardan olinadigan hisobvaraqlar;Hisoblanagan debitorlik qarzlari.

www.arxiv.uz Debitorlik qarzlarining tasniflanishini quyidagi chizma yordamida ko`rib chiqamiz: 6.1 - sonli chizma Ushbu chizmada keltirilgan tasniflash hisobvaraqlar rejasi tarkibida debitorlik qarzlarini hisobga oluvchi hisobvaraqlar guruhlarini ajratish uchun asos Olinadigan hisobvaraqlar - joriy d е bitorlik qarzlarining tasniflanishi Xaridor va buyurtma- chilardan olinadigan µisobvaraqlar . Da'volar b õ yicha q arzlar. B е rilgan b õ naklar b õ yicha qarzlar H ar xil dеbitorlar-mol е tkazib b е ruvchilar -xodimlar -byudj е t -davlatning maqsadli jam- ğ armalari lizing muomalalari b õ yicha foizlar divid е ndlar royalti va boshqalar

www.arxiv.uz qilib olingan.Тasniflash yordamida nomlari sanab o`tilgan debitorlik qarzlari xo`jalik yurituvchi sub`ektning quyidagi faoliyat turlarini amalga oshirish davomida yuzaga keladi: asosiy faoliyat moliyaviy faoliyat investitsion faoliyat Х o`jalik sub`ekti operatsion, ya`ni asosiy faoliyatini amalga oshirishda yuzaga keladigan asosiy debitorlik qarzi – bu xaridor va buyurtmachilarning debi- torlik qarzi. Misol. “Buyuk kelajak” firmasi qurilish materiallari va buyumlar sotish bilan shug`ullanadi. 2004 yil 10 may kuni “Andijon” qurilish tashkilotiga 2.400 ming so`mlik g`isht nasiyaga sotildi. Buxgalter shu kuni quyidagi yozuvni amalga oshiradi: Dt Х aridorlardan olinadigan hisobvaraqlar 2400 Kt Mahsulot sotishdan olingan daromad 2400. 2004 yil 20 may kuni xaridor pul o`tkazdi: Dt Hisob-kitob raqami 2400 Kt Х aridorlardan olinadigan hisobvaraqlar 2400 Asosiy faoliyatni amalga oshirish faqat sotishdan iborat emas, balki ta`minot jarayonini ham talab etadi. Shu sababli mol etkazib beruvchilar yoki pud- ratchilarga oldindan o`tkazilgan pullar, ya`ni bo`naklar yuzasidan ham debitorlik qarzlari vujudga keladi. Misol. “Buyuk kelajak” firmasi unga qurilish mate-riallari etkazib beruvchi “Navoiy” kompaniyasiga olinadigan tovarlar uchun ol-dindan 3000 ming so`m o`tkazdi: Dt Mol etkazib beruvchilarga berilgan bo`naklar 3000 Kt Hisob-kitob raqami 3000 «Navoiy» kompaniyasidan Т MZ olingandan so`ng debitorlik qarzi hisobdan chiqarildi: Dt Qurilish materiallari 3000

www.arxiv.uz Kt Mol etkazib beruvchilarga berilgan bo`naklar 3000 Х o`jalik sub`ektining moliyaviy faoliyati bu pul mablag`larini jalb qi-lish bilan bog`liq bo`lgan faoliyati debitorlik qarziga ta`sischilarning korxona oldidagi qarzi misol bo`ladi. Misol: Т a`sischi firma nizomida 150 000 so`m pul mablag`lari berishini qayd etgandi. Firma ro`yxatdan o`tkazilgandan so`ng buxgalter berishi lozim bo`lgan dastlabki yozuv quyidagicha bo`ladi: Dt Т a`sischilarning ustav kapitaliga ulushi bo`yicha qarzlari 150 000 Kt Ustav kapitali 150 000 Т a`sischi pulni kassa yoki hisob-kitob raqamiga to`laganida esa quyidagi yozuv beriladi: Dt Pul mablag`lari 150 000 Kt Т a`sischilarning ustav kapitaliga ulushi bo`yicha qarzlari 150 000 Х o`jalik yurituvchi sub`ekt bo`sh turgan pul mablag`larni foyda olish maq- sadida investitsion faoliyatiga yo`naltirishi mumkin. Masalan, “Bobur” nomli hissadorlik jamiyati “Nargiza” firmasiga yillik 36% stavka bilan 10 000 000 so`mni 1 oy muddat bilan qarzga berdi: Dt Berilgan qarzlar 10 000 000 Kt Hisob-kitob raqami 10 000 000 1 oydan keyin berilgan qarz foizi bilan qaytarildi: Dt Hisob-kitob raqami 10 300 000 so`m Kt Berilgan qarzlar 10000000 so`m Kt Foiz ko`rinishidagi daromad 300 000 so`m Х aridor (buyurtmachilar)dan olingan hisobvaraqlar ularga asosiy fao- liyatini bajarish davomida yoki ko`rsatilgan xizmatlar yuzasidan paydo bo`lgan debitorlik qarzlaridir. Ular barcha debitorlik qarzlarining asosiy qismini tashkil etadi. Ularni hisobga olish uchun quyidagi hisobvaraqlar ishlatiladi; xaridorlar (buyurtmachilar)dan olinadigan hisobvaraqlar; olinadigan veksellar. Х aridorlardan olinadigan hisobvaraqlar bu ularning mahsulot (tovar) oldi- sotdi shartnomasiga binoan yuzaga kelgan shartnomaviy majburiyatlaridir.

www.arxiv.uz Olinadigan veksellar – bu xaridorlarning yozma majburiyatlari bo`lib, bunda to`lov ma`lum bir muddatda amalga oshiriladi. Bunday debitorlar sotish, moliya- viy va boshqa muomalalarda yuzaga keladilar. Х aridor va buyurtmachilardan olinadigan hisobvaraqlar hisobida amalda ma`lum bir muammolar mavjud: xaridorlarga mahsulot jo`natilayotgan paytda ko`pincha pul mablag`larni o`sha zahotiyoq undirib bo`lmaydi, bunda mahsulot sotilishi muhimroq bo`lib qoladi; mahsulotlar nasiyaga ham sotiladi chunki sotuvchi mijozlarni yo`qotishni xohlamaydi; natijada sotish payti va pul tushish vaqti bir-biriga mos tushmaydi; ba`zi debitorlik qarzlarining undirilishi turli sabablarga ko`ra (xaridorning to`lov qobiliyati yomonligi, uning faoliyati to`xtatil-ganligi va boshqalar) dargumon yoki shubhali bo`lib qolishi mumkin. Ana shunday muammolarni inobatga olgan holda sotish hajmini ko`paytirish hamda pul mablag`larining imkon qadar tezroq tushishini ta`minlash maqsadida chegirmalardan foydalaniladi. Odatda chegirmalarning asosiy ikki turini farq- laydilar: savdo chegirmalari; pul chegirmalari (to`lov chegirmalari). Savdo chegirmalari hisobvaraq-faktura baholariga nisbatan qo`llaniladi. Ulardan ko`pincha mahsulot sotish hajmini ko`paytirish maqsadida foydalaniladi. Pul chegirmalari xaridorni pul mablag`larini shartnomada ko`zda tutilgan to`lov muddati tugamay turib to`lovni amalga oshirishga undaydi. Pul chegirmalari xari- dorning umumiy debitorlik qarziga nisbatan foiz ko`rinishida belgilanadi. Ma- salan,xaridor pulni shartnomadagi 60 kun emas, balki 10 kun ichida o`tkazsa, 5% chegirma berilishi mumkin. 5G`10 - bu shartning belgilanishi. Umumiy debitorlik qarzi esa sotilgan tovarlar sotish bahosini ularning miqdoriga ko`paytirish or-qali aniqlanadi. Sotish bahosi esa hisobvaraq-faktura bahosiga teng bo`lishi yoki savdo chegirmasini inobatga olgan bo`lishi mumkin. Agar savdo va pul chegirmalari bir

www.arxiv.uz xaridorga nisbatan bir vaqtning o`zida qo`llanilsa, pul chegirmasi qo`llani-ladigan qiymat - bu hisobvaraq-faktura bahosidan savdo chegirmasi ayrilgan sum-madir. Chegirmalarning qo`llanilishini misol yordamida ko`rib chiqamiz: Ip gazlama ishlab chiqarish korxonasi xaridor ” Х olis” firmasiga 2004 yil 1 mart kuni 2000 metr ip gazlama jo`natdi. 1 metr gazlamaning bahosi 250 so`m, tannarxi 120 so`m. Shartnoma shartlariga ko`ra 1000 metrdan ortiq gazlama xarid qilgan xaridorga 4% savdo chegirmasi hamda pulni 10 kun ichida to`lasa 5% pul chegirmasi ko`zda tutilgan. Pul kelishilganiga binoan 5 mart kuni hisob-kitob raqamiga kelib tushdi.Pul o`tkazilgunga qadar esa 4 mart kuni 100 metr gazlama qaytarib jo`natildi. Ushbu misol bo`yicha sotish hajmi qancha? Debitorlik qarzi-chi? Х aridor o`tkazgan pul summasi qancha? Bu savollarga birin-ketin hisob-kitoblar va buxgalteriya yozuvlariga asos- lanib javob beramiz: 2004 yil 1 mart kuni mahsulot xaridorga sotildi 2000 metr x 250 = 500 000 so`m: a) Dt Olinadigan hisobvaraqlar 500 000 so`m: Kt Mahsulot sotishdan olingan daromad 500 000 so`m. Bu mahsulot tannarxi bo`yicha ombordagi tayyor mahsulotlar hisobidan chiqa-rildi: b) Dt Sotilgan mahsulotlar tannarxi 240 000 Kt Ombordagi tayyor mahsulotlar 240 000 2) Berilgan savdo chegirmasi 4% bo`lgani uchun 1 metr gazlamaga to`g`ri keladigan summani aniqlaymiz:

www.arxiv.uz 250 so`m x 4% = 10 so`m, ya`ni sotish bahosi 240 so`m 2000 metr uchun x 10 so`m = 200 00 so`m. Ana shu summaga xaridorning debitorlik qarzi kamaytirilishi kerak: Dt Х aridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar 20 000 so`m Kt Olinadigan hisobvaraqlar 20 000 so`m 3) 4 mart kuni 100 metr gazlama xaridor talablariga sifat jihatidan javob bermaganligi uchun sotuvchiga qaytarildi (100metr x 240so`m q 24000 so`m) xaridor-ning debitorlik qarzini ana shu summaga ham kamaytirish kerak: a) Dt Sotilgan mahsulotlarning qaytarilishi 24000 so`m Kt Olinadigan hisobvaraqlar 24000 so`m Gazlama omborga tannarxi bo`yicha qabul qilindi (120 so`m x 100 metr): b) Dt Ombordagi tayyor mahsulot 12 000 so`m Kt Sotilgan mahsulot tannarxi 12 000 so`m 4) 5 mart kuni xaridor hisob-kitob raqamiga pul o`tkazib berdi. U to`lashi lozim bo`lgan summani aniqlaymiz: Umumiy debitorlik qarzi 500 000 so`m Minus savdo chegirmasi (20 000) so`m Qaytarilgan mahsulotlar (24 000) so`m Jami pul chegirmasi qo`llaniladigan summa 456 000 so`m a) Minus pul chegirmasi 5% (22 800) so`m b) Olingan pul mablag`lari 433 200 so`m

www.arxiv.uz Amalga oshirilgan buxgalteriya yozuvlarini chizma yordamida ko`rib chiqamiz. 6.2 - sonli chizma. Sotishdan olingan Olinadigan daromad hisobvaraqlar 500 000 500 000 20000 Chegirmalar Т ayyor Sotilgan mahsulotlar mahsulot tannarxi 22800 240 000 240 000 22800 3b) 12000 3b) 12000 Sotilgan mahsulot- larning qaytarilishi 1 а 4 а 1 б 2

www.arxiv.uz 24000 24000 Hisob-kitob raqami 433200 433200 Jami 500 000 500 000 qoldiq - / - Keltirilgan chizmadagi “Olinadigan hisobvaraqlarda ko`rsatilgan debi-torlik qarzi chegirmalar va qaytarilgan tovarlar summasiga kamayishini, ya`ni pul mablag`lari sof debitorlik qarziga mos ravishda o`tkazilishini anglash qiyin emas. Demak, sof debitorlik qarzi bir xaridor, ya`ni mijoz bo`yicha quyidagicha aniqlanadi. Sof debitorlik qarzi = sotishdan umumiy daromad - savdo chegirmasi- qaytarilgan tovarlar - pul chegirmasi. Kompaniya, firma, korxonalarda esa yuzlab, minglab xaridorlarga mahsulot yoki tovarlar sotiladi. Yuqorida aytganimizdek, ba`zi xaridorlarning debitorlik qarzlarini undirish dargumon yoki shubhali bo`lish ehtimollari mavjud. Х alqaro tajriba ko`rsatishicha, bunday debitorlik qarzlari summasiga xo`jalik sub`ekti iqtisodiy resurslari kamaytirilishi kerak. Bu sof debitorlik qarzlarini ko`r-satishga imkon yaratadi. Ana shu maqsadda dargumon, umidsiz debitorlik qarzlari bo`yicha zahiralar yaratish tavsiya etiladi. Zahiralar yaratishning qulayliklari quyidagilardan iborat: 3а 4б

www.arxiv.uz bunda debitorlik qarzlarining o`zi bevosita kamaytirilmaydi, chunki qarzlarning dargumonligining ehtimoli bor xolos. Shu sababli zahira-ni hisobga olish va balansda sof debitorlik qarzlarini ko`rsatish maqsadida “Olinadigan hisobvaraqlar”ga kontrar hisobvaraq “ Dargu-mon qarzlar zahirasi” ishlatiladi. iqtisodiy resurslarni kamaytirish esa dargumon yoki shubhali qarzlarni xarajatlar tarkibiga kiritish orqali amalga oshiriladi. Faraz qilaylik, ip gazlama ishlab chiqarish korxonasining debitorlik qarzi jami 10 000 000 so`mni tashkil qiladi. Shundan 500 000 so`mlik debitorlik qarzlarning undirilishi dargumon deb topildi: Dt Dargumon qarzlar bo`yicha xarajatlar 500 000 so`m Kt Dargumon qarzlar bo`yicha zahira 500 000 so`m Ushbu korxona bo`yicha sof debitorlik qarzini aniqlash uchun hisobvaraqlar qoldiqlari bo`yicha quyidagi hisob-kitobni amalga oshiramiz: Olinadigan hisobvaraqlar 10 000 000 so`m Dargumon qarzlar bo`yicha zahira (500000 so`m) Sof debitorlik qarzi - 9 500 000 so`m. Sof debitorlik qarzi - bu shartli tushuncha bo`lib, u faqat xaridor va buyurtmachilardan olinadigan hisobvaraqlar bo`yicha qo`llaniladi. Balans hisobo- tining aktiv qismidagi “Olinadigan hisobvaraqlar” va “Dargumon qarzlar bo`yicha zahira” hisobvaraqlar qoldiqlari asosida balansning umumiy summasiga sof de- bitorlik qarzi summasi kiritiladi xolos. Bu xo`jalik sub`ekti moliyaviy hola-tining ishonchli va to`g`ri aks ettirilishishartlaridan biridir. 4. Dargumon debitorlik qarzlarini baholash va hisobdan chiqarish tartibi

www.arxiv.uz Dargumon qarzlarni baholashda xalqaro tajriba bo`yicha ikkita umumiy usul mavjud: sof kreditga sotishdan foiz usuli (moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot) va to`lov muddatlari bo`yicha olinadigan hisobvaraqlar hisobi usuli (buxgalteriya balansi). BH Х Slari sharoitida ikkala usul ham maqbuldir. Birinchi usulning maqsadi dargumon qarz natijasida paydo bo`lgan xarajatlarni aniq o`lchashdan iborat. Ikkinchi usulning maqsadi olinadigan hisobvaraqlarning sof tannarxini aniq o`lchashdan iborat. Sof kreditga sotishdan foiz usuli. Ba`zan to`g`ridan-to`g`ri hisobdan chiqa- rish usulidan ham foydalaniladi. Bu usul muvofiqlik tamoyiliga ta`sir qiladi. Т ajribaga asoslanib dargumon qarzlardan aniq zararlarning va kreditga sof sotishning o`rtacha foizi hisoblanadi. Keyinchalik dargumon qarz hajmini aniq- lash uchun bu foiz hisobot davrining haqiqatdagi sof sotishga qo`llaniladi: Misol. “Yulduz” firmasining debitorlik qarzlari bo`yicha ma`lumotlari quyidagicha: Nasiyaga sotish hajmi Summasi, so`m Jumladan, dargumon qarzlar, so`m % hisobida 1999 yil 5 000 000 100 000 2,0 2000 yil 6 000 000 150 000 2,5 2001 yil 6 200 000 186 000 3,0 2002 yil 7 500 000 750 00 1,0 2003 yil 8 250 000 90 750 1,1 Jami 32 950 000 534256 1,83 2004 yil davomida esa “Yulduz” firmasi tovarlarini nasiyaga sotishdan daromadi 7 220 000 so`mni tashkil etdi, shundan qaytarilgan tovarlar 220 000 so`mlik bo`lgan, xaridorlarga berilgan chegirmalar summasi - 150 000 so`m. Keltirilgan ma`lumotlarga asosan dargumon qarzlar zahirasini yaratamiz. (7 220 000-220 000-150 000) x 1,83% = 125 355 so`m. Hisobning natijasi quyidagicha yoziladi.

www.arxiv.uz Dt Dargumon qarzlar bo`yicha xarajatlar 125 355 so`m Kt Dargumon qarzlar zahirasi 125 355 so`m Т o`lov muddati bo`yicha olinadigan hisobvaraqlarni hisoblash usuli. Bu usul sof debitorlik qarzining buxgalteriya qoldig`iga asoslangan. U kutilayotgan dargumon qarz bo`yicha foizni aniqlash uchun avvalgi ma`lumotlardan foydalanadi. Usulning asosi olinadigan hisobvaraqning sof tannarxini – oli-nishi kutilayotgan pul miqdorini baholashdan iborat. Kreditga sof sotishdan foiz usuliga nisbatan, to`lov muddati bo`yicha olinadigan hisobvaraqning baholash usuli, debitorlik qarzining sof tannarxini hisoblash uchun kerak bo`lgan dar-gumon qarzlar zahirasining yakuniy qoldig`ini hisoblashga imkon beradi. Dar- gumon qarzlar zahirasidagi joriy qoldiq so`ngra talab qilingan qoldiqqa mos bo`lishi uchun tuzatish o`tkazmasi yordamida yangilanadi. Dargumon qarz tuzatishga be-rilgan summaga debetlanadi. Dargumon qarzlar bo`yicha kerakli qoldiq zahirasini hisoblash uchun quyi- dagilar qo`llaniladi:  umumiy olinadigan hisobvaraqlar asoslangan yagona kombinatsiyalangan stavka;  alohida olinadigan hisobvaraqlar muddatiga asoslangan bir necha stavkalar. Masalan: “Ulug`bek” firmasining olinadigan hisobvaraqlarning to`lov muddatlari bo`yicha guruhlanishi 2004 yil 31 dekabr holatiga quyidagicha: (ming so`m ) Debitorlar Olinadi- gan hisob- varaqlar bo`yicha jami Тo`lov muddati kelmaga n 1 kundan 30 kungacha muddati o`tgan 31 kundan 60 kungacha muddati o`tgan 61 kundan 90 kungacha muddati o`tgan 90 kundan ortiq muddati o`tgan “Yulduz” 1 000 1 000

www.arxiv.uz firmasi Тadbirkor Qodirov 400 400 Ip gazlama ig`ch korxonasi 5 000 5 000 “Behzod” firmasi 150 150 Boshqalar 15 000 10 000 3 000 2 000 Jami 21 550 15 000 4 000 2 000 400 150 Dargumon qarz foizi x 1 2 10 30 50 “Ulug`bek” firmasining 2004 yil 31 dekabrga kutilayotgan dargumon qarzlari. Miqdori m.s. Dargumon sanalgan qarzlarning foizi Dargumon qarzlar Zahirasi, m.s. Т o`lov muddati etib kelmagan 150 00 1 150 01-30 kun 4000 2 80 31-60 kun 2 000 10 200 61-90 kun 400 30 120 90 dan ortiq 150 50 75 Jami 21 550 x 625 Faraz qilaylik, “Ulug`bek” firmasining “Dargumon qarzlar zahirasi” hisobvarag`ida 100 ming so`m kreditli qoldiq mavjud. Т axmin qilinayotgan dargu- mon qarzlar summasi 625 ming so`mning 100 ming so`mi ana shu zahira hisobiga qoplanishini inobatga olsak, “Ulug`bek” firmasi 2004 yil 31 dekabr holatiga dargumon qarzlar bo`yicha xarajatlari 525 ming so`mni tashkil etadi (625-100) va ana shu summaga buxgalteriya yozuvi beriladi: Dt Dargumon qarzlar bo`yicha xarajatlar 525 000 so`m

www.arxiv.uz Kt Dargumon qarzlar zahirasi 525 000 so`m Ikki usul ham: kreditga sof sotishdan foiz usuli va to`lov muddati bo`yicha olinadigan hisobvaraq usuli birga qo`llanilishi mumkin. Ularning har biri boshqasini tasdiqlash uchun qo`llaniladi. Hisobdan chiqarilgan har yilgi olinadigan hisobvaraq miqdori kamdan-kam hollarda “ Dargumon qarzlar zahira-si” hisobvarag`ining kreditida aks ettirilgan taxmin qilingan miqdorga teng bo`ladi. Agar hisobdan chiqarilgan hisobvaraqlar bo`yicha summa dargumon qarzlar zahirasi oldindan belgilangan miqdordan kamroq bo`lsa, “ Dargumon qarzlar zaxi- rasi” hisobvarag`i kredit qoldig`iga ega bo`ladi. Agar hisobdan chiqarilgan hisobvaraqlar bo`yicha summa dargumon qarzlar zahirasi oldindan belgilangan miqdordan yuqoriroq bo`lsa, “ Dargumon qarzlar zahirasi” hisobvarag`i debet qol- dig`iga ega bo`ladi. Joriy yil dargumon qarzining dastlabki miqdorini aniqlash uchun qilingan tuzatish yozuvi hisobot davrining oxirida debet qoldig`ini bekor qilinadi. Ko`pgina chakana savdo firmalarining debitorlik qarzlarining sezi-larli qismi tovarlarning muddatini uzaytirib sotish hisobiga to`g`ri keladi. Ba`zi kompaniyalar to`lov muddati uzaytirilgan olinadigan hisobvaraqlarga ega. Ular bo`yicha to`lov 24 oy va undan ortiq vaqt mobaynida kelib tushsa ham, to`lov muddati uzaytirilgan olinadigan hisobvaraqlar likvidli aktivlarga olib boriladi, agar savdo kreditlashning bunday usuli ushbu sohada an`anaviy ravishda qo`llanilsa. 5. Veksellar hisobi. Olingan veksel bu ma`lum muddat ichida ma`lumso`mmani to`lash bo`yicha yozma majburiyatdir. Vekselni imzolagan va shu bilan veksel bo`yicha to`lovni o`z zimmasiga olgan shaxs veksel beruvchi deb ataladi. Veksel bo`yicha to`lovni oladigan shaxs remitent deb ataladi. Agar vekselning to`lov muddati bir yildan kam bo`lsa, u holda remitent uni olingan veksellar sifatida balansning likvidli aktivlar bo`limida aks etishi kerak, veksel beruvchi esa uni berilgan veksellar sifatida joriy majburiyatlar bo`limida aks etishi kerak.

www.arxiv.uz Т o`lov muddati - bu vekselning muomala muddati tugashidir, bu vaqtning ichida oxirgi to`lov amalga oshirilishi kerak. Odatda, olinadigan veksellar quyidagi keltirilgan sabablarga ko`ra qo`llaniladi:  Т o`lov muddatining uzaytirilishi (muddati o`tib ketgan olinadigan hisobvarag`ining qoplanishi uchun).  Hisobvaraq-faktura va boshqa tijorat hujjatlariga nisbatan qarzning tasdiqlovchi muhimroq dalil ekanligi.  Foizlarni undirib olish uchun rasmiy asos.  Muomalaga chiqarish imkonining mavjudligi. Kreditlash bo`yicha operatsiyalar olingan veksellarning bosh manbasi bo`ladi. Vekselda ko`rsatilgan foiz stavkasi kreditga layoqatlik va tavakkalchiligini baholashdagi majburiyatlar bo`yicha qo`llaniladigan bozor stavkasiga teng bo`lmas-ligi mumkin. Lekin e`lon qilingan stavka har doim foiz to`lovlari aniqlan- ganida qo`llaniladi. Agar e`lon qilingan stavka va bozor stavkasi mos kel- maganida vekselni baholash va foiz bo`yicha daromadni o`lchash uchun bozor stavkasi qo`llaniladi. Bozor stavkasi - bu qarama-qarshi manfaatli va muomalaga jalb etilgan mustaqil tomonlar tarafidan qabul qilingan stavkadir. Buxgalteriya hisobi uchun agar qiymat yoki bozor stavkasi bo`yicha veksel talab qilgan barcha pullik to`lov joriy qiymati ma`lum bo`lsa, vekselning asosiy summasi bozordagi qiymat yoki veksel o`rniga sotilgan tovarning yoki ko`rsatilgan xizmatning pullik qiymati ekvivalentlarida o`lchanadi. Umumiy summa - bu foiz- ni hisoblash uchun kerak bo`lgan summadir. Umumiy summadan boshqa to`langan hamma summalar foiz hisoblanadi. Vekselning nominal qiymati - bu vekselda ko`rsatilgan pul summasi bo`lib, uning muomaladagi muddatining oxirida to`lanadigan foizlar summasi unga qo`- shilmaydi. Agarda e`lon qilingan foiz stavkasi bozor foiz stavkasiga teng bo`l-sa, umumiy summa nominal qiymatga teng bo`ladi. Vekselning aylanish muddati davomidagi umumiy foiz ko`rinishidagi daromad pul tushumlarining umumiy sum- masidan nominal summaning ayirmasiga teng.

www.arxiv.uz Veksellarni foizli va foizsiz veksellarga ajratish mumkin. Foizli veksellar foizlar to`lashni hisoblashda nominal qiymatga qo`llaniladigan foiz stavkasini ifodalaniladi. Foizsiz veksellarda foiz stavkasi ko`rsatilmaydi, lekin u umumiy summadan yuqori bo`lgan nominal qiymat orqali ifodalanadi. O`z navbatida foizli veksellar talab qilingan pullik to`lovlarga mos holda ikki turga ajraladi: (1) oddiy veksellar - yakuniy to`lovdan boshqa, faqat foiz- larning pullik to`lovlari va (2) murakkab veksellar - pullik to`lovlar o`z ichiga foizlarni hamda asosiy summani oladi. Oddiy veksellarning hisobida quyidagi atamalarni yaxshi tushunish zarur:  qoplash muddati,  vekselning muomala muddati,  ssuda foizi va foiz stavkasi,  to`lov summasi,  vekselning hisobi, .  hisobga olingan vekselning to`lovi. Qoplash muddati - vekselning to`lov sanasidir. U to`g`ridan to`g`ri vekselda ko`rsatiladi yoki boshqa yo`l bilan ko`rsatiladi. Quyidagi to`lov sanalari ko`proq ko`rsatiladi:  Aniq sana, vekselning rasmiylashtirish sanasidan boshlab ma`lum oylarning soni.  Vekselni rasmiylashtirish sanasidan boshlab ma`lum kunlar soni. Vekselning muomala muddati kunlarda aniqlanadi, masalan vekselning muddati 10 maydan 10 avgustgacha, vekselning muomala muddati 93 kun tashkil etadi. Ssuda foizi va foiz stavkasi kreditdan foydalanganligi uchun to`lovni yoki berilgan kredit uchun mukofotni aks etadi. Ssuda foizining darajasi uch omilga bog`liq: vekselning nominal qiymati, foiz stavkasi va kreditning muddati. Foizning hisobi uchun quyidagi formula qo`llaniladi: Vekselning nominal qiymati x Foiz stavkasi x Muddat = Ssuda foizi

www.arxiv.uz Olingan veksellar va debitorlik qarzlariga ta`sir etadigan buxgalterlik omillar o`zaro o`xshash. Olingan veksellarni tan olish va baholash hamda ularning to`lanish imkoniyatlariga bog`liq. Agar olingan veksellarni baholashning imkoni mavjud bo`lsa, unda debitorlik qarzlariga nisbatan ishlatilgan jarayonlarni qo`llash mumkin. Agar baholashning imkoni mavjud bo`lmasa to`g`ridan-to`g`ri hisobdan chiqarish usuli qo`llaniladi. Uzoq muddatli olingan veksellar bo`yicha hisobot debitorlik qarzlarida ishlatilmaydigan ikki qo`shimcha tushunchani o`z ichiga oladi: pul mablag`larining vaqtdagi qiymati va foiz daromadlarini tan olish. BHHS ga muvofiq, uzoq muddatli veksellar o`z asosiy qiymati bo`yicha aks ettirilishi kerak. Т o`lanmagan qoldiq bo`yicha foiz ko`rinishidagi daromad vekselni berishdagi mavjud bo`lgan bozor stavkasi bo`yicha kal ь kulyatsiya qilinadi. Buxgalteriya hisobi maqsadlarida, bu stavka butun muomala muddati mobaynida o`zgarmaydi.  Masalan, faraz qilaylik, mahsulotni nasiyaga sotib olgan xaridor to`lovni 2 oy ichida to`lash sharti bilan vekselga imzo qo`ydi: Dt Olingan veksellar 100000 so`m Kt Olinadigan hisobvaraqlar 100000 so`m Agar mahsulot uchun xaridor vekselga imzo qo`yishga kelishgan bo`lsa, u holda bu muomalani quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan aks ettirish mumkin: Dt Olingan veksellar 50000 so`m Kt Mahsulot sotishdan olingan daromad 50000 so`m Shuni ta`kidlab o`tish kerakki, veksellardan foydalanish bir tomondan to`lovni kafolatlasa, ikkinchi tomondan foiz ko`rinishida daromad olishga ham xizmat qiladi. Olinadigan foizlarni tegishli davrlar uchun hisoblanib, quyidagi yozuv bilan aks ettiriladi: Dt Olinadigan foizlar

www.arxiv.uz Kt Foiz ko`rinishidagi daromadlar

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyo t lar : 1. O`zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standartlari Т oshkent, O`zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsia-tsiasi, 2003 yil. 2. 21-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti. Т oshkent, O`zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsiyatsiyasi, 2004 yil. 3. Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to`g`risida Nizom, Т oshkent, O`zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Asso-tsiatsiyasi 2002 yil. 4. Bakaev A.S. Uchetnaya politika predpriyatiya, Moskva, Izdatel ь stvo Bux.uchet, 1994 g. 5. Beloborodova V.A i dr. Kal ь kulyatsiya sebestoimosti produktsii v promo`sh-lennosti, Moskva, FiS,1989 g. 6. Blank I.A. Osnova finansovogo menedjmenta, v 2 tomax, Kiev, «Nika- TSentr» «El ь ga», 2002 g. 7. Druri K. «Vvedenie v upravlencheskiy i proizvodstvenno`y uchet», Moskva, Audit, 1998 g. 8. Medvedov A.N. «Kak izbejat ь buxgalterskix oshibok» Moskva, Infra-M 1997 g. 9. Mejdunarodno`e standarto` finansovoy otchetnosti, Moskva, Askeri,1999 g 10. Myuller G. i drugie «Uchet: mejdunarodnaya perspektiva» Moskva, Finanso` i statistika, 1993.

O'xshashlar

Pul mablag’lari va olinadigan hisobvaraqlar hisobi

Pul mablag`larining hisobi

Pul mablag`larining vaqtdagi qiymati

Pul mablag’lari va hisob–kitoblar hisobi

Budjet tashkilotlarida moliyaviy aktivlar hisobi