Piyoda yurish sayohatlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Piyoda yurish sayohatlari

Yuklangan vaqt:

06.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

54.9580078125 KB

Ko'chirib olish

Piyoda yurish sayohatlari Reja: 1. Sog’lomlashtiruvchi ommaviy piyoda yurish sayohatlarining tarbiyaviy ahamiyati 2. Piyoda yurish sayohatlarini tashkil qilish va o’tkazish masalalari 2.1. O’quvchi-yoshlar va talabalarning sayohatlari 2.2. Bir kunlik va ko’p kunlik sayohatlarni tashkil qilish va o’tkazish 2.3. Mehnatkashlarning sayohatlari 3. Sayohatlarda jismoniy chiniqish yo’llari 3.1. Sayohatlargacha jismoniy tayyorgarlik 3.2. Sayohatlar jarayonida jismoniy chiniqish 4. Sayohatlarda o’lkani o’rganish, tabiatni muhofaza qilish va ijtimoiy foydali mehnat 4.1. Sayohatlar jarayonida o’lkashunoslik 4.2. Tabiatni muhofaza qilish 5. Sayohatlarda jarohatlanganlarga birinchi tibbiy yordam berish 5.1. Tibbiy bilim va amaliy malakalarga ega bo’lish 5.2. Sayohatlarda birinchi tibbiy yordam berish usullari

1. Sog’lomlashtiruvchi ommaviy piyoda yurish sayohatlarining tarbiyaviy ahamiyati Sog’lomlashtirish deganda faqat tibbiy yordamgina (dorilar) tushunilmasdan, balki jismoniy tarbiyaning u yoki bu vositalari, ayniqsa, piyoda yurish sayohati (turizm) orqali amalga oshiriladigan xilma-xil tadbirlarni ham e’tirof etish lozim. Ijtimoiy turmush sharoiti, ayniqsa, mehnat jarayonlarida (ishga yetib borish, mehnat qilish va uyga qaytish) piyoda yurish ma’lum darajada bajariladi. Bu amaliy faoliyatlarning ham sihat-salomatlikni saqlash, uni yaxshilash borasida o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Lekin tog’li joylar, daryo, ko’l, suv ombori sohillari, yashil o’tloqlar, soya-salqin joylarga borib dam olish, hordiq chiqarishda piyoda yurishning o’zgacha gashti bo’ladi. Chunki oila a’zolari yoki guruh (o’quvchi-yoshlar, talabalar, mehnatkashlar va hokazo) bo’lib, kerakli jihozlar, kiyim-kechaklar, oziq-ovqatlarni ko’tarib, orqalab yurish, kamida 10–15 km masofani (bir kun davomida) piyoda o’tish sayohatlarning poydevori bo’lib hisoblanadi. Har 30– 45 daqiqada (sayohatchilarning tayyorgarligiga qarab o’zgarish mumkin) 3–5 daqiqa qisqa dam olish (prival), hojatlarni chiqarish, qatnashchilarning o’ta toliqmasligini ta’minlaydi. Yo’lda ketaturib atroflarni kuzatish, o’simlik va hayvonot olamini o’rganish sayohatchilarning tabiat manzaralariga bo’lgan qiziqishlarini oshiradi. Past-baland, qir-adirlardan o’tish, qiyalik, soyliklardan tushish, ariq va katta suvlardan sakrab, kechib o’tish jarayonlari amaliy (jismoniy) harakatlarni kuchaytirishni talab etadi. Tushki ovqatlanish, dam olish (katta prival) jarayonida atrof-muhitni tomosha qilish, zilol suvlarda cho’milish salomatlikni mustahkamlaydi. Kechki (tunash) dam olish paytida ovqat pishirish, choy qaynatish, isitish, kiyimlarni quritish (zarur bo’lganda), gulxan yoqish uchun o’tin g’amlash muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, davra qurib birgalikda ovqatlanish, gulxan atrofida suhbat uyushtirish, qo’shiqlar aytish, raqslarga tushish qatnashchilarning kayfiyatini ko’taradi. G’am-tashvishlar bir past bo’lsa-da unutiladi. Bu jarayonlar

ijtimoiy-tarbiyaviy xususiyatlarni mujassamlashtirgan holda do’stlik, o’zaro hamkorlik, mehribonlik kabi fazilatlarni tarbiyalashga xizmat qiladi. Tabiat qo’yniga uyushtirilgan piyoda yurish sayohati maqsadli va belgilangan rejalar asosida turli faoliyatlar amalga oshirilishi mumkin. O’quvchi-yoshlar va talabalar bunday sayohatlarda quyidagi tadbirlarni bajarishlari mumkin bo’ladi, ya’ni: 1. Turizmni o’rganish. 2. Tabiat manzaralarini tomosha qilish. 3. Jismoniy jihatdan chiniqish. 4. O’simliklardan gerbariylar yasash. 5. Turli hasharotlarning ( kapalak , ninachi , chumoli , qo ’ ng ’ iz vahokazo ) tuzilishini o ’ rganish . 6. Parrandalarning (burgut, kalxat, lochin, qarchig’ay, kaklik,qarg’alar va hokazo) turlarini aniqlash. 7. Hayvonot (cho’chqa, kiyik, olqar, toshbaqa, yumronqoziq,jayra, ilon va hokazo) olami bilan tanishish. 8. Nodir toshlarni (yarqiroq, rangli, turli shakllar va hokazo) izlash va yig’ish. 9. Qurigan shoxlar, ildizlardagi turli shakllarni (odam, hayvonlar va boshqalarga o’xshash) topish, ularni yig’ish. 10. Tuproq tarkibi, rangi va funksiyalarini o’rganish. 11. Daraxtlarning turlariga qarab ularning nomlarini aniqlash. 12. Chorvador va o’rmon xo’jaligi (tabiatni qo’riqlash) xodimlarining ijtimoiy turmush sharoitlari bilan tanishish va lozim bo’lsa ularga beminnat ko’maklashish. 13. Sayohat yakuniga bag’ishlab gulxan uyushtirish (ko’p kunliksayohatlarda). Bunda barcha faoliyatlarga baho berish, kelajakda yana sayohatlarni rejalashtirish. Yuqorida bayon etilgan tadbirlardan ma’lumki, piyoda yurish sayohatlari mazmun va mohiyat jihatdan qatnashchilarni har tomonlama barkamol qilib tarbiyalashga xizmat qiladi.

Katta yoshdagi kishilar mehnat jamoalari asosida guruh (10– 15) kishi bo’lib bir kunlik yoki tunab kelish (2–3 kun) sharti bilan piyoda yurish sayohatlarini o’tkazishlari mumkin. Bunda asosan quyidagi faoliyatlar talab etiladi, ya’ni: 1. Maqsad va vazifalarni aniq belgilash. 2. Jismoniy holatiga qarab yuklarni (kiyimlar, oziq-ovqatlar, jihozlar, kerakli buyumlar va hokazo) aniqlash. 3. Yo’nalishning (marshrut) sharoitiga (tog’li, tog’ oldi yokisuvlik sohillar) qarab yurish tezligi (soatiga 3–4 km) va dam olish (lahzalik to’xtash 5- 10 daqiqa) me’yorlariga e’tibor berish. 4. Tushki va kechki dam olish joyini belgilash, ularga tayyorgarlik ko’rish (o’tin yig’ish, ovqat tayyorlash va hokazo). 5. Atrof-muhitni kuzatish, qir-adir, soyliklarga sayr qilish, cho’milish, mashqlar bajarish, to’p o’yinlari. 6. Davra suhbatlarida tabiat manzaralari, qo’riqxona, olgan taassurotlar haqida bahslar qilish. 7. Spirtli ichimliklarining zararli xususiyatlarini muhokama qilish, ya’ni uning tog’ sharoitlarda yurishdagi salbiy tomonlarini (charchash, toliqish, o’zini noxush sezish, xansirash va hokazo) ifoda etish. 8. Kelgusi sayohatlarda davrani kengaytirish rejalarini tuzish. Xulosa shundaki, piyoda yurish sayohatlari ommaviylikni talab etuvchi va qatnashchilarni sog’lomlashtiruvchi xususiyatga egadir. Shu jihatdan ham piyoda yurish natijasida atrof-muhitni tomosha qilish, izlanish hamda tadqiqot ishlarini olib borish imkoniyatiga ega bo’ladi. Eng muhimi esa faol harakatlarni bajarish yo’lida turli to’siqlardan o’tish, sof havodan nafas olish, quyosh nurlarida toblanish bilan salomatlik mustahkamlanadi. Masofalar qatnashchilarning yoshi, salomatligi va qiziqishlariga qarab belgilanadi va qulay joylar tanlab olinadi.

2. Piyoda yurish sayohatlarini tashkil qilish va o’tkazish masalalari 2.1. O ’ quvchi-yoshlar va talabalarning sayohatlari O’quvchi-yoshlar va talabalarning piyoda yurish sayohatlari asosan ikki maqsadda, ya’ni “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlari talablarini bajarish hamda atrof-muhit bilan tanishish uchun tashkil etiladi. Bu sayohatlar bir kunlik va tunab kelish (2–3 kunlik) shaklida bo’lishi mumkin. Shuningdek, yozgi ta’til paytlarida (sog’lomlashtirish oromgohlari va sport maskanlari) ko’p kunlik (8–10 va undan ortiq) piyoda yurish sayohatlari uyushtiriladi. Bunday sayohatlar ta’lim muassasalari jismoniy madaniyat jamoalari kengashining (JMJ – sport klub) yillik rejalari asosida tashkil etiladi. Qaysi o’quv muassasasi turizm klubi yoki seksiyasi (to’garak) rasmiy ravishda tashkil etilgan bo’lsa, ularning mustaqil rejalari ham bo’ladi. Sayohatlarning qaysi turi (piyoda yurish, tog’ turizmi va hokazo) yoki shakli (bir kunlik, tunab kelish, ko’p kunlik) bo’lmasin ularni tashkil qilish va o’tkazish uchun yagona talablar qo’yiladi: 1. O’quv muassasasi turizm to’garagini (seksiya) tashkil etish. 2. Jamoatchi faollarni (instruktor-uslubchi, tashkilotchi) tayyorlash. 3. Turistik jihozlarni jamg’arish yoki ijaraga olish. 4. To’garak qatnashchilarini turizm bilan nazariy jihatdan qurollantirish, ularni jismonan tayyorlash. 5. Topografik tushunchalar, birinchi tibbiy yordam va tabiatnimuhofaza qilish yo’llarini o’rgatish. 6. O’quv yili davomida dam olish kunlari yoki ta’til paytlaridayaqin atroflarga qisqa sayr-sayohatlar o’tkazish. Bunda chodirlarni o’rnatish, atrof-muhitni kuzatish, yurish yo’llarini chizmaga (xarita) tushirish, kompas bilan ishlash kabi amaliy malakalarni o’rgatish, talab etiladi. 7. Barcha talablar bajarilib, ma’lum ko’nikmalar hosil qilinadiva tibbiy ko’rikdan o’tiladi. So’ngra bir kunlik sayohatni tashkil qilish mumkin bo’ladi. Ta’kidlash lozimki, respublikamizning deyarli barcha hududlari piyoda yurish sayohatlariga juda qulay hisoblanadi. Ya’ni tog’oldi va tog’li joylarda

buloqlar, irmoqlar, kichik daryolar, suv omborlari mavjud. Ularning atroflari yashil o’tloq, daraxtzor, soya-salqin joylarga ega. Farg’ona vodiysining butun atrofi tog’lar bilan o’ralgan va daryolar, katta soy suvlari, ariqlar, kanallar bilan ta’minlangan. Ya’ni sayohatlarning ko’pchilik turlarini o’tkazish imkoniyatlari bor. Toshkent viloyatining Xo’jakent, G’azalkent, Chirchiq, Ohangaron, Olmaliq, Piskent, Bekobod kabi hududlari ham tog’, daryo sharoitlariga ega. Shu sababdan ham Shohimardon (Farg’ona), Arslonbob atrofi (Andijon), Uchqo’rg’on, Chust, Pop (Namangan), Chotqol, Chimyon, Qurama, Chorvoq (Toshkent) tog’ oralig’i joylarida o’quvchilarning dam olish oromgohlari va talabalarning sog’lomlashtirish-sport maskanlari (Xumson, Kumushkon va hokazo) uzoq vaqtlardan buyon faoliyat ko’rsatib keladi. Sirdaryo viloyatining o’quvchi-yoshlari va talabalari Sirdaryo va Do’stlik (sobiq Kirov) kanali sohillari, yangi o’zlashtirilgan joylardagi (Oq oltin, Baxt, Yangiyer va hokazo) kanallarning yoqalaridagi sog’lomlashtiruvchi va dam olish oromgohlarida sayohatlarni o’tkazish imkonlariga ega. Ba’zi maktablar, kollejlar va universitet jamoalari sayohatlarni Toshkent va Jizzax viloyatining tog’li joylarida uyushtirishlari amalda qo’llanilmoqda. Jizzax viloyatining Zomin o’rmon xo’jaligi, Baxmal va Forish tumanlaridagi qo’riqxonalarda joylashgan o’quvchilar oromgohlarida sayohatlarni o’tkazishadi. Jizzax Davlat pedagogika instituti jismoniy tarbiya fakulteti talabalari bilan o’quv mashg’uloti va ko’p kunlik piyoda yurish sayohatlarini Nurota tizma tog’lari (Uchma, Osmonsoy) va Baxmal tog’larida o’tkazish bo’yicha ancha tajribalarga ega. Samarqand shahridagi o’quvchi-yoshlar va talabalarning sayohatlari Cho’ponota (Zarafshon sohili), Ohalik, Omonqo’ton, Urgut, Mironko’l kabi tog’li o’rmonlarda tashkil etiladi. Viloyatning Bulung’ur, Jomboy, Toyloq, Urgut, Samarqand, Qo’shrobod, Pastdarg’om kabi tumanlaridagi tog’li joylarda sayohatbop maskanlar juda ko’p.

Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlarining deyarli ko’pchilik hududlari (Kitob, Shahrisabz, Denov, Sariosiyo, Jarqo’rg’on va hokazo) Bobotog’ hamda Pomir tog’larining etaklari bilan tutash bo’lib, sayohatlarni maqsadli o’tkazish uchun juda qulay hisoblanadi. U yerlardagi o’quvchilarning yozgi dam olish oromgohlari, ayniqsa, Amir Temur g’ori atroflaridagi sayyohlar maskanidan ko’p kunlik sayohatlarda foydalanish mumkin. Yuqorida bayon etilgan sayohatlarni tashkil etish va o’tkazish uchun rasmiy ruxsatnomalardan foydalanish tavsiya etiladi: 1. O’quv yurti rahbarining buyrug’i. 2. Moddiy-texnik va moliyaviy xarajatlarni hal etish. 3. Jismoniy tarbiya o’qituvchilari safidan tanlab olib, ularni turizm qoidalari bilan malakasini oshirish (tayyorlash). 4. O’quvchi-yoshlar va talabalar o’rtasida turizmning mohiyatini targ’ibot qilish. 5. “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlarining talablarinibajarishga da’vat etish (tushuntirish). 6.O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining turizmni rivojlantirish to’g’risidagi Qarori (1999-yil) va shu sohada kadrlar tayyorlashni amalga oshirishdagi faoliyatlar haqida suhbatlar o’tkazish. 7. Imkoniyat darajasida turistlar klubini yoki seksiya (to’garak) tashkil qilish. 8. Sayohatchilar muzeyini tashkil etish. Bunda o’lkashunoslik vatabiatni muhofaza qilishga keng o’rin berish. 2.2. Bir kunlik va ko ’ p kunlik sayohatlarni tashkil qilish va o ’ tkazish Yaqin o’tmishda O’zbekistonning tog’li hududlarida yozgi dam olish va ta’til paytlarida o’quvchi-yoshlar, talabalar hamda mehnatkashlarning turli xil sayohatlari ancha ommalashgan edi. O’sha davrlardagi tajribalar asosida o’quvchi- yoshlar, talabalar va mehnatkash ishchi-yoshlarning piyoda yurish va bir kunlik hamda ko’p kunlik (kamida 7–8 va undan ortiq kunlar) sayohatlarini o’tkazish maqsadga muvofiqdir. Chunki, o’tgan bobda izohlanganidek, sayohatlar

salomatlikni yaxshilash, jismonan chiniqish, ruhiy dam olish, hordiq chiqarish, atrof-muhitni o’rganishning muhim omillaridan biridir. O’tgan bo’limda sayohat manzillari, ularni tashkil etish haqida bayon etildi. Bir kunlik va ko’p kunlik sayohatlarni tashkil qilish va o’tkazish uchun, sayohat rahbarlari barcha qatnashchilarni yurish yo’llari (marshrut) va asosiy bekatlar, sayohat manzillari bilan tanishtirishi zarur bo’ladi. Bu birinchidan sayohatga qiziqishni uyg’otsa, ikkinchidan tayyorgarlik faoliyatlarni mustaqil ravishda bajarishga da’vat etadi. Sayohatlarga tayyorgarlik tadbirlarini bayon etishdan avval, eng xushmanzarali maskanlar haqida ba’zi ma’lumotlar keltirish lozim topildi. Bunda M.A. Hoshimov va V.I.Kucheryavixlarning “Tabiatning nodir sayrgohlari”, 1991- yil hikoyalaridan ba’zi bir namunalar keltirildi. Bu hikoyalarni keltirishdan maqsad shundaki sayrsayohat (ekskursiya) qatnashchilari, ayniqsa, piyoda yuruvchi sayyohlar turizm tarixi va joylarning nomlari bilan yanada chuqurroq tanishishi, yoshlarning sayohatlarga qiziqishini uyg’otishga xizmat qila oladi. Yana e’tiborli tomoni shundaki, Samarqand atrofi bo’yicha xalqaro marshrutlar ko’plab ishlab chiqilgan. Oltin vodiy sayrgohlari Zarafshon vodiysi “Oltin vodiy” deb ataladi. Uni tilga olganda faqatgina daryo yoqasidagi qadim vaqtlardan buyon foydalanilayotgan oltin konlarinigina emas, balki daryo suvining sharofati bilan vodiy yonbag’irlarida gurkirab o’sayotgan bog’u-rog’larni, xushmanzara joylarda joylashgan ko’rkam qishlog’u- shaharlarni, gavjum bozorlarida sayyoh e’tiborini o’ziga tortgan za’faron uzum-u yoqutrang anorni, oltindek tovlangan anjir-u oq billuri shaftolini tushunishgan. Zarafshon va Turkiston tog’lari oralig’ida joylashgan bu oltin vodiy daryosi baland cho’qqilardan, – 2,795 metr balandlikdan boshlanadi. Qo’histon deb atalgan bu tog’li o’lkada tor daralaru baland cho’qqilar mavjud bo’lib, ular yonida daryo sharsharalar hosil qilib oqadi. Shu sababli dunyoning ko’pgina burchaklaridan kelgan sayyohlar vodiydagi betakror tog’ ko’li Iskandar ko’l va tik qoyalarni, quyuq archazorlaru tog’ muzliklarini zavq bilan tomosha qilishadi. Oltin vodiy

g’arbga tomon asta-sekin pasayib, Qizilqum sahrosiga tutashib ketadi va bu joyda daryo ikki irmoq – Gudjayli hamda Taykirga bo’linib, sahroga singib ketadi. Bu go’zal vodiyda sayyohlarni tog’ va tekislik qishloqlari, kichik shaharlar, tabiatning nodir sayrgohlari kutadi. Azaldan sharq va g’arb oralig’ida joylashgan vodiy boy qadimiy tarixga ega. Bundagi har bir shahar va qishloq asrlar haqida hikoya qiladi. Vodiy sug’dlar elining gurkirashi, Iskandar Zulqarnayn bosqinchilari zulmi, arablar istilosi, Chingizxon bosqini, Temur hukmronligini, Chor Rossiyasi va sovetlar mustamlakachiligini boshidan kechirdi. Baland tog’lar o’lkasidan sahro hududigacha tushuvchi daryo yoqasidagi qishloqlar har xil geografik zonalarda joylashgani uchun, bir faslning o’zida turli libosda bo’ladi. Bu yerdan siz daryo yuqorisiga – tog’li Qo’histonga sayohat qilishingiz mumkin. Sayohatingiz shahar yonidagi qadimiy Cho’ponota tepaligidan boshlanadi. Yuqoriga borgan sari Ohalik, Omonqo’ton qishloqlarini, Urgut kabi chiroyli shaharni, Qirg’ot yassi tog’ini tomosha qilib, tog’lar o’lkasi Qo’histonga o’tasiz. Qo’histonda sizni Tolar qabristoni, Fan tog’lari, Tog’ ko’llari va oltin uzuk ko’zidagi marvarid – Iskandar ko’l kutadi. Bu tabiat mo’jizalarini tomosha qilib bo’lgandan keyin Shahriston dovonidan qo’shni Sangzor vodiysiga tushib, u joydagi Uch o’choq, Baxmal, Oyqor singari sayrgohlarda bo’lasiz. Bu joylardan tekislik yo’llari bilan Samarqandga qaytib dam olgandan keyin, yangi marshrutga chiqib, quruqlikdagi orol Miyonqolni, tog’lardagi mo’jiza Ko’ksaroyni, sahro medaloni Qarnobni va tekislik qishlog’i Timni tomosha qilishingiz mumkin. Serjilva Samarqand shahrining shimoli-g’arbiy qismida tik qirg’oqli Siyob arig’idan keyin o’simliklardan holi tepaliklar boshlanadi. Temuriylar davrida bu joy Ko’hak tepaligi deb atalgan. “Kimda-kim go’zal Samarqandni bir nazar bilan ko’rmoqchi bo’lsa, uni yengil amalga oshirish uchun Ko’hakka chiqishi kerak”, deb yozgandi XIV asrda bu joyni kelib ko’rgan arab sayyohi Ibn Batuta.

Ikki asr o’tgandan keyin bu joy Cho’ponota deb – shu yerda o’rta asrlarda qurilgan machit nomi bilan atala boshladi. XIX asr oxirlarida tuzilgan rus xaritalarida bu tepaliklarga qat’iy qilib “Cho’ponota balandligi” deb nom qo’yildi. Hozir Cho’ponota Samarqand shahri maydoniga kirib ketgan. Cho’ponota tepaliklari o’zining geologik kelib chiqishi bilan ham boshqa maydonlardan ajralib turadi. Qadim vaqtlarda tektonik harakatlar Zarafshon havzasi tagidagi paleozoy davrida paydo bo’lgan kristallik poydevordan metamorfik yo’l bilan, ya’ni katta bosim va harorat ta’sirida ishlanib, paydo bo’lgan slanes va qizil qumtoshlarni yuzaga siqib chiqardi. Ularning ichiga esa birmuncha keyin paydo bo’lgan cho’kindi jinslar-paleogen davri ohaktoshlari va giðslari, neogen qumtoshlari va konglameratlari aralashib ketdi. Bu yosh qatlamlar qadimiy jinslar ustiga Cho’ponotaning bir qismi bo’lgan Laylakxona tepaligida yer yuziga chiqib qolgan va hozir esa bu joyga shaharning yangi istirohat bog’i qurilyapti. Agar Zarafshon daryosi vodiysining o’rtasida mana shu qoyali tepalik bo’lmaganda edi, unda bu quruqlik o’rtasidagi hosildor Miyonkol orolini, Afrosiyobning soz tuproqli tepaliklarini, Siyobning go’zal vodiysini ko’rish mumkin bo’lmas edi. Cho’ponota tepaliklarining paydo bo’lish tarixi hali to’liq o’rganib chiqilgani yo’q, lekin uning umumiy rivojlanish yo’nalishini aytib berish mumkin. O’rta poleozoy davrida hozirgi tepaliklar o’rnida dengiz ko’rfazi bo’lgan. U sharqdan tekislik bilan chegaralanib, bu tekislikda issiq va nam tropik iqlim mavjud bo’lgan. Sekin oquvchi daryolar ko’rfazga loy va qumlarni oqizib kelib yiqqan va ular ma’lum vaqt o’tgandan keyin slanes va qumtosh qatlamlariga aylangan. Keyingi geologik davrlarda bu joy birnecha marta ko’tarilgan va cho’kkan. 10–20 million yillar oldin esa, bu joyda tepalik paydo bo’lgan va asta- sekin yassi toqqa aylangan. Zarafshon suvi, nurash jarayoni va boshqa omillar bu yassi tog’ni asta-sekin nuratib, hozirgi holiga olib kelgan. Cho’ponotaning machit va retranslyator joylashgan yuqori nuqtasi, Samarqandning o’rtacha balandligidan atigi 100 metr yuqoridir. Lekin bu arzimas

ko’ringan farq shahar va voha tarixida katta rol o’ynaydi. Bu yuqori nuqta ko’p asrlar davomida dushman kelayotganini kuzatuvchi joy bo’lgan. Tepalik ustida gulxan yoqiladigan joy va navkarlar uchun qorovulxona qurilib, agar xavf-xatar paydo bo’lsa, masalan, Samarqand tarixida ko’p bo’lgan ko’chmanchi qabilalarning shahar tomon harakati sezilsa, navkarlar gulxanga o’t qo’yishgan va tutun shahar aholisini g’aflatda qolmaslikka undagan. Cho’ponota hamma tomonidan suv bilan o’ralganligi va o’tish qiyin bo’lganligi sababli dushman yo’liga tabiiy to’siq sifatida foydalanilgan. Shuning uchun uning strategik ahamiyati juda yuqori bo’lgan. Ayniqsa, uning qiyaligi katta bo’lib, sharqiy tomoni dushman ishg’ol qilishi uchun qiyin joyga aylantirilgan va uning tagida xuddi atayin qurilgan suvli xandaqdek Qorasuv daryochasi joylashgan. Qadimiy Cho’ponota tepaligi 3000 yil ichida Samarqand vohasining boshidan o’tgan ko’p tarixiy voqealarga guvoh bo’ldi. Bu joydan Aleksandr Makedonskiy lashkarlari o’tgan. Turklar, arablar, Chingizxon, Temur, Shayboniyxon askarlari bu joyda to’xtab dam olgan. Bir so’z bilan aytganda Cho’ponota tarixi Samarqand tarixining bir bo’lagidir. Cho’ponota tepaligidagi machitning qurilishi bilan bog’liq bir afsona mavjud. Bu afsona keksa cho’ponning vatanparvarligi haqida hikoya qiladi. Aytishlaricha noma’lum sabablarga ko’ra navbatchi askarlar dushman kelganini bilmay qolishgan va halok bo’lishgan. Dushman otliqlari shahar darvozasiga yaqinlashib qolganda ular oldidan cho’pon chiqib qoladi. Keksa cho’pon shaharga dushman xavf solayotganini ko’rib, podasini dushman ustiga haydaydi. Poda bilan yo’li to’silib qolgan dushman shovqin bilan o’zini bildirib qo’yadi va shahar himoyachilari tomonidan daf qilinadi. Go’yo shu vaqtdan boshlab, cho’ponning bu jasorati uchun tepalikning eng baland joyiga machit qurilib, u Cho’ponota machiti deb atala boshlanadi. Uning qurilishining boshlanishi XIV asrga to’g’ri keladi deyiladi. Lekin kitoblarda bu machit haqidagi tarixiy ma’lumotlarning XVI asrgacha bo’lgan davri uchramaydi. Cho’ponota tog’lari bir xil tog’ jinslaridan tashkil topganiga qaramasdan, foydali ma’danlarga boy bo’lib, ular juda qadim zamonlardan buyon ishlatiladi.

Agar Omonqo’ton tog’larida istiqomat qilgan neandertal odamlar o’zlariga kerakli tosh qurollarni yashagan joylaridan topishgan bo’lsa, yuqori paleolit davrida Samarqand shahri o’rnida yashagan odamlar (ularning istiqomat o’rni shahar markazidagi park-ko’ldan topilgan) o’zlariga tosh qurollarni Zarafshon daryosi burilishlarida yoki Cho’ponota tepaliklaridan topishgan. Odam yashagan, yoshi 30 ming yildan kam bo’lmagan bu joydan chaqmoqtosh va qizil oxra topilgan. Bu qizil oxra koni Laylakxona tepaligida, kremniyli chaqmoqtoshlar esa butun Cho’ponota tepaliklarida uchraydi. Lekin ular qazib olingan joy ehtimol Qircha deb nomlangan joyda bo’lsa kerak. Bu joy Siyob arig’i sohilida bo’lib, kristall tog’ jinslari yer yuziga yaqin chiqqan va atrofida suv hamda ov ko’p bo’lgan. Yuqorida ta’riflangan Laylakxona tepaligi o’zining tuzilishi bilan ham Cho’ponota tepaliklarining qimmatbaho “g’aladonidir”. Bu joyda paleogen davrida paydo bo’lgan ohaktosh va giðslar, neogen davri kvarsitlari, kulolchilik tuprog’i va konglomeratlar bor. Bu materiallarning bari o’tmishda qurilish materiallari bo’lib xizmat qilgan. Soz tuproq asosan kulolchilikda ishlatilib, chinni ishlab chiqarishda shu tuproqdan foydalanishgan. Qalinligi 30–40 metrga yetuvchi soz tuproqdan g’isht va paxsa devorlar yaratilgan. Giðsni esa ganchga aylantirganlar. Toza kvarsli qum esa shisha ishlab chiqarishda qo’llanilgan. Bu qumlarni asrimizning 30-yillarigacha kavlab olingan, uning izi – g’orlar hozirgacha saqalanib qolgan. Tepaning sharqiy qismida ohaktoshlar ochilib qolgan bu yerdan esa ohak olishda ishlatilgan. Ehtimol bu ochiq kon uzoq o’tmishda Samarqand uchun katta ahamiyatga ega bo’lgandir. Shaharning boshqa tomonidagi Ohalik konidagi ohak oluvchi pechlar X-XI asrlarda qurilib, asosan, ikki asr davomida quvvat bilan foydalanib kelingan. Cho’ponotadagi pechlar esa asrimizning elliginchi yillarigacha ishlab turgan. Shu kunlarda Cho’ponotada qumtosh va slanes kavlab oluvchi birnecha ochiq konlar bor. Olingan mahsulotlar qurilishda keng qo’llanilib kelinmoqda.

Cho’ponota Samarqandga kelgan barcha olimlarni qiziqtirgan. Bu yerda birinchi ilmiy izlanishlar 1869-yili A.P. Fedchenko tomonidan o’tkazilgan. Keyinchalik bu yerda mashhur rus olimlari P.P.Semenov Tyan-Shanskiy, N.M.Prijevalskiy, I.V.Obruchev va boshqalar ilmiy izlanishlar olib borishgan. Bu olimlar tomonidan o’sha davrdayoq boshqa turdagi nodir ma’danlar belgilari borligi aytib berilgan. Cho’ponota atrofi o’tmish davrlardayoq dam olish hududiga aylantirilgan. Bu joylar faqat hozirgi sayyohlarnigina o’ziga jalb etmagan. O’tmishdagi ko’plab sayyohlar va o’sha davr aslzodalarining ko’plab bog’lari Cho’ponota tepaliklarida joylashganligi tarixdan ma’lum. Masalan, Bobur o’zining xotiralarida yozgan: “Samarqand atroflarida chiroyli maydonlar joylashgan. Ulardan eng mashhurlaridan biri – Konigil bo’lib, u Samarqanddan sharqqa qarab cho’ziladi. Ariqcha Konigilning o’rtasidan oqadi. Samarqand sultonlari bu joyni qo’riqxona, deb e’lon qilishgan va har yili ular bu maydonga bir yoki ikki oy chiqib, shu joyda yashashgan. Konigil hozirda Cho’ponota tepaligining janubiy qismida joylashib, Siyobning butun vodiysini egallagan. Temur va Ulug’bek davrlarida butun Konigildan xiyobon o’tib, uning ikki tarafida daraxtlar o’tkazilgan, piyodalar yuruvchi yo’lkalar atrofida kanallar va hovuzlar qazilgan. Navbatdagi harbiy yurishdan qaytayotganda Amir Temur ham bu joyda birnecha kun to’xtab o’tgan. Bu xushmanzara xiyobon hozirgi Tayloq posyolkasigacha cho’zilgan. Uning atrofida qator-qator choyxonalar joylashgan va u yerda sayillar o’tkazilgan. Cho’ponota atroflarida XIV-XVI asrlarda amirlarning ko’plab yozgi oromgohlari qurildi. Bu oromgohlar to’g’risida Temuriylar zamondoshlari Sharafiddin, Hofizi Abru, Ibn Arabshoh, Boburlar xabar beradi. Bularning ichida eng go’zali Bog’ibaland bo’lib, u Cho’ponotadan g’arbda – Siyobning o’ng qirg’og’ida joylashgan. Undan birmuncha sharqroqda Bog’imaydon joylashib, uning chekkasida yozlik qasr Chulustun va kichik bog’ “Bog’cha” joylashgan. Keyinroq Bog’ibaland oldida darvesh Muhammad Tarxon bog’i paydo bo’lgan.

Mutaxassislar fikriga ko’ra o’sha davrlardagi shahar tashqarisidagi bog’lar o’ylab qurilgan va tartibli bo’lgan. Ularni joylashtirishda rejalashtirish mavjud bo’lib, hovuzlar va binolar ma’lum qonuniyat asosida qurilgan. Bularning hammasi o’sha davrdagi bog’bonlarning ulkan hayotiy tajribasidan dalolat beradi. Hozirgi vaqtda Konigil xiyobonlarining shon-shuhrati qayta tiklanmoqda. Obirahmat arig’ining ikki tarafida dam olish hududi, profilaktoriy va katta bog’ barpo etilgan. Cho’ponota tepaliklarining boshqa qismlarini obodonlashtirish ishlari davom ettirilmoqda. Cho’ponota tepaliklari yashil boyligini tiklash bo’yicha birinchi izlanishlar 1927-yildan boshlangan. Shu davrdagi o’lkashunoslar fikriga ko’ra, bu tepaliklarda qurg’oqchilikka chidamli daraxtlar ekish mumkin ekan. Hozir Cho’ponota yonbag’irlaridagi yaydoq yerlarni ko’kalamzorlashtirish ishlari olib borilmoqda. Bu yerlarga ekilgan qayin daraxtlari sharoitga tez moslashib, o’rmon xo’jaligi posyolkasini issiq, chang va shamoldan yaxshi himoya qilmoqda. Laylakxona tepaligi yonbag’ri va Obirahmat arig’i yonbag’irlari yashil o’tlar bilan qoplanadi. Bu tepaliklar yonbag’rida joylashgan 8-avtokolonna maydoniga ekilgan mevali daraxtlar hosilga kirganiga o’n yildan oshdi. Cho’ponota tepaligining g’arbiy va shimoliy yonbag’riga ekilgan ko’chatlar ko’kka bo’y cho’zdi. Yerlarni sug’orishning ilg’or usullarini qo’llash asrlar davomida qo’l tegmagan joylarda xilma-xil mevalar, uzum hamda poliz ekinlari hosilini yig’ish imkoniyatini bermoqda. Tepaliklar yonbag’ri bo’ylab kelajakda chiroyli keng ko’chalar, baland imoratlar va xiyobonlar tushadi. Yetti tepalik ustida yangi shahar barpo bo’ladi. Ohalik Samarqand shahri janubida joylashgan tog’li xushmanzara Ohalik qishlog’i shahar mehmonlari va samarqandliklarning deyarli hammasiga tanish. Tog’ va daryo yoqasida, bog’larning qalin soyasida yozgi oromgoh va dam olish bazalari, sanatoriylar joylashgan. Daryo qirg’oqlari va tog’ yonbag’irlari bo’ylab ulkan dam olish hududi deyarli o’n kilometrga cho’zilib ketgan.

Ohalik qishlog’i Qoratepa tog’ining shimoliy yonbag’ridagi barcha tog’ qishloqlari kabi uzoq o’tmishda-qadimiy Sug’d eli o’zining poytaxti atrofini o’zlashtirayotgan davrda paydo bo’lgan. Ohalikning paydo bo’lishi to’g’risida tarixiy ma’lumotlar bizgacha yetib kelmagan. Lekin bu tog’ vohasi ichidagi ikki qo’rg’on qoldiqlariga qarab, bu maydonlarni mehnatsevar dehqonlar Qushonlar davrining boshidayoq o’zlashtirganini, shahar atroflarida ulkan suv omborlari va kanallar qurganini taxmin qilish mumkin. Bu davrga qadar Ohalik o’rnashgan tog’ darasidan chorvadorlar yaylov sifatida foydalangan bo’lishi, undan oldingi–bronza davrida esa bu yerda ovchilar yashagan bo’lishi kerak. Bu haqda Ohalik maydonida topilgan kamonning chaqmoqtoshli o’qlari xabar beradi. Ehtimol, bu yerlar uzoq vaqt davomida Samarqand oliy tabaqasi uchun dam olish joyi bo’lib xizmat qilgandir. Chunki ularning shahar tashqarisidagi qasrlari daryo bo’yida joylashgan bo’lgan. Bu yer istirohatgoh bo’lganligi uchun savdo-sotiq va kosibchilik bilan shug’ullanmaganlar. Shu sababli na arab geograflari, na boshqa Zarafshon vodiysini o’rgangan olimlar o’zlarining xotiralarida bu joydagi kosibchilik haqida eslashmaydi. XIX asrda Samarqandda bo’lgan barcha sayyohlar Ohalikda ham bo’lishgan. Bular qatoriga Xanikov, Vamberi, Fedchenko, Obruchevni ko’rsatishimiz mumkin. Qishloqning Ohalik deb nomlanishiga ayrim sabablar bor. Birinchidan, IX asrdan boshlab, bu yerdagi mahalliy aholi to’liq ohak qazib olishga ixtisoslashgan bo’lib, bu yerdagi ohak g’amlamasi hozirgacha juda ulkandir. Ohak kengayayotgan Samarqand uchun kerak bo’lib ilgaridan shaharni ana shu qurilish materiali bilan ta’minlayotgan Cho’ponota mahsuloti yetishmay qolgan. Ohalik qishlog’ining nomi ham shu davrda paydo bo’lib, asli Ohaklik, ya’ni “o”– “oy”, “xok” – “tuproq”, ya’ni oyning oq tuprog’i ma’nosini anglatgan. Uning yonida joylashgan Oqbo’yra qishlog’ining nomi ham bu yerdagi ohak g’amlamasidan xabar beradi. Haqiqatan ham uzoqdan bu joyga qarasangiz oq tepaliklarga birinchi ko’zingiz tushadi.

Ikkinchidan, qurilayotgan Samarqand shu davrlarda mustahkam va chiroyli qurilish materialiga ehtiyoj sezardi va bu materillar Temuriylar davrida qurilayotgan mahobatli binolarga kerak bo’lardi. Marmarni esa Nurotaning G’ozg’on va Omonqo’tonning Gurmak konlaridan olib kelishardi. Ulkan granit bo’laklari esa yaqindagi tog’lardan olib kelinardi. Shu kunlarda ham Oqbo’yra qishlog’i yaqinidagi tosh konlarida yarim yo’nilgan granit bloklarini ko’rish mumkin. Uchinchidan, Amir Temur va temuriylar davrida Qashqadaryo vodiysidagi Tarag’ay qishlog’iga yo’l Ohalik orqali o’tgan va undan Sangto’ra dovoniga (1860 m) keng karvon yo’li mavjud bo’lgan. Tarag’ay qishlog’i mutaxassislari fikricha Temurning urug’i, barlos qabilasining yurti bo’lgan. Bu tog’ yo’li inqilobgacha Turkistonga kontrabanda tovarlarini Sharqiy Buxoro, Qarshi, Shahrisabz, Sheroboddan olib keluvchi yashirin yo’lga aylangan. Grajdanlar urushi davrida bu tog’ yo’li Qashqadaryodan keluvchi dushman to’dalarini to’sib qo’yish uchun yopiladi va dovonga, yo’lning tor qismlariga soqchilar qo’yiladi. Yoz fasli kunlaridan birida dushmanlarning ko’p sonli to’dasi to’siqlarni yorib o’tadi. Ohalik oldida bu to’da va xitoylik komandir Pau-Ti-San boshchiligidagi baynalmilal jangchilar o’rtasida birnecha soat davom etgan jang bo’lib, dushman yengiladi va toqqa qarab qochadi. Ohalik qishlog’ining doimiy yashovchilari har-xil millatli bo’lib, asosan o’zbeklar va tojiklardan iborat. Qolgan millat vakillari bu joyga Pargar va Kishtut qishlog’idan inqilobga qadar ko’chib kelishgan. Keyinchalik O’rmiton qishlog’idan ham o’nlab xonadonlar ko’chib kelgan. Ohalik qishlog’i atrofida yer maydonlarining kamligi sababli qishloq aholisi vaqti-vaqti bilan boshqa joylarga ko’chishga majbur bo’lgan. Shu yo’l bilan ohaliklilardan iborat Oqati, Oqbo’yra qishloqlari vujudga kelgan. Hozirga kelib Ohalik maydoni Samarqand shahri uchun eng qulay davolash va sport-turistik markazdir. Har yili bu oromgohda, lagerlarda, sanatoriylarda, “Yoshlik” turbazasida o’n mingga yaqin kishi dam oladi. Bahor faslida esa

tabiatning bu go’zal burchagiga yuz minglab Samarqandliklar va shahar mehmonlari dam olishga chiqadi. Ohalik qishlog’i atrofida ko’pgina tabiat mo’jizalari mavjud. Pas, tog’lik hududda ohaktoshlar mavjud bo’lgan joylarda g’orlar, eski shtolnyalar va ohak kuydirishda ishlatiladigan pechlar uchraydi. Tog’ jinslari ichida sinchkov sayyohlar island shpati donalarini topishi mumkin. Qoratepa tog’ining asosiy qismini tashkil etgan granitlar va granodioritlar ichida grafit, xrustal shodalarini uchratish mumkin. Tog’ bag’rida esa qalay, volfram, molibden g’amlamalari bor. Bu hududning asosiy suv manbayi bo’lgan Oqdaryo vodiysi ham takrorlanmas go’zallikka ega. Bu joyda olcha, qayrag’och, bodom daraxtlaridan tashkil topgan bog’lar ko’p. Daryo o’zanining tor joylarida sharsharalar mavjud. Sayyohlar uchun Oqdaryodagi katta sharshara Boshsuvtushar, ayniqsa, go’zal bo’lib, u Afg’on dovoniga chiqishda joylashgan. Qishloq yuqorisida – tog’ning yuqori qismida (1700–2200 m) kamdan kam uchrasa-da, tabiiy holda o’sayotgan archalar saqlanib qolgan. Aytishlariga qaraganda ilgari ularning soni ancha ko’p bo’lgan. Bu yerdagi archalar sonining kamayishiga asosiy sabab, ularning ohak pechlarida yoqilg’i sifatida ishlatilganidadir. Toqqa chiquvchilarni bu yerdagi qoyali cho’qqilar ham jalb etadi. Ular ichidagi Kamqo’ton cho’qqisi (2189 m) Qoratepa tog’idan balandligiga nisbatan ikkinchi o’rinda turadi. Ulkan cho’qqi yonida kichkina, shaffof suvli Qulbobo ko’li joylashgan bo’lib, tabiat tomonidan tayyorlangan tabiiy o’yiqcha suv bilan to’ldirilgandir. Kamqo’tondan keyin Kichkinasoyni yarim halqa shaklida granit qoyalar o’rab olgan. Ular “Ohalik toji” deyiladi va 1900–2100 m balandlikdagi Toshbaqa, Qoratosh, Dostto’da kabi nomlar bilan ataladi. Bu cho’qqilarga ko’tarilish hatto sportchilar uchun ham unchalik oson emas. Qishloq atrofidagi “tosh haykallarni” tomosha qilish ham ancha maroqlidir. Bunday tabiat mo’jizalari bu yerda ancha. Oqtosh massivida ot, dinozavr va xayoliy hayvonlarga o’xshagan tosh bo’laklarini ko’rish mumkin. Bular ichida

hajmi juda ulkan tosh bo’laklar ham uchraydi. Bularga “Toshbaqa”, “Shohtosh”, “Somontosh” va “Igna” cho’qqisi kiradi. Ohalikdan qo’shni vodiylarga ko’p sonli sayyoh so’qmoqlari o’tadi. Bu so’qmoqlar tog’ cho’qqisi orqali Sangto’da, Afg’on, Beshozor, Govxona dovonlari orqali Amir Temur g’origa, Tarag’aysoyga, Alvasti ko’liga va Omonqo’tonga o’tadi. Sazvas dovoni orqali “ikkiminginchi” cho’qqilar Kamqo’ton, Igna, Qiziltoqqa ko’tarilishi yoki Sazvasdaryo vodiysini kesib o’tib, Qoratepa qishlog’iga borish yoki Ilonsoyga tushish yoki Yontoq yassi tog’i orqali to’g’ri yo’l bilan Teraksoyning yuqorisiga chiqib, Qaynarbuloqqa tushish mumkin. Ohalikdan so’qmoq yo’l bilan Mironko’lga, olti sharshara o’lkasiga yoki Oqbo’yraga ham o’tish mumkin. Lekin tabiatning bu go’zal burchagini tomosha qilish vaqtida, uning muhofazasini ham o’ylashimiz kerak. Bu joydagi hamma narsa–giyohlar, buloqlar, toshlar himoya talab qiladi. Dam olishga keluvchilarning soni oshgan sari, bu go’zal maskanning tabiatiga zarar keltirilmoqda. O’simlik dunyosi kamaymoqda. Dam olishga boruvchilar o’ylab o’tirmay boychechak, lola, yovvoyi piyoz, dorivor o’tlarni bilib bilmay yulishadi. Bularning ko’pchiligi esa Qizil kitobga kirgan va yo’qolish arafasida turibdi. Biz esa bu haqda o’ylab ham ko’rmaymiz. Hayvonot dunyosining ahvoli bundan yaxshi emas. Ko’p nodir hayvonlar brakonerlar dastidan yo’qolib ketdi. Daryolardagi baliqlar ham yo’qolish arafasida turibdi. Qushlar uyalarini tashlab odamlar ko’zidan yo’qolmoqda. Hozir Ohalik atrofida bir vaqtlar ko’p bo’lgan yovvoyi cho’chqa, bo’ri va bo’rsiqning izini ham uchratmaysiz. Quyon, tulki, jayralar ham kamayib ketdi. Tabiatning bu go’zal in’omi Ohalikni saqlab qolish uchun vaqt o’tmasdan uni davlat himoyasiga olish va qo’riqxona deb e’lon qilish kerak. Bu joyda ovning barcha turini ovlashni, meva va o’tlar terishni taqiqlash lozim. Yo’qolgan hayvon va qushlar turlarini qayta tiklashga urinish va o’rmon ekib melioratsiya ishlarini amalga oshirish kerak.

Sayyohlar va o’lkashunoslar bu joyda tabiatning sodiq do’stlariga aylanishlari kerak. Hozircha kichik-kichik uchastkalarda sayyohlar tomonidan tabiatni tiklashga bo’lgan urinish bor. Buning uchun ular mahalliy materiallardan foydalanishmoqda, ya’ni yovvoyi daraxt va changalzorlarning qalin qismini qisman siyraklashtirib, shunga o’xshash iqlimli ko’chatni joylarga ko’chirib o’tkazmoqdalar. Mo’jiza ro’y berib, kechagi taqir joylarda inson tomonidan yaratilgan o’rmon shovullamoqda. Omonqo’ton “Tabiat–san’atning abadiy nusxasidir”. Vissarion Belinskiyning bu so’zlari respublikamizning takrorlanmas bir bo’lagi bo’lgan – kichik tog’ maydoni Omonqo’tonga ham tegishlidir. XIX asr oxirlarida inson ongi va mehnati tabiatga yordamga keldi va halokat oldida turgan maydon qayta tiklandi. Biz quyida Omonqo’tonning kechagi va bugungi kuni haqida hikoya qilamiz. Tog’ oldi tepaliklari orasida kulrang sariq tusli o’simliklar bilan qoplangan yo’ldan borishingizda oxirgi ko’tarilishdan keyin ko’z oldingizda chiroyli bir manzara namoyon bo’ladi. Cho’qqilari oppoq qor bilan qoplangan baland qoyalar etagida inson qo’li bilan yaratilgan o’rmon shovullaydi. Omonqo’ton respublikamizda ko’pchilikka yoshlikdan tanish. Axir bu yerda ko’pchilikning yoshligi o’tgan mashhur “o’quvchilar respublikasi” joylashgan. Ko’pchilikning hayotdagi ona tabiatga bo’lgan birinchi qadami shu yerdan boshlangan. Bu joydagi neandertal odam makoni to’g’risida butun dunyo biladi. Tabiatning bu bo’lagi respublikadagi betakror, tabiat-tarix xazinasi bo’lib, osmon gumbazi ostidagi ulkan bir muzeydir. Omonqo’ton va uning ayrim joylari to’g’risida bir qator afsonalar mavjud. Shu yerlik oqsoqollar Gurmor tog’idagi toshga aylangan ilon, Taxtaqoracha dovonidagi badjahl jinlar, Shoxaksoydagi Ulug’bek yashiringan joy hamda Aflotunsoy haqida sizga hikoya qilib berishadi. Lekin asosiy afsona Omon ismli cho’ponga atalgan bo’lib, go’yo u o’z jasorati bilan odamlarga baxt ato etgan, ya’ni soyga kirishni qo’riqlab turgan ulkan

ilonni o’ldirib, boy yaylovli va hosildor tuproqli yerni undan ozod etgan. Shu sababli bu joy Omonqo’ton deb atalgan emish deyishadi. Lekin bu joyning eng keksa nomi sug’dcha Gurmak bo’lib – shu nomli qishloq Konsoyning yuqori qismida hali ham saqlanib qolgan va u eramizning birinchi asrlarida tashkil topgan. Keyinchalik Omonqo’ton Taxtaqoracha nomi bilan G’iyosiddin Alining “Temurning Hindistonga yurishi xotiralari” kitobida tilga olinadi. Temur va Ulug’bek davrida qurilgan yozlik qasr ham Taxtaqoracha nomi bilan atalgan. Archazorlar qirqilib ketganidan keyin odamlar uchun Omonqo’tonning fayzi yo’qoldi. Buloqlar quridi, yaylovlar o’tsiz qoldi, iqlim quruqlashdi, sel oqimlari tog’ yonbag’ridagi barcha narsalarni yuvib keta boshladi. Yoki boshqa so’z bilan aytganda odamlar boy yaylovlarni xarob qilib, bu joyni boshqacha nom bilan Yomonqo’ton deb atay boshlashdi. Bu joylardagi archalar qirqilishiga yana bir sabab bor edi. XVIII asrdan boshlab bu joyda cho’yan va temir eritila boshladi, ular o’z navbatida daraxtdan qilingan ko’mir bilan, ko’mirni esa archa daraxtni kuydirib olinardi. Shu sababli maydoni 24 kvadrat kilometr bo’lgan archazor atigi 10–20 yil ichida qirqilib ketdi. Birinchi bo’lib Omonqo’tonning iqlimi va tuprog’iga e’tibor qilgan tashabbuskor-o’rmonchi general N.I. Korolkov bo’ldi. U o’rmonchilik bo’yicha mutaxassislar S.N. Navrotskiy va M.I. Nevskiy bilan birgalikda vodiyning shimoliy yonbag’riga o’rmon ekishni boshladi. Chunki o’sha vaqtda bu yonbag’ir sel bosishi uchun eng xavfli edi. Bu ishlarni ular asosan o’z hisoblaridan olib borishardi, chunki bu ish uchun xazinadan juda oz mablag’ ajratilgandi. Bu yerda o’rmon barpo etish bo’yicha jahonda birinchi bo’lib maxsus Omonqo’ton usuli ishlab chiqildi, ya’ni tog’ yonbag’rida ko’ndalangiga supasimon shaklda tekisliklar yaratilib, ko’chatlar ekildi. Bu ko’ndalang supasimon yerlar tagidagi ariqlar o’z navbatida yomg’ir va qor suvlari tezligini kamaytirar, ularni tuproqning o’ziga yig’ar va ob-havo quruq vaqtida o’simliklarga berar edi. Keyinchalik Korolkovning bu usuli fransuz o’rmonshunoslari tomonidan yuqori baholangan va u “Shuhrat Legioni” ordeni bilan mukofotlangan edi. Shu yo’l bilan 1879-yil 500 desyatin joyda yosh nihollar o’tqazildi. O’sha vaqtlar uchun bu juda katta ish

bo’lib buning ustiga u asosan tashabbuskorlik hisobiga bajarildi. Lekin tezda mablag’ yetishmaganligi sababli ishni to’xtatishga to’g’ri keldi. Ammo shu bilan Omonqo’tonda o’rmon barpo qilish ishi to’xtamadi. 1887- yili o’rmonshunos K.Rauner Gazamasoy boshida qarag’ay ko’chatlari ekdi (hozir bu joyda 117 ta ulkan qrim qarag’ayi o’sib yotibdi). Ularning balandligi 20 metrgacha, tanasining kengligi 0,8 metrga yetadi. Qarag’aylar o’zlari uchun notanish quruq iqlimga yaxshi moslashdi. O’n yildan keyin bu joy yaqinida igna bargli daraxtlar va oq qayinni iqlimlashtirish bo’yicha tajriba o’tkazildi. 1908-yil Omonqo’tonsoy boshida Aprelevskiy o’rmon dachasi tashkil etilib, qarag’ay va oq qayin ko’chatlari ekildi. Hozir bu kichik o’rmonchada Qumbelsoyning ustki qismida o’quvchilar oromgohi joylashgan. 1908-yilda Omonqo’tonning inqilobga qadar o’zlashtirish davri tugadi. Bu davrning sel va surilmalarning oldini olishdagi maydonni yanada ko’chish jarayonini cheklashdagi xizmati katta. Bu vohaning paydo bo’lishi ko’p jaryonni o’zgartirdi, ilgari yoz jaziramasidan qurigan, qaqragan yonbag’irlar ko’m-ko’k daraxtlar bilan qoplandi, ko’chib kelgan yangi mezbonlar – qushlar qo’shig’i bilan to’ldi, hatto ilgari nomsiz soy Bulbulzorsoy deb atala boshladi, yovvoyi cho’chqa, bo’ri, bo’rsiqlar paydo bo’ldi. 1933-yilga kelib Omonqo’tonda o’rmon xo’jaligi tuzildi va maydonni o’rmonlashtirish qizg’in davom etdi. Shu yerning o’zida maxsus ko’chat o’stiruvchi uchastka tashkil etilib, bu yerda yetishtirilgan ko’chatlar butun o’rmon xo’jaligi bo’ylab tarqatildi. Hozir Omonqo’tonning hamma burchaklarida bodomzorlar, qayrag’ochzorlar, olmazor va yong’oqzorlar tashkil etilgan. Endilikda Omonqo’ton o’rmon dachasi 2200 gektar yerni tashkil etadi. O’rmon tashkil qilish ishlari davom ettirilmoqda. Yangi o’zlashtiriladigan maydonlar hisobga olinib, kelajakda ular eskilari bilan qo’shilib, bir umumiy bog’ni tashkil etishi kerak. Omonqo’ton bazasida milliy bog’ tashkil qilish masalasini ko’taradigan vaqt keldi. Chunki, inson qo’li bilan yaratilgan bu xushmanzara o’rmon, uning

himoyasiga muhtoj bo’lib qoldi. Omonqo’tonni tomosha qilish uchun har yili ko’p minglab Samarqandliklar, sayyohlar, chet ellik mehmonlar kelishadi. Shuning uchun ham tabiatning bu nodir burchagini himoya qilish vazifasi birinchi o’rinda turadi. Har holda Omonqo’ton qishlog’i nimasi bilandir odamlarni har doim o’ziga jalb etadi. Birinchidan, yirik sayohat shahri Samarqanddan uni atigi 40 kilometr ajratib turadi. Ikkinchidan, tog’lar bilan o’ralgan bu vodiyda alohida mikroiqlim mavjud bo’lib, tekislikka nisbatan u yerda 3 marta ko’proq (yiliga 1000 mm ga) yog’ingarchilik bo’ladi. Havoning harorati esa shaharga nisbatan deyarli 4–5 daraja pastdir. Bu joyda yozning eng jazirama kunlarida ham yengil shabada esib, salqin bo’lib turadi. Omonqo’tonning ko’p sonli buloqlari hamma vaqt muzdek va xushta’mdir. Qishda esa chang’ichilar baxtiga bir metrlik qor qoplamasi ham paydo bo’ladi. Bu tog’li joyda bir qator ekskursiya va turistik obyektlar mavjud. Tabiat yodgorliklariga o’rmonni ham qo’shish mumkin. Chunki bu yer o’simlik dunyosiga juda boy. Omonqo’tonning tabiiy boyliklari ham mo’l. Bu joyda yuqori sifatli marmar, ohaktoshlar, qum, marganes va temir rudalari, dala shpati, yarim qimmatbaho granit minerali, slyuda va grafit g’amlamalari bor. Vodiyni ulkan va go’zal qoyalar o’rab olgan. Sayyohlarni tog’lar yuqorisida uchraydigan suvayirg’ichdagi kvarst voronkalari, g’orlar, Quruqsoy va Qumbel daralari o’ziga tortadi. 60–100 ming yil oldin Omonqo’ton ibtidoiy odamlar tomonidan o’zlashtirila boshlagan. Bu joydagi g’orlardan birida tosh qurollar, gulxan qoldiqlari, yovvoyi hayvonlar suyaklari, paleolit, mezolit, bronza davriga xos qoldiqlar topilgan. Aflotunsoyning yuqori qismida V-VII asrda qurilgan qorovul qasrlarning qoldiqlari uchraydi. Vodiyning yuqori qismidagi Taxtaqoracha dovoni to’g’risida akademik V.V. Bartoldning fikricha, bu yerda arab istilosi davrida arablar va mahalliy xalq o’rtasida eng katta jang bo’lib o’tgan. Samarqand viloyati

o’lkashunoslik muzeyi xodimlari tomonidan bu joyda arxeologik izlanish ishlari olib borilmoqda. Bu joydagi X-XI asrlarda qurilib, XVIII asr o’rtalarigacha foydalanilgan bino qoldiqlari o’rganilmoqda. Shu joy yaqinida qadimgi Buyuk Iðak yo’lining tarmoqlaridan biri bo’lgan “Shohlar yo’li”ning qoldiqlari topilgan. XX asr oxirida Omonqo’ton orqali 20 ta sayohat marshrutlari o’tgan. Har yili 15–20 ming shaharliklar dam olish vaqtlarini, minglab o’quvchilar yozgi ta’tillarini bu yerdagi oromgohlarda o’tkazishadi. Ba’zan oromgohlar va ularning atroflari, daraxtlar tagidagi dam oladigan joylar tez ifloslanmoqda. Bu joylardagi baland musiqa tovushlaridan cho’chigan qushlar inlarini tashlab ketmoqda. Nima uchun safarga chiqqanlarga tayoq ushlash odat bo’lganini hech kim ayta olmaydi, lekin yosh daraxt novdalari kesilib, nobud bo’layotganini ko’pchilik ko’rib turibdi. Dam olish joylarida gulxan yoqish odati tufayli necha kubometr o’tinlar yoqilib ketmoqda, lekin ular orasida yangi nihollar – ignabargli daraxtlar yoki archalarning qirqilishiga nima deysiz. Bu olovda halok bo’layotgan mayda jonivorlarning-ku son-sanog’i yo’q. Biz hali ham tabiatni ehtiyot qilishni bilmaymiz. Axir bahorda va kuzda oromgohlar atrofini tozalash, unga yangi ko’chatlar ekish, yangi ayvonlar qurish, kelgan ota-onalar uchun suhbatxonalar tashkil etish, tongda va kechqurun radiolar ovozini pasaytirish, dam oluvchilar o’rtasida tabiatni muhofaza qilish masalalari bo’yicha tushuntirish ishlari olib borish qiyin emas-ku! Siz ham, ehtimol, o’z avtomashinalariga “ehtiyotkor” xo’jayinlarning qanday qilib tiniq tog’ daryosida shaxsiy mulkini yuvayotganini ko’rgandirsiz. Buning natijasida suvni bulg’ayotgan moy va benzin daryodagi oxirgi xonbaliqlarni zaharlamoqda. Yana eng achinarli voqealardan biri shuki, Omonqo’tonda ajoyib tomosha – “alpinist sigirlarni” ko’rishingiz mumkin. Ular to’dato’da bo’lishib, shuncha mehnat evaziga o’stirilayotgan yosh daraxt novdalarini yemoqda. Ular orqasida yurgan “o’tlar sartaroshi” bo’lgan echkilar esa o’tlarni ildizi bilan yeb daraxtlarning po’stlog’ini kemirmoqda. Axir bu hayvonning o’tlarni ildizigacha yeyishi natijasida hamda ular boqilgan va ko’paygan yerlarda tuproq eroziyasi

kelib chiqadi-ku. Ular yetkazgan zarar foydasidan ham oshib tushganini sezgan Yugoslaviya kabi davlatlar allaqachon echkilarni yaylov usulida boqishdan voz kechib, taqiqlovchi qarorlar chiqarmaganmidi? Nima uchun biz inson mehnati bilan yaratilgan Omonqo’tonning yana ham kambag’allashishiga sababchi bu jonivorlarni boyligimiz bo’lgan daraxt nihollarini nobud qilishga befarq qarab turamiz. Bunday noxushliklar, e’tiborsizliklar deyarli tog’lardagi barcha o’rmonlar, oromgohlarda yuz bermoqda. Mustaqillik sharofati tufayli bunday ekologik zararlarga barham berish hozirgi kunning muhim vazifalaridan biridir. Oyqor Oyqor cho’qqisi (Jizzax viloyatining Baxmal tumani) “oy” va “qor” so’zlarining qo’shilishidan kelib chiqqan. U Sangzor vodiysining ko’rki va Turkiston tizma tog’larining bir qismi bo’lgan Chumqartog’ning baland joyida joylashgan. Chumqartog’ning Oyqordan ham balandroq qismlari ko’p bo’lsa-da, ular ichida Oyqor o’z go’zalligi bilan ajralib turadi. Oyqor cho’qqisi ulkan, mukammal va yodda qoladigandir. Uning gumbazsimon cho’qqisi nimasi bilandir o’chgan vulqon konusini eslatadi va uzoqdan ulkanligi bilan kishida ajoyib taassurot qoldiradi. Cho’qqi ufq ustida o’zining tik yonbag’irlari bilan muallaq turgandek ko’rinadi. Oyqor cho’qqisi yozning faqat ikki oyidagina qor qatlamidan holi bo’ladi. Bu davrda yonbag’irlarni qalin o’t va gullar gilami qoplaydi. Boshqa vaqtlarda, hatto vodiyda saraton jaziramasi boshlangan davrda ham uning cho’qqisida qor bo’ladi. Oyli tunlarda qor qoplami o’zidan sehrli oq nur taratgandek bo’ladi. Shimolga qaragan baland tik yonbag’ir o’zgacha, yorqin oy nuriga cho’madi. Oyqorning dengiz sathidan 3200 metr, O’smat posyolkasidan 2500 metr baland bo’lgan ulkan gavdasi bunday tunlarda oy nurida billurdek yaltiraydi, ayniqsa, to’lin oyli kechalarda ajoyib taassurot qoldiradi. Shu sababli Oyqor tog’lar ichida shunday go’zal nom bilan atalgan. Xalq o’rtasida bu afsonaviy toqqa atab ko’plab afsonalar, hikoyalar va hattoki qo’shiqlar to’qilgan. Afsonalardan birida tog’ etagidagi tarixi uzoq asrlarga

bog’langan O’smat qishlog’i (hozir O’smat posyolkasi) nomining kelib chiqishiga izoh berilgan. Afsonaga ko’ra, bir vaqtlar tog’ etagida yashovchi, aholi o’zidan kuchi birnecha marta ortiq bo’lgan Aleksandr Makedonskiy lashkariga qarshi jangga kiradi... Makedonskiy tog’ etagidan Usrushona o’lkasiga o’tib ketayotgandagi bu jangda kam sonli Vatan himoyachilari birnecha kun mardonavor jang qilib, birin- ketin halok bo’lishadi. Faqatgina birnecha jangchilari bilan qolgan jasur sarkarda O’smat dushman halqasini yorib chiqadi va daraga kiradi. Quvib kelayotgan dushman ko’z oldida ular oy nurida billurdek yarqirab turgan tog’ yonbag’riga kirib g’oyib bo’lishadi. Dushmanlar yaqinlashgan vaqtda esa oy bulut ostiga yashirinadi va yonbag’ir zulmatga ko’miladi. Keyinchalik aholi tog’ ichiga kirib ketgan qahramon sharafiga qurilgan qishloqni uning nomi bilan O’smat deb atay boshlaydi. Albatta, afsona bu afsona, lekin u go’zal joyga husn beruvchi yangi bir qo’shimchadir. Bundan tashqari qadimgi yunon ta=rixchilarining ishlarida shu hudud atrofida bosqinchilar bilan Vatan himoyachilari o’rtasida bo’lib o’tgan bir jang haqida xotira bor. Aleksandr Makedonskiy Usrushona o’lkasiga yurishida yo’lini qoyalar ustiga chiqib olgan 30 ming qurollangan mahalliy aholi to’sadi. Shiddatli jangda Aleksandr Makedonskiy birinchi marta tizzasidan yarador bo’ladi. Lekin kuchlar teng bo’lmaganligi sababli Vatan himoyachilaridan ko’plari qoyalarda dushman o’qidan halok bo’ladi. Shunisi qiziqki, tog’li Zarafshonning ko’p qismida Aleksandr Makedonskiy nomi bilan bog’liq joylar ko’p bo’lsa (masalan, Iskandar ko’l), Samarqanddan sharqda va Jizzax atrofida bunday nomlar yo’q. Bu esa, albatta, Aleksandr Makedonskiyning Usrushona aholisida eng yomon taassurot qoldirgani uchun, ataylab xalq uning nomini unutganidan bo’lsa kerak. Oyqor hozirgi yozuvchilar o’rtasida ham mashhurdir. Uning haqida M. Sheverdin va Nurali Qobul o’z kitoblarida ko’p yozishgan. U haqida IX-XII asr arab sayyohlari va Bobur ham yozib ketgan. Faqat Oyqorning go’zalligini o’z

ko’zi bilan ko’rgan sayyohgina, uni ko’rgan va bilgan o’tmish sayyohlarining u haqda kuylamasligi mumkin emasligini tushunishi mumkin. Hozirgi vaqtda Oyqor dam oluvchilar uchun ajoyib maskanlardan biri bo’lib, u yerga dam olish uchun Jizzax, G’allaorol va boshqa joylardan aholi chiqadi. Qishda ham, yozda ham dam olish mumkin bo’lgan Oyqor yonida qishlik chang’i sporti bazasi tashkil qilinsa, bu bazadan deyarli 5 oy noyabrdan martgacha foydalanish mumkin. Oyqor dam olish hududi kelajak uchun ulkan xazinadir. Agar tog’ oldi hududi yaxshi o’rganilib, yo’llar solinsa, tabiat va tarix yodgorliklari ta’mirlansa, sayyohlar uchun sayohat marshrutlari tuzib chiqilsa sayohat uchun ajoyib joylardan biriga aylanadi. Shu kunlarda ham Oyqor oldidagi Nauqaning kvars buloqlari-yu oltin baliqchalari, salqin bog’lari-yu undagi XIX asrda qurilgan machit el og’zidan tushmaydi. Baxmalsoydagi uch yuz yillik ulkan chinorlar, Oqtoshsoydagi bronza davrida ibtidoiy odam chizgan rasmlar galereyasi sayyohlar xotirasidan hech qachon chiqmaydi. Kattasoydagi archazorlarning sof havosini aytmaysizmi? Bu yerga kelgan sayyohlarga har xil ko’rinishdagi birnecha marshrutlarni taklif etish mumkin. Bulardan Oqtoshsoy, Kattasoy va Ko’ktepa dovoniga (2600 metr) qilinadigan sayohat marshrutlari mashhurdir. Avtosayyohlar uchun esa, bu joydagi Baxmalsoy, Go’ralash va Zominsuvni kesib o’tuvchi asfalt qoplangan, go’zal archazorlarni kesib o’tuvchi katta yo’l doim xizmatda. Baxmal Tabiat hamma narsaga qodir va unga barcha narsaga ruxsat etilgan. Asosan u aqlli me’mor va quruvchi. Bizni o’rab turgan landshaftlar, sahrolar, cho’llar, o’rmonlar, tog’lar tabiatning takrorlanmas ijod namunalari bo’lib, biz ularni muhofaza qilishimiz kerak. Faqat tabiatga bo’lgan ijobiy-ijodiy munosabatimiz bilangina biz o’z harakatlarimizga baho bera olamiz, ruhan o’samiz va shakllanamiz. Tabiatning mukammalligi, takrorlanmas go’zalligini sahro va tog’ oldi hududi orasida joylashgan va Turkiston tog’larining ikki tizmasi orasida turgan kichik tog’ hududi Baxmalga tushganda bilamiz.

Haqiqatga o’xshagan ertak. Uzoq o’tmishda bu yurtlarda shohlar hukmronlik qilib, xalq nochor yashagan vaqtda Samarqand hukmronlaridan biri o’z elidagi barcha usta va to’quvchilarni yig’ib, ularga qizining to’yiga go’zal va beqiyos so’zana to’qishni buyuribdi. Kun tun bilan almashib, ish qizib ketibdi, ustalar tinim bilmasdan mehnat qilishibdi. Nihoyat kutilgan vaqt kelib, ustalar hukmron qoshiga so’zanalarni keltirishibdi. Saroy amaldorlari har bir so’zana go’zalligini ko’rib, lol qolishar, faqat shohgina ular ishidan xursand emasdi. To’quvchilar esa bundan xavotirlanib, hukmron qahridan qo’rqishardi. Navbat yosh va hech kim tanimaydigan ustaga kelibdi. U eski, chang bosgan kiyimiga qaraganda uzoqdan kelganga o’xshardi. Shu vaqtga qadar u kamtarona chekkada turar va qo’ltig’iga qo’lbola bo’z tugunga o’ralgan yengilgina narsani qo’ltiqlab olgandi. To’quvchi navbati kelgach, tugunni ochib, uni silkitdi va tugundagi harir so’zana osmonga yashil rangli bulut shaklida suzib ketdi. Bu afsonaviy bulut yer yuziga ohista tushdi va saroyning marmar devorlarini chulg’ab oldi. U chulg’ab olgan hamma yoq feruzasimon yashil rangga kirgandi, havoda dala gullari hidi paydo bo’ldi, bahor gullari ochildi, tog’ shabadasi paydo bo’ldi va qasr atroflari quyosh nurlari bilan yoritilgan yashil gilam bilan qoplandi. Barcha hayron va hayajonda qotib qoldi. Shohning o’zi ham uzoq vaqtgacha biron so’z aytolmadi. – Bu qanday mo’jiza? – nihoyat so’radi u. – Baxmal, – soddagina tushuntirdi to’quvchi. Bu mening, Vata-niming jilosidir. Shu vaqtdan boshlab kamalakning barcha ranglari bilan tovlanuvchi go’zal matolar Baxmal deb, atala boshlangan ekan. Molguzar va Chumqartog’ orasida joylashgan Baxmal vodiysi haqida shunday go’zal afsona to’qilgan. Haqiqatan ham boshqa joylarda kishini Baxmaldagidek lol qoldiradigan go’zal tabiat manzaralarini ko’rmaysiz. Tog’larning va keng daryoning supasimon

yonbag’irlari erta bahordan boshlab maysalarning baxmal to’shovi bilan qoplanadi, yozga borib atrof oltindek bug’doyzorga burkanadi, ular o’rtasida bog’lar va o’rmon halqalari qorayib ko’rinadi. Sal yuqoriroqda, tog’lar yonbag’rida archazorlar hukmronlik qiladi, undan ham balandroqda esa alp o’tloqlari va qishki qorlar ko’rinib, ular cho’qqilar orasidagi chuqurliklarni egallab yotadi. Tabiat uni Qizilqum va Mirzacho’lning jazirama issig’idan va Pomirning abadiy sovug’idan atayin himoya qilgandek, bu joylarda mehnat va dam olish uchun qulay iqlim yaratgandek. Baxmal yilning hamma faslida, hattoki iqlim noqulay vaqtlar dovul va jaziramada ham takrorlanmas va go’zal. Faqat bir joyning o’zida yilning to’rt faslini kuzatib, har faslda uning o’ziga xos go’zalligini ko’rasiz. Mayli, tog’larning cho’qqilarini qoramtir bulutlar o’rasin, atrofni oppoq sovuq tuman bossin, baribir bu joy o’z go’zalligi bilan kishini maftun etadi. Bu yerda qish takrorlanmasdir, u o’z nomiga mos keladi. Archalarning tik qomatini, yashil barglarini oppoq qor qoplagan. Qalin va momiq qor yer yuzi past- balandligini tekislab, bahordagi toshqin suv izlarini yashirib, yerni tekislashga intilgandek qoplab yotadi. Ko’pchilik joylarda oppoq qor ustida yovvoyi cho’chqalar yoki hurkak quyonlarning izi bir-birini kesib o’tadi. Quyosh-chi? U shunchalik yorqinki, go’yoki oppoq qorni oyna singari yaltiratib, nur qaytarishga majbur etishga intilgandek yoritadi va bu yaltiragan yonbag’irda archalar xuddi qora hollardek har joy, har joyda ko’rinadi. Erta bahorda, tog’larning pastki qismidagi qor iliq g’arbiy shamol ta’sirida tezda erib ketadi va sharqirab oquvchi irmoqlar shaklida borliqni to’ldiradi. Lekin ko’pincha ular qo’shilib, tosh-qum bilan to’yingan vaqtincha ariqlar hosil qiladi. Bu ariqlardagi loyli, suvli bo’tqalar yengil avtomobil tezligida qishloq ko’chalariga bostirib kiradi va yo’lida uchragan barcha narsani yuvib ketadi. Tog’da esa qor asta-sekin eriydi, go’yoki qish o’zi erishgan muvaffaqiyatini qaytarib berishni orqaga surmoqchi bo’lganday harakat qiladi. Qorlar xuddi bahordan yashiringandek, chuqur jarlar, qoyalar orasiga kirib oladi. Lekin baribir chekinishga majbur bo’ladi, qorlar erigan joyni esa bahor

ko’katlari gilami qoplaydi, ular orasidan oq, sariq boychechaklar, ko’m-ko’k chuchmomalar yuqoriga bosh ko’taradi. Bahor yomg’iri bilan tozalangan musaffo havoda, feruza rangli ko’katlar bargidagi shudringda quyosh nurlari jilva qiladi. Bodom, qayrag’och, yong’oq ko’chatlari uyg’onadi. Keyin birdan haqiqiy bahor keladi. Baxmal o’z nomiga mos baxmal so’zana bilan qoplanadi. Bahor qishning qoldiqlari ustidan bosib o’tib, uning oxirgi qal’asi tog’ cho’qqilari tomon intiladi. Havoda nam tuproq, gullar va shudring hidi hukmronlik qiladi. Yozning boshlanishida Baxmal birnecha kun qið-qizil lolaqizg’aldoqlar bilan qoplanadi. Bu lolaqizg’aldoqlarni hamma joyda ko’rasiz. Ularni bug’doyzorda, bog’larda, hattoki uylarning tomlarida ko’rishingiz mumkin. Lolaqizg’aldoqlar kelayotgan yozni, uning oppoq osmonini, issiq havosini, sayozlashgan daryo va ariqlarini eslatib turadi. Ulardan keyin birdaniga yashil o’tlar quriydi, bug’doyzorlar esa oltin rangga kiradi. Bahorda keng vodiydagi ulkan toshlarni dumalatib oqizgan daryo sayozlashib, tagidagi toshlar ko’rinadi. Shuning uchun ham bu daryoni Sangzor deb atashadi. Baland tog’larda esa hali ham bahor bilan yozning kurashi davom etadi. Bu kurash butun yoz davomida bahor foydasiga hal bo’lgandek, yonbag’irlarni ko’m- ko’k o’tlar gilami qoplab yotadi, ular orasida qizil, sariq lolalar ko’zga tashlanadi. Yengil shabada archazorlardan o’rmon va yelim hidini olib keladi. Yozning oxirida esa teskari jarayon boshlanadi. Baland tog’liklar birinchi bo’lib kuzni kutib oladi. Kechalari kuchli sovuq tushadi, shamol kuchayadi. Ertalab toshlar yuzasida shudring paydo bo’ladi. Lekin bu shudringlar birinchi quyosh nurlari ta’siridayoq yo’qoladi. Kuz asta-sekin o’z kuchini ko’rsata boshlaydi va vodiyda ham namoyon bo’ladi. Lekin uning ta’siri tog’dagidek kuchli emas. Faqat ertalab sariq o’tlar ustida shudring yaltirab ko’rinadi. Mana, daraxtlarning birinchi sariq barglari ham ko’rinadi. Daryo yoqasidagi changalzorlar qizg’ish tusga kiradi, havo borgan sari musoffo bo’lib,

tiniqlashadi. Ariqchalar yonida hali ham yangi ko’katlar paydo bo’ladi, ammo ular tez-tez tushayotgan sovuqdan ko’p yashamaydi. Nihoyat toqqa birinchi qor tushadi, u odatdan tashqari oppoq va yaltiroqdir. Kuzning iliq kunlari xavfli emas. Qor ko’payib, o’z maydonini kengaytiradi va cho’qqilardan vodiyga tomon asta- sekin pasayadi tushib keladi. Daralardagi birinchi qor ko’chkisining baland tovushi Baxmalga qish qaytganidan xabar beradi. Baxmal bir-biridan keskin farq qiluvchi ikki geografik hududdan tashkil topgan. Birinchisi, Sangzor daryosining keng o’zani bo’yidagi tepalik joylardir. Qadimgi dengiz supasimon yonbag’irlarida va adirlarda ko’p sonli qishloqlar, bog’lar, bug’doy va arpa ekilgan maydonlar yastanib yotadi. Bu zona 80 kilometrdan oshiqroq joyni egallab, G’allaorol shahridan Qorashaqshaq qishlog’igacha boradi hamda sayyohlarni asosan bahor va kuzda jalb etadi. Ikkinchisi, yozning jaziramasida sayyohlar tog’li zonaga, o’rmon va suv, salqin hukmron bo’lgan joyga intilishadi. Sangzor havzasi yonidan o’tib, Zominsuvga ketuvchi avtomobil yo’li qurilgandan keyin Baxmalga borish qulaylashdi. Avtosayyohlar bu asfalt yo’ldan borib, Avliyo, O’smat, Dangari, Ko’kjar va Qashqasuvni tomosha qilishlari mumkin. Piyoda yurishni yaxshi ko’rgan sayyohlar uchun sodda va murakkab marshrutlar bor. Ularning e’tiborini o’rmonli Aldashman, Takoba, O’smat, qoyali cho’qqilarga va chuqur daralarga boy Chashmor va Ko’ktepa, Lataband va Langar, Pargar va Chandir dovonlari tortishi mumkin. Balandligi 3000 metrdan yuqori bo’lgan Chimqartog’, Oyqor, Oqtosh, Uchqizga ko’tarilish uchun, albatta, tajriba va mahorat ko’proq bo’lishi kerak. Baxmal atrofida ko’pgina sayohatbop joylar – Nauqa va Avliyoning ko’p buloqlari va undagi baliqlar, ko’p asrlik chinorlar va qayrag’ochlar, g’orlar, eski qasrlarning xarobalari, qadimiy qo’rg’onlar, machitlar va maqbaralar bo’lib, ularning ko’pchiligi tarixiy ahamiyatga ega.

Baxmal kelajakda davlat ahamiyatiga ega bo’lgan dam olish hududiga aylanadi. Bu joyda yangi dam olish uylari va sanatoriylar, sog’liqni tiklash bazalari va kempinglar, pansionatlar va oromgohlari, shu yerda tayyorlangan qimiz bilan davolovchi shifoxonalar quriladi. Minglab kishilar bu joyda dam olish kunlarini o’tkazadilar. Shu sababli, hozirdan ko’p narsalarni hisoblab chiqish, o’rganish, dam olish inshootlarini loyihalashtirayotganda daryolar tozaligini, o’simlik va hayvonot dunyosining sonini saqlab qolish chorasini ko’rish kerak. Dam olish kuni va ko’pkunlik sayohatlarni uyushtirish va o’tkazish qatnashchilarning yoshi, jismoniy va maxsus tayyorgarliklariga qarab tashkil etiladi. Aholining turli tabaqalari bilan sayohatlarni o’tkazish alohida bobda berilganligi sababli, bu joyda umumiy tushunchalar va talabalar haqidagina fikrlar bildirildi. Barcha turdagi va qiyinchiliklar darajasidagi (kategoriya) sayohatlarni uyushtirish va o’tkazish bilan bog’liq bo’lgan ma’lumotlar keyingi bo’limlarda beriladi. 2.3. Mehnatkashlarning sayohatlari Mamlakatimizning yirik shaharlaridagi ishlab chiqarish korxonalari xilma- xilligi va o’ziga xos xususiyatlari bilan farq qiladi. Shu asosda so’nggi yillarda qo’shma korxonalar tashkil etilib, ishlab chiqarishning salohiyati va mehnatkashlarning turmush farovonligi yaxshilandi. Ularning jismoniy madaniyat, sport, turizm bilan shug’ullanishlariga shart-sharoitlar yaratilmoqda. Sport klublari tarkibida qator sport to’garaklari (seksiya) yoki terma jamoalar tashkil etilib, ko’pchilikni o’ziga birlashtirmoqda. Ular tarkibida alpinizm, tog’ turizmi, avto turizm kabi seksiyalarning mavjudligi e’tiborga molikdir. Yana bir tomoni shundaki korxonalardagi kasaba uyushmalar qo’mitalarining rahbarligi va homiyligida tog’li joylarda dam olish uylari, sog’lomlashtirish-sport maskanlari ham faoliyat ko’rsatmoqda. Ularning ish mazmunida sayohatlar ham o’rin egallaganligi muhim ahamiyatga egadir.

Mehnat jamoalaridagi kishilarni sayohatlarga jalb etish asosan ikki yo’l bilan amalga oshirilmoqda. 1. Dam olish uylari, sog’lomlashtirish sport maskanlarida hordiqchiqaruvchi va davolanuvchilar uchun kunlik sayohatlarni o’tkazish. 2. Tajribali va havaskor sayohatchilarning rejali, bir kunlik, tunab kelish va ko’p kunlik sayohatlarini uyushtirish. Bu tadbirlar maxsus tayyorlangan yo’riqchilar tomonidan tashkil etilib, sayohatlar mazmunli va qiziqarli tashkil etiladi. Respublikamizdagi sanoat va ko’plab korxonalar sport klublari bu sohada namunali faoliyat ko’rsatmoqda. Rasul Hamzatovning “Cho’lga uchmagan burgut – burgut emas, cho’ldan o’lja bilan toqqa qaytmagan burgut – burgut emas”, – degan falsafiy satrlarini sayohatchilarga qiyoslash mumkin. Ya’ni yillab mehnat qilgan inson so’lim go’sha va xushmanzara joylarda hordiq chiqarmasa uning qalbida g’amginlik yig’ilaveradi. Yoki tog’li, suvli yashil manzaralarda piyoda kezib, hordiq chiqarmagan inson ko’ngli g’ashlikdan holi bo’lmaydi. Salomatligidan nolib yurgan, nimjon yoki xasta odamlar tog’ning zilol suvlari, salqin soyalari, orombaxsh etuvchi shabadalarning qadrini bilmaydi. Demoqchimizki, yaxshi imkoniyat va shart-sharoitlarga ega bo’lgan ziyolilar, ba’zi mehnatkashlar tabiat qo’ynidan bebahra qolmoqdalar. Piyoda yurish sayohatlarining salomatlikni yaxshilashdagi fazilatlari haqida naqllar, maqollar, ommabop kitoblar nihoyat darajada ko’p. Lekin ularni o’qimagan yoki o’qishga hafsalasi kam bo’lgan katta va kichik yoshdagi mehnatkashlar, ziyolilar, turli xil mutaxassis egalari ko’pchilikni tashkil etadi. Qolaversa ommaviy axborot vositalari, teleradiolarda sayohatlar va ularning umrni uzaytirish, ish qobiliyatini oshirish, jismoniy barkamollikni tarbiyalashdagi mohiyatlari haqida targ’ibotlar kam olib borilmoqda. Ana shu sabablarga ko’ra barcha mehnat jamoalarida turizm seksiyalarini tashkil etish maqsadga muvofiqdir. 1. Turizmning mazmuni, maqsadi va ijtimoiy-tarbiyaviy xususiyatlari haqida ma’ruzalar, suhbatlar, muloqotlar olib borish.

2. Turizm bilan doimiy ravishda shug’ullanib borayotganlarnimoddiy taqdirlash (mukofotlar, ish haqiga qo’shimchalar va hokazo). 3. Turizm faollarini (aktiv) maxsus seminar mashg’ulotlariga tayyorlash, ularning malakasini oshirish, ish haqi to’lash. 4. Turistik jihozlarni g’amlash, ularni ijaralarga berish bilanmablag’ to’plash. 5. Turizm bo’yicha musobaqalar o’tkazish, g’oliblar va faol ishtirokchilarni rag’batlantirib borish. 6. Ilg’or tajribalarni ommalashtirish, gazeta, radio va televideniyalarda ularni targ’ibot qilish. Xulosa qilib aytganda piyoda yurish sayohatlari mehnatkashlarning sevimli mashg’uloti va ish qobiliyatini oshirishning asosiy omili bo’lishi kerak. Shu sababdan bo’lajak mutaxassislar sayohatlar haqidagi tushunchalarni kengaytirishlari, tashkiliy ishlarni puxta bilishlari lozim bo’ladi. 3. Sayohatlarda jismoniy chiniqish yo’llari 3.1. Sayohatlargacha jismoniy tayyorgarlik Ma’lumki piyoda yurish sayohati ishtirokchilar, ayniqsa, turizm bilan shug’ullanuvchilarning jismonan sog’lom, baquvvat va chiniqqan bo’lishini talab etadi. Shu sababdan sayohatlarga tayyorgarlik ko’rishda maxsus jismoniy tarbiya bilan shug’ullanishi lozim bo’ladi. Buning uchun esa quyidagi talablarni bajarish shartdir: 1. Tibbiy ko’rikdan o’tish, shifokorlar ruxsatini olish. 2. Har kuni erta tongda badantarbiya mashqlarini (yurish, yugurish, 8–10 ta umumrivojlantiruvchi mashqlar) bajarish. 3. Ob-havoning qulayligiga qarab yarim belgacha sovuq (iliq) suvda yuvinish va badanni nam sochiq bilan qattiq ishqalab artish. 4. Jismoniy tarbiya darslari, sport mashg’ulotlari va musobaqalardafaol shug’ullanish.

5. Imkoniyat darajasida kunora (har kuni) kechki paytlarda 4–5 km masofalarni tez yurish va o’rtacha tezlikda yugurish bilan o’tkazish. 6. Mashqlar (yugurish) oldidan tinch holda qon tomirlariningurishini o’lchash. Mashqlar tugagach (ba’zan oraliqda ham) yana qon tomirlarning urishi darajasini o’lchab, har doim solishtirib borish. Keskin o’zgarish yuz bersa shifokorga uchrashish. 7. Jismoniy rivojlanish darajasini (turnik yoki daraxtlarda qo’llardatortilish, qo’llarga tayangan holda bukib yozish, gantel yoki toshlarni ko’tarish, tizzalarni bukib o’tirish va turish va hokazo) va rivojlanishini o’lchash va ularning miqdorlarini asta-sekin oshirib borish. 8. Sekin va katta qadamlar tashlab yurayotganda chuqur nafasolish (qadamlarni sanash) va sekin chiqarish (qadamlarni sanash). Bu holatlarni ham nazorat qilib borish va miqdorlarni oshirish. Mazkur mashq – faol harakatlar o’quvchi-yoshlar, talabalar va mehnatkashlarning jismoniy tayyorgarligi va rivojlanishiga ijobiy ta’sir etishiga hech qanday shubha bo’lishi mumkin emas. Sharoit va imkoniyat bor joylarda ertalab yoki kechki bo’sh paytlarda futbol, voleybol, basketbol, tennis, badminton o’ynash va havzalarda (ariq, kanal) cho’milish tavsiya etiladi. Xullas, piyoda yurish sayohatlariga tayyorgarlik jarayonlarida (umuman hamma vaqt) jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam shug’ullanish zarur bo’ladi. Bunga o’rgangan kishilar sayohatlarda uchraydigan har qanday qiyinchiliklarni yenga oladi yoki ularga chiday biladi. 3.2. Sayohatlar jarayonida jismoniy chiniqish O’tgan bo’limlarda bayon etilganidek, piyoda yurish sayohatlarida past- baland tepaliklar, adirlar, qirlar va tog’larda turli harakatlar bilan yurishga to’g’ri keladi. Bunda eng avvalo nafas olish chuqurlashadi va hansirash paydo bo’ladi. Shuningdek, oyoqlar, bel, yelka va qo’llarning toliqishi, charchashi vujudga keladi. Jilg’a, ariq, jarlik, tosh-to’siqlardan hatlab yoki sakrab o’tishda oyoqlar kuchi, belning mustahkamligi seziladi. Umuman sayohatchidan epchillik, chaqqonlilik,

chidamlilik kabi jismoniy sifatlar talab etiladi. Sayohatlargacha jismoniy jihatdan tayyorlanganlar yoki biron sportning (ayniqsa, yengil atletika, gimnastika, suzish, basketbol va hokazo) turi bilan muntazam shug’ullanuvchilar yuqorida ta’kidlangan qiyinchiliklarni osongina o’tkazadi. Sayohatlar davomida jismoniy jihatdan chiniqish kelajakdagi kundalik faoliyatlar, mehnat (o’quv) jarayonlarida katta foyda beradi. Shu sababdan sayohatlar jarayonida sayohatchilarga quyidagi mashq-harakatlarni bajarishni o’rgatish tavsiya etiladi. 1. Qisqa (3–5 daqiqa) va muddatli (5–10 daqiqa) to’xtash (prival) paytlarida oyoq, qo’l va belni dam oldirish uchun u yoq-bu yoqqa sekin yurib, qo’llarni yonga, yuqoriga siltash, tirsaklarni oldinga va orqaga aylantirish, bo’yinni yon tomonga burish va aylantirish. Yotgan holda oyoqlarni baland ko’tarib, tosh, daraxt yoki xaltaga (rukzak) suyanish. Sof havodan to’yib-to’yib chuqur nafas olish. 2. Tushki nonushta paytida ovqatlanish oldidan tomonlarga aylanib (yurib) kelish, qo’l, oyoq va gavdaga yengil mashqlar berish, ovqatlanib bo’lgach, rahbarning ruxsati bilan ariq, jilg’a, soy bo’ylari yoki soya-salqin joylarda yurish. Vaqtga qarab futbol, voleybol, badminton (qizlar) o’ynash. 3. Tunab kelish (1–2 kun) sayohatlarida ertalab jismoniymashqlarni (yugurish, daraxtlarga osilib-tortilish, toshlarni ko’tarish, oyoqlarni bukib o’tirib-turish, joyida aylanib sakrash va hokazo) bajarish. Tushki paytda muzdek suvda cho ’ milish , yoki yarim yalang ’ och holda yuvinish ( sheriklar suvni quyishi lozim ). Quyosh nurlarida belgacha yalong ’ och holda yotib toblanish , yengil kiyimlarda oftobda yurish , soya - salqin joylarda o ’ tirib , yotib dam olish . Baland qirlar , tog ’ qoyalariga chiqqanda atrof - muhitni kuzatish bilan bir qatorda o ’ tirgan va yurgan paytlarda chuqur nafas olish (10–15 soniya ) va chuqur nafas chiqarish (10–20 soniya davomida ). Nafasni burun orqali olib, og’izdan tutib, sekin chiqarish kerak. Kechki ovqatlanish oldidan sharoitlarga qarab 1,5–2 km masofani tez yurib o’tish, zarur joylarda sakrash va yugurish lozim. Toshlarni (10–15 kg chamasi) ikki

qo’llab baland ko’tarish (10– 20 marta), daraxtlarga qo’llarda tortilish (8–12 marta), chalqancha yotganda (qizlar) oyoqlarni baland ko’tarib – pastga tushirish kabi mashqlarni ko’proq takrorlash zarur. Ko’p kunlik (10–15 va undan ortiq)sayohatlarda (sog’lomlashtirish-sport maskanlari va dam olish oromgohlari sharoitida) jismoniy chiniqish yo’llari juda ko’p bo’ladi. Bunda o’qituvchi yoki yo’riqchi (metodist-instruktor) tomonidan mashg’ulotlar rejali ravishda olib boriladi. Unda barcha kishilar ishtirok etishlari lozim. Shunday bo’lsa-da, ba’zi bir sayohatchilar (dam oluvchilar) mustaqil ravishda jismoniy chiniqishini o’zi olib borishi mumkin. Bunday hollarda quyidagilarga amal qilish maqsadga muvofiqdir: 1. Odatdagi ertalabki jismoniy mashqlarni (yurish, yugurish,sakrash, tortilish, o’tirib-turish, uloqtirish va hokazo) bajarish va ularning miqdor hamda me’yorlarini oshirib borish. 2. Tashkil etiladigan sayohatlarda faol ishtirok etish. 3. O’zi sevgan (shug’ullanadigan) sport turi bo’yicha mashg’ulotlarda (trenirovka) qatnashish. 4. O’tkaziladigan sport musobaqalarida faol ishtirok etish. 5. Havzada (ariq, kanal, ko’l va hokazo) har kuni 1–2 marotabacho’milish (tushgacha va tushdan keyin). 6. Baland qirlar, tepaliklar va cho’qqilarga tez chiqish (rahbarning ruxsati va 2–3 kishi bilan birgalikda). 7. Quyoshda yarim yalang’och holda yurish, yotib toblanish(10–15 daqiqa), soya-salqin, namlik bo’lmagan joylarda o’tirib, yonboshlab, yotib dam olish (ortiqcha o’tirish va uzoq uxlash mumkin emas). O’quvchi-yoshlar, talabalar va mehnatkashlar o’zlarining xohishi bilan ko’p kunlik (6–8) sayohatlar uyushtirganda sharoitlarga qarab yuqorida keltirilgan talab va tavsiyalarga amal qilishlari maqsadga muvofiq bo’ladi. Xulosa shundan iboratki, piyoda yurish sayohati ijtimoiy-tarbiyaviy jarayon sifatida shug’ullanuvchi va ishtirokchilarni jismoniy tarbiyalashda muhim vositalardan biridir.

Yu.A. Shalkov, R.Abdumalikov, T.Xoldarov va boshqa mutaxassis olimlarning ilmiy tadqiqotlari natijalariga qaraganda (adabiyot ro’yxatiga qarang) turizm (piyoda yurish, tog’ turizmi va hokazo) bilan muntazam shug’ullanib borgan kishilarning o’rtacha yashash umri boshqa kishilarnikiga nisbatan 10–15 yil uzoq bo’ladi. Shuningdek, ish qobiliyatining yuqori darajada bo’lishi sababli ularning mehnat mahsulotlari boshqalarga qaraganda 15–20% ko’p bo’ladi. O’quvchi-yoshlar va talabalar o’rtasida turizm bilan shug’ullanganlar barcha fanlarni o’zlashtirishda boshqalarga nisbatan ancha yuqori bo’ladi. Demak sayohatlar orqali jismonan chiniqish va aqlzakovatni o’stirish, mehnat qobiliyatlarni oshirish, eng muhimi esa umrni uzaytirish imkoniyatlari mavjuddir. 4. Sayohatlarda o’lkani o’rganish, tabiatni muhofaza qilish va ijtimoiy foydali mehnat 4.1. Sayohatlar jarayonida o ’ lkashunoslik Maktab o’quvchilarining piyoda yurish sayohatlarida reja asosida, ya’ni botanika, zoologiya, tarix, adabiyot va boshqa fanlarda nazariy jihatdan o’rganilgan bilimlarni amaliy tadbirlar bilan boyitish va mustahkamlash amalga oshirilishi mumkin. Bevosita fan o’qituvchilarining ishtirokida yoki maxsus topshiriqlar (uy vazifalari) asosida o’quvchilar mustaqil ravishda o’lkani o’rganish borasida faoliyatlarni bajaradilar. O’simlik dunyosini o’rganishda tanish va notanish o’simliklar, ularning ildizi, barg shoxlari, gullari va hosillarini (urug’, don, meva) tekshirib ko’rish, tahlil qilish hamda namunalar olinadi. Mamlakatimizning Chotqol, Qurama, Xumson, Chimyon, Shohimardon, Zomin, Oyqar (Baxmal), Nurota, Turkiston, Zarafshon, Hisor, Bobotog’ va boshqa tog’li hamda tog’ oldi hududlarda xilma-xil o’simliklar (lola, ravoch, qatron, boychechak, qoqi va hokazo) hamda daraxtlar (archa, yovvoyi anjir, olma, qizilcha, yong’oq, jiyda, tok va hokazo) juda ko’p uchraydi. Ularning turlari va o’sish darajalarini o’rganish barchani qiziqtiradi. Kasb-hunar kollejlarining o’quvchi-yoshlari, oliy ta’lim muassasalarining talabalari o’z kasblari asosida o’simlik dunyosini o’rganishlari mumkin.

Yuqorida qayd etilgan tog’li joylarda burgut, kalxat, kaklik, yovvoyi kurka turli rangdagi sayroqi qushlar, parrandalar behisob. Shuningdek, bo’ri, tulki, cho’chqa, olqar (yovvoyi qo’y), kiyik, jayra, quyon va shunga o’xshash hayvonlar ham yil sayin ko’paymoqda. Chunki, deyarli barcha tog’li joylar o’rmon xo’jaligi yoki qo’riqxonalarga aylantirilib, nodir o’simliklar va hayvonlar davlat tomonidan qo’riqlanadi. Shu sababdan sayohatchilar, ayniqsa, birinchi marta ishtirok etuvchilar tartib-qoidaga bo’ysunishlari shart. Ya’ni man etilgan o’simliklarni uzish (piyozlarini kavlab olish), daraxt shoxlarini sindirish, parranda va hayvonlarni tutish (ov qilish) mumkin emas. O’lkashunoslik ishlarining yana bir muhim turi shundaki, joylarning nomini aniqlash (qishloq, ovul, yakka uylar, tog’, soy, daryo, ariq va hokazo). Bunda mahalliy kishilar bilan suhbatlashish, qiziqarli joylarni fotosuratga (video) olish va ularni o’quv (mehnat) joylarida o’rganish. Eng muhimi esa o’tgan va atrofdagi joylarni chizmaga (sxema) tushirish, chizma rasmlarda ifodalashdir. Bu yo’lda rangli toshlar, turli shakldagi ildizlar, kundalar, qattiq jismli narsalarni yig’ish, ularni o’quv (mehnat) jamoalaridagi muzey (maxsus xona) yoki shaxsiy kutubxona-muzeyda saqlash mumkin. Qishloq aholisining qabila, urug’-aymoqlari, urf-odatlari, kiyimlari, shevalari, raqs-qo’shiqlari, harakatli o’yinlarini bilib yozib olish muhim ahamiyatga ega. Tunab qolish va ko’p kunlik sayohatlarda geografik jihatdan izlanish ishlarini olib borish qiziqarlidir. Ya’ni tosh, tuproqlarni noodatiy turlari, shamollarning esish vaqti, tomoni, ob-havoning o’zgarish jarayonlari, shunga asosan qushlar, hayvonlarning harakati(boqishi yoki erkin yurish) ham maxsus kuzatish va izlanishlarni talab etadi. 4.2. Tabiatni muhofaza qilish Tabiatni muhofaza qilish deganda, asosan ikki muhim tadbirni bajarishga to’g’ri keladi, ya’ni: 1. Sayohatchilar tartib-qoidalarni buzmasligi. 2. Boshqalar tomonidan qilingan nojo’ya harakatlarning oldini olish yoki uning salbiy

oqibatlarini tugatish. Ularning qisqacha mazmunlarini quyidagilar bilan ifoda etish mumkin: 1. Sayohatlar jarayonida barcha qatnashchilar o’z joylarini tozalashlari, yong’inlarga yo’l qo’ymaslik, daraxtlarni kesish (sindirmaslik), suvlarni iflos qilmaslik, yashil o’tloqlar, nodir gullarni payxon (oyoq osti) qilmaslik lozim. Bu qoidalar tabiat muvozanatining (ekologiya) saqlanishi va yanada yaxshilanishiga sabab bo’ladi. 2. Ba’zi sayohatchilarning e’tiborsizligi yoki ataylab qilishinatijalarida qurigan o’tlar, shoxlar, daraxtlar yonib ketishi, atrofmuhitga, ayniqsa, hayvonot olamiga katta zarar keltirishi aniq. Shuningdek, odamlarning ekin maydonlari, uy hayvonlari va yashil o’tloqlarda ularga zarar keltirish hollari ham uchrashi mumkin. Ya’ni mevalarni ruxsatsiz olish, tovuq, kurka, qo’zi-uloqlarni o’g’irlash, ot, eshaklarni ruxsatsiz minib boshqa joylarga tashlab kelish kabilar. Bunday salbiy va noxush xususiyatlarga yo’l qo’ymaslik uchun eng avvalo sayohat rahbari va uning faol yordamchilari doimo, har qadamda hushyor bo’lib, kuzatuvchilik ishlarini olib borish lozim bo’ladi. 3. Tabiatni muhofaza qilishning eng muhim yo’li shundaki, joylardagi yerli aholi bilan muloqotda bo’lish, ularning roziligi va ruxsati bilan quyidagi ijtimoiy mehnatni bajarish kerak: – daraxt ko’chatlarini ekish (bahor yoki kuzda), ularni sug’orish; – chorva mollari uchun xashak o’rish, to’plash, tashish; – qo’zi va uloqlarni yig’ish va ularni parvarishlash; – yig’im-terimda (meva, sabzavot, don, poliz va hokazo) ko’-maklashish; – yordamga muhtoj kishilar holidan xabar olish, imkoniyatdarajasida amaliy yordam ko’rsatish yoki mutasaddi tashkilotlar, idoralarga xabar berish. Xulosa qilib aytganda sayohat jarayonlarida barcha maxsus tadbirlar qatorida o’lkani o’rganish, tabiatni muhofaza qilish, ijtimoiy foydali mehnatlarni amalga oshirish muhim ahamiyatga egadir. Shu asosda o’quvchi-yoshlar va mehnatkashlarning ma’naviyma’rifiy madaniyatini tarbiyalash, insoniy fazilatlarni mustahkamlash imkoniyatlari kengayib boradi.

5. Sayohatlarda jarohatlanganlarga birinchi tibbiy yordam berish 5.1. Tibbiy bilim va amaliy malakalarga ega bo ’ lish Ma’lumki tibbiy punktlar tashkil etilmagan maktab, kollej, litsey, oliy dargoh va mehnat jamoasi yo’q hisobi. Shu sababdan shifokorlar bemorlarni tekshirish, davolash va aholini tibbiy bilimlar bilan qurollantirishda astoydil mehnat qilmoqda. 2006-yilning Prezidentimiz tomonidan “Homiylar va shifokorlar yili”, – deb e’lon qilinishi buning negizida o’quvchi-yoshlar, talabalar va mehnatkash ommaning birinchi tibbiy yordam ko’rsatishga doir nazariy bilim hamda amaliy malakalarini egallashlari ham nazarda tutilgan. Umumta’lim maktablari, akademik litseylar, kasb-hunar kollejlari va oliy ta’lim muassasalarida tibbiy bilim va tushunchalar haqida maxsus suhbatlar, ma’ruzalar, amaliy mashg’ulotlar, videotasvirlarni namoyish etish yo’lga qo’yilgan. Bunda asosan kasallikning oldini olish, o’z vaqtida davolanish, jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish kabi sohalarga e’tibor berilmoqda. Qizil yarim oy jamiyati va tibbiyotning ba’zi tarmoqlari hamkorligida birinchi tibbiy yordam berishga doir amaliy mashg’ulotlar ahyon-ahyonda o’tkazib turiladi. Bu aholining tibbiy bilimlarga yetarli darajada ega bo’lishiga kamlik qiladi. Ta’lim muassasalari va mehnat jamoalari qoshidagi tibbiy punkt yoki kabinetlar (mahkamaxona) jarohatlangan va shu kabi voqealar sodir bo’lganda birinchi tibbiy yordam ko’rsatishni o’quvchilar, talabalar va yosh mehnatkashlarga doimiy ravishda o’rgatishlari lozim. Bunday faoliyatlardan sport to’garaklari, ayniqsa, turizm bilan shug’ullanuvchilar (to’garak-seksiya) maqsadli foydalanishlari kerak. Sayohatlarga tayyorgarlik jarayonida birinchi tibbiy yordam ko’rsatish bo’yicha aniq tushuncha va malaka hosil qilish zarur. Eng muhimi dorilarning (aptechka) ishlatilishini yaxshi o’zlashtirish, maxsus tibbiy yordam ko’rsatuvchini (shifokor o’rnida) avvaldan tayyorlash lozim.

5.2. Sayohatlarda birinchi tibbiy yordam berish usullari Sayohatlar jarayonida jarohatlanish yoki boshqa tasodiflar bo’lmasligiga hech kim kafolat beraolmaydi. Qatnashchilarni tartibqoidalar bilan qurollantirish, ularni doimiy ravishda nazorat qilib, kuzatib borish natijasida ko’ngilsiz hodisalarning kamroq bo’lishiga erishish mumkin. U yoki bu sabablar oqibatida quyidagi hodisalar bo’lishi mumkin. 1. Yiqilish, surinish, dumalab ketish oqibatida terining shilinishi, bo’g’inlarning cho’zilishi yoki qo’zg’alishi, suyaklarning chatnashi (yorilishi) yoki sinishi mumkin. 2. Tosh, shox va boshqa o’tkir uchli narsalarga urilish, yiqilishoqibatida mushaklarning yirtilishi (kesilishi), qon tomirlarining yorilishi (uzilishi) natijasida ko’p qon yo’qotish mumkin. 3. Ehtiyotsizlik sababli ovqat pishirish, choy qaynatish, gulxanyoqish yoki atroflarda olov yonishi (pojar) tufayli badan, a’zolarning kuyishi sodir bo’ladi. 4. Quyoshda yalang’och bo’lib ko’p yurish, yotish oqibatidanurlanish (quyosh urishi) vujudga keladi. 5. Daryo, katta ariq, kanal, ko’l, ko’lmaklarda cho’milib cho’kibyoki oqib ketish natijasida ko’p suv yutib hushdan ketish mumkin. 6. Yoqimsiz, eski (achigan) ovqatlar, zamburug’, qo’ziqorin vayovvoyi mevalarni (olcha, jiyda, do’lana, olxo’ri, yong’oq va hokazo) iste’mol qilish natijasida ko’ngil aynish, qusish, qorin og’rig’i va hokazo bo’ladi. 7. Surunkali (xronik) kasalliklarning (ich ketish, yo’talish, boshog’rig’i, buyrak shamollashi va hokazo) asoratlari qo’zg’alishi kabi illatlar ham sodir bo’lishi mumkin. Yuqorida keltirilgan voqealar va yana boshqa hodisalar tibbiy bilimlarga yetarlicha ega bo’lmasligining oqibatidir, deyish ham mumkin. Shu sababdan bir kunlik, tunab kelish, ayniqsa, ko’p kunlik sayohatlarda tibbiy xodimning (shifokor yoki feldsher, hamshira) bo’lishi shart. Ularga maxsus tayyorlangan sanitarlar (qatnashchilar hisobidan) va ma’lum darajada tibbiy malakaga ega bo’lgan bevosita yordam berishlari lozim bo’ladi. Tibbiyot

xodimlari sayohat sharoitlarini bilishlari, zarur bo’lgan dori-darmonlar, texnik vositalar, moslamalarni olib yurishlari shartdir. Shunday bo’lsa-da, sayohat qatnashchilarining deyarli barchasi birinchi tibbiy yordam ko’rsatish qoida va usullarini sayohatlar davomida (musobaqa-slyot) amalda yana sinab ko’rishlari lozim. Zaruriyat bo’lganda esa amaliy yordam ko’rsatish kerak bo’ladi. Ularni quyidagi usullar bilan amalga oshirishga to’g’ri keladi: 1. Yengil yaralarni artib-tozalab (spirt yoki odekalon) bog’lash. 2. Qon tomirlaridan qonning otilib yoki to’xtovsiz oqib turganjoyning yuqori qismini qisib (jugut yoki ro’mol bilan) bog’lash. 3. Qo’l yoki oyoqlarning bo’g’ini chiqsa yoki suyaklar sinsayog’ochlardan moslama (shina) yasab uni qo’shib bog’lash. 4. Yurish holiga ega bo’lmaganlarni 2–3 kishi bo’lib qo’lda yokitayoqlardan yasalgan zambillarda (nosilka) ko’tarib tegishli joyga olib borish. 5. Kuyishning darajalariga qarab yog’ (vazelin) surtish va bog’lash. 6. Suvda cho’kib yoki yiqilib hushsiz bo’lganlarga sun’iy nafasoldirish, og’ziga puflash. Ichidan suvni chiqarish uchun uni qorni bilan tizzaga yotqizib, belidan (orqasidan) bosish, og’zini ochib ro’molni (qoshiq yoki birorta buyum) tishlatish. Bemor nafas olmasa, uning og’zini zo’rlab bo’lsa-da ochish va ro’mol, do’ppi (shapochka) yoki biron buyumni tishlatib qo’yib tilini barmoqlar bilan tortish, chiqarish, ko’kragini (o’pka va yurak usti) sekin-sekin bosish lozim bo’ladi. Og’ir ahvoldagi bemor yoki jarohatlanganlarni yaqin atrofdagi shifoxonaga (medpunkt) yetkazish yoki u yerga borib telefon orqali tibbiy xodimlarni yordamga chaqirish kerak bo’ladi. Hozirgi texnik taraqqiyot jarayonida qo’l telefonlaridan (sotka) sayohatlarda ham maqsadli foydalanish kerak. Umuman olganda sayohatlarda jarohatlanish va ko’ngilsiz hodisalar sodir bo’lmasligiga jiddiy e’tibor berish lozim. Buning eng asosiy chorasi

qatnashchilarni avvaldan tayyorlash, tartibuzarlarni doimo ogohlantirish, ular ustidan qo’shimcha (o’rtoqlari, faollar yordamida) nazorat o’rnatish lozim. Mazkur birinchi tibbiy yordam ko’rsatishni bo’lajak kasb-hunar egalari puxta egallashlari maqsadga muvofiqdir. Chunki bunday holatlar mehnat jarayonida yoki ko’cha-ko’yda ham sodir bo’lishi mumkin. Ularni ko’rganda insoniy fazilat sifatida tezda ko’maklashish har bir kishining vijdonan burchi bo’lmog’i kerak. Mazkur bobga umumiy xulosa qilib shuni aytish lozimki, hozirgi texnik taraqqiyot, odamlarning mehnat va turmush yumushlari bilan o’ta bandligi sababli sihat-salomatlikni saqlash, jismonan barkamol bo’lish kabi hayotiy ehtiyojga e’tibor susaymoqda. O’quvchiyoshlar va talabalarning kundalik jismoniy mashqlarni (o’yin, sport va hokazo) bajarish miqdorlari susayib bormoqda. Sport to’garaklari, jamoalarda muntazam shug’ullanuvchilar soni 15–20% dan oshmaydi. Yil davomida o’tkazilayotgan 10–15 ta sport musobaqalarida faol ishtirok etuvchilar ham 15–20 %ga yetib boradi. Xullas 65– 75% o’quvchi-yoshlar va talabalar jismoniy mashqlar (sport, o’yinlar va hokazo) bilan muntazam shug’ullanib o’zlarining barkamolligini oshirishdan orqada qolmoqda. Bunday sayohat ko’rsatkichlar ziyolilar va mehnatkashlar o’rtasida ko’p bo’lsa-ko’pki, oz emas. Buning ustiga ommaviy piyoda yurish sayohatlarini tashkil qilish e’tibordan chetda qolib ketmoqda. Sayohatlarning tarbiyaviy va sog’lomlashtirish xususiyatlarini keng targ’ibot qilish, o’quv dasturlari va ish rejalarida mazmun topgan sayohatlarni maqsadli tashkil qilish hamda o’tkazishni yo’lga qo’yish, ularning sifat darajasini doimiy ravishda nazorat ostiga olish lozim. Bunda mutasaddi vazirliklar, jamoatchi sport uyushmalari (“Yoshlik”, “Talaba” va hokazo) va ayniqsa, “O’zbekturizm” kompaniyasining quyi tarmoqlaridagi (viloyat, shahar-tuman, o’quv yurti) mutasaddi xodimlarning mas’uliyatlarini oshirish lozim bo’ladi. Eng muhimi esa ta’lim muassasalarida turizm bo’yicha klublar (seksiya yoki jamoa) tashkil qilish, ularning faoliyatini zamon talablari darajasida olib borish zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.«O`zbekistonda turizmni rivojlantirishning 2005 yilgacha bo`lgan davlat dasturi», O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 15.01999 yildagi UP-2286 farmoni. 2. O`zbekiston Respublikasining «Turizm to`g`risidagi qonuni». Xalq so`zi gazetasi 109.1999. 3. Александров А.Ю. Международный туризм. Уч.пособие для вузов.- М.: Аспект Пресс, 2000 Биржаков М.Б. Введение в туризм. С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004 5 . Лицензирование и сертификацие в туризме. Учебное пособие Дехтярь Г.М.: Финансы и статистика, 2003 г. 6 . Маринин М.М. Туристские формальности и безопасность в туризме.2000

O'xshashlar

Turizmning shakllari va turlari

Turizmning tashkiliy rivojlanish tarixi

Turizm sohasining tasniflanishi va turlari

Turistik marshrutlarni ishlab chiqish

Turizmni rivojlantirish shakllari