Personalni rag’batlantirish - Iqtisodiyot - Referatlar

Personalni rag’batlantirish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

629.5 KB

Ko'chirib olish

Personalni rag’batlantirish Reja: 1. Personalning mehnatga qiziqishini oshirish 2. Personalni moddiy rag’batlantirish 3. Personal mehnatiga haq to’lash

Personalning mehnatga qiziqishini oshirish Korxona maqsadiga erishish - ishlab chiqarishda yuqori samaradorlikni ta’minlash personal o’z xizmat vazifasini sidqidildan, tashabbuskorlik ko’rsatib bajarishiga bog’liq. Buning uchun xodimlar o’z ishlariga chinakamiga qiziqishlari kerak. Qiziqish (motiv) - bu insonni muayyan faoliyatga undovchi ichki va tashqi harakatlantiruvchi kuchlardir. Qiziqish insonga uning ehtiyojlarini qondirish uchun nima qilish va buni qanday qilish kerakligini belgilaydi. Qiziqish jarayonini to’rt bosqichga bo’lish mumkin: 1. Ehtiyojning paydo bo’lishi. 2. Ehtiyojni qondirish yo’llarini izlash. 3. Ehtiyojni qondirish uchun faoliyatga kirishish. 4. Ehtiyojning qondirilishi, moddiy yoki ma’naviy rag’batlantirishga ega bo’lish. Ehtiyoj - insonning hayot kechirishi, shaxs va ijtimoiy guruhni rivojlantirish uchun ob’ektiv zarur narsalar. Biologik va ijtimoiy ehtiyoj bir-biridan farq qiladi. Biologik ehtiyoj - suv, havo, oziq-ovqatga, hayot kechirish uchun zarur boshqa narsalar - uy-joy, kiyim-kechak, ro’zg’or buyumlari, shuningdek, avlodni davom ettirishga ehtiyoj. Ijtimoiy ehtiyoj - millat, ijtimoiy guruhga mansublikka, o’z shaxsini, erishgan muvaffaqiyatlarini rivojlantirish, o’z qobiliyatini namoyon etish, boshqalartomonidan o’sish qobiliyatlari e’tirof etilishiga ehtiyojdir. Personal ehtiyojlarini qondirish hisobiga mehnatga qiziqtirishda inson, shaxs eng asosiy masaladir. Zamonaviy menejmentda inson - boshqaruvning bosh sub’ektidir. Ushbu yondashuvga muvofiq inson korxona uchun emas, balki korxona inson uchun zarurdir. Personalni boshqarish strategiyasi, tuzilmasi va jarayoni xuddi ana shu xodimlar shaxsiy xususiyatlarini hisobga olishga asoslanadi. Inson ko’pgina fanlar (falsafa, sotsiologiya, psixologiya, tibbiyot, pedagogika, tarix va boshqalar) tadqiqining ob’ekti hisoblanadi. Personalni

boshqarish nazariyasida inson birtomondan, ijtimoiy guruhning eng muhim yadrosi, ikkinchi tomondan esa boshqaruv jarayonining harakatlantiruvchi kuchi sifatidagi tadqiq ob’ektidir (9.1- rasm). Shaxs - individga jamiyat a’zosi sifatida tavsif beruvchi ijtimoiy muhim xususiyatlarning barqaror tizimidir. rasm. Insonga oid tushunchalar tavsifi Inson Insoniy guruhlar Insoniy shakllanish bosqichlari Insoniy rivojlanish bosqichlari Insonning hususiyatlari Shaxsni farqlovchi belgilar Inson faoliyat ko’rsatadigan sohalar Insonning ijtimoiy hususiyatlari Shaxsni ijtimoiy turlari Jamiyat Millat Avlod Oila Identifikatsiyalash Personalllashtirish Individuallashtirish Biologik mavjudot ShaxsIndivid Individuallik Ong Til Muloqot Mehnat Tajriba Faoliyat Shaxsiy sifatlar Shaxs psixologiyasi Bilim va mahorat Intellektual mahorat Madaniy daraja Iqtisodiyot Fan San’at Tibbiyo t Pedagogika Boshqaruv Qobily at Extiyoj Qiziqish Faoliyat Munosabat Muassasalar Xohlayman, bilaman, ifodalayman Xohlayman, bilaman, ifodalay olmayman Xohlayman, bilamayman, ifodalay olmayman Xohlayman, bilamayman, uddalayman Xohlamayman, bilaman, uddalayman Xohlamayman, bilamayman, uddalayman Xohlayman, bilamayman, uddalay olmayman

Ayni paytda shaxs bilan birga insoniyat avlodiga mansub alohida vakil - individ hamda ushbu individni boshqalardan farqchovchi xususiyatlar yig’indisi - individuallik tushunchalari ham mavjuddir. Qiziqtirish (motiva ts iya) tushunchasi fanda bir necha ma’noga ega. Boshqaruv nazariyasida bu o’zini va boshqalarni korxona maqsadiga erishishga qaratilgan muayyan faoliyatga qiziqtirish jarayonidir. Psixologik nuqtai nazardan esa qiziqish xodim sub’ektiv faoliyati jarayoni, deb tushuniladi. Qiziqtirishning boshqaruvdagi hamda shaxsiy-psixologik mazmuni o’zaro bog’liqligi personalni boshqarishda texnika tizimlarini boshqarishdan farqli o’laroq, boshqaruv ob’ekti va sub’ekti maqsadlarining muvofiqlashtirilishi bilan belgilanadi. Bunday muvofiqlashtirish turlicha tarzda amalga oshirilishi mumkin. Lekin bu jarayonda albatta ikki tomon - ob’ekt ham, sub’ekt ham ishtirok etadi. Buning natijasida esa boshqaruv ob’ektining muayyan mehnat faoliyati, pirovard natijada bu faoliyatning muayyan natijasi bo’ladi. Qiziqtirish jarayoni negizida qiziqishning moddiy, ijtimoiy-psixologik, ma’naviy, ijodiy va boshqa omillari yotadi. 9.2-rasmda menejerlar o’rtasida o’tkazilgan so’rovda yaxshi mehnat qilishga nima qiziqtirishi to’g’risidagi ma’lumotlar keltirilgan. Qiziqtirish nazariyalarini ikki guruhga ajratish mumkin: - mohiyat bo’yicha qiziqtirish nazariyasi; - jarayon bo’yicha qiziqtirish nazariyasi.

Mohiyat bo’yicha qiziqtirish nazariyalari ehtiyoj deb nomlanuvchi, insonlarni boshqacha emas, balki xuddi shunday harakat qilishga undaydigan ichki qiziqishlarni aniqlashga asoslangan. Ushbu guruhga Abraxam Maslou, Devid Mak- Klelland va Frederik Ger ts berg, Skinner Bernard nazariyalari taalluqlidir. Jarayon bo’yicha qiziqtirish nazariyalari zamonaviyroq bo’lib, inson faoliyati modellariga asoslanadi (kutish nazariyasi. adolat nazariyasi va Porter- Louler qiziqtirish modeli). Ushbu ikki guruh nazariyalari bir-birini istisno etmaydi, balki o’z muayyan qo’llanish sohalariga egalar. Ular mohiyatini chuqurroq anglash uchun tagzamin tushunchalar - ehtiyoj va rag’batlantirishning mohiyatini bilish kerak bo’ladi. Ehtiyojlarni ushlab ko’rish yoki o’lchash mumkin emas. Ular to’g’risida insonlarning xatti-harakatlari orqali tasavvur hosil qilish mumkin. Ehtiyojlar faoliyat uchun qiziqish uyg’otadi. Insonlarning xatti-harakatlari va ular bu xatti-harakatlarini uyg’otuvchi qiziqishlarni turli modellarda keltirish mumkin. Ulardan biri 9.3-rasmda tasvirlangan. rasm. Yaxshiroq mehnat qilishga undovchi omillar Daromard yuqori bo’lsa Erishgan muvaffaqiyatni rivojlantirish imkoniyati bo’lsa Ko’proq mustaqillik berilsa O’z g’oyalarini amalga oshirish bo’lsa Mehnat ta’tili uzunroq bo’lsa Ishonchliroq ish joyi bo’lsa Ish vaqti kamroq bo’lsaKo’proq ta’sir ko’rsatish imkoniyati bo’lsa Egiluvchan ish grafigiQiziqarli mehnat faoliyati Qarilik yaxshiroq ta’minlansaMehnat yaxshi e’tirof etilsa So’roqda ishtirok etgan 100 menejerdan har biri ushbu sharoitlarda yaxshiroq ishlashga intilishni bildirgan bir necha javob variantlari berilgan Yaxshi muhit bo’lsa Boshqaruv usuli yaxshiroq bo’lsa 4 82 5 2 5 5 2 12 3 2 2 1 6 11 2 12 2 1 3 1 3 2 5025 2 1 1

Qiziqtirish nazariyasida rag’batlantirish - inson o’zi uchun qimmatli hisoblagan hamma narsa muhim hisoblanadi. Insonlarda qimmatlilik tushunchasi turlicha, shuning uchun rag’batlantirishni baholash ham ularda bir-birlarinikidan farklanadi. Rag’batlantirishning ikki turi mavjud: Ichki rag’batlantirishni ishning o’zi beradi. Bunga mehnat jarayonidan qoniqish hosil qilish hissi, ko’zlangan natija yoki maqsadga erishish, mehnatning ijtimoiy ahamiyatini anglash va shu asosda o’z-o’zidan g’ururlanish kiradi. Ish jarayonida xodim o’z ehtiyojini o’zi kabilar, ya’ni boshqa kishilar bilan munosabatda bo’lish orqali qondiradi. Tashqi rag’batlantirish korxona, tashkilot tomonidan beriladi. Ish haqi, martabaning yuqorilashuvi, hamkasblar, rahbarlar tomonidan bildiriladigan maqtovlar va e’tiroflar, qo’shimcha to’lovlar, qo’shimcha ta’tillar, xizmat avtomobili, mukofotlar - shular sirasiga kiradi. Mohiyat bo’yicha qiziqtirish nazariyalariga quyidagilarni keltirish mumkin. S. Bernard nazariyasi. Ushbu nazariyaga muvofiq: 1. Korxona mehnat jamoasi a’zolari bo’lgan shaxslar o’zaro bir-birlariga bog’liqholda faoliyat ko’rsatadigan tizimni tashkil etadi. 2. Korxona o’z mehnat jamoasi a’zolariga rag’batlantirish orqali ta’sir ko’rsatadi, ana shu rag’batlantirish hisobiga xodimlar korxona maqsadlariga erishish uchun o’zlaridan talab qilinadigan mehnat ulushini qo’shadilar. 3. Xodimlarni rag’batlantirish ularning korxonaga qo’shayotgan Ehtiyojlar MaqsadFaoliyatQiziqish Ehtiyoj qondirish natijalari Ehtiyoj qondirilgan Ehtiyoj qisman qoldirilgan Ehtiyoj qondirilmagan rasm. Ehtiyoj orqali aniqlanadigan qiziqish modeli

hissalariga mos kelsa yoki bu hissadan ortiq bo’lsagina ularning mehnat samaradorligi yuqori bo’ladi. A. Maslou nazariyasi qiziqtirishning eng mashhur nazariyasi hisoblanadi. Bu nazariyaga binoan insonlar hamisha qandaydir narsaga ehtiyoj sezadilar. Ehtiyojlar birlamchi va ikkilamchi, besh darajali bo’ladi (9.4- rasm). Bu ehtiyoj darajalari ustuvorligi bo’yicha bosqichma-bosqich joylashadi. Ehtiyojlar qondirilmagan bo’lsa insonni faoliyatga undaydi. Qondirilgan ehtiyojlar insonlarda qiziqishni so’ndiradi. Birorta ehtiyoj qondirilgan bo’lsa, uning o’rnini boshqa ehtiyoj egallaydi. Odatda inson birdaniga bir necha narsaga ehtiyoj sezadi. Piramidaning pastki qismidagi ehtiyoj birinchi navbatda qondirilishi talab etiladi. Quyi darajadagi ehtiyojlar qondirilgandan so’ng yuqori darajadagi ehtiyojlar insonga kuchliroq ta’sir ko’rsata boshlaydi. YUqori darajadagi ehtiyojlarni quyi darajadagi ehtiyojlarga qaraganda ko’proq vositalar orqali qondirish mumkin. D. Mak-Klelland nazariyasi insonning uch ehtiyojiga asoslangan: Maqsadga erishish ehtiyoji. Bu insonning o’z oldida turgan maqsadga avvaldagiga qaraganda samaraliroq erishishga intilishini anglatadi. rasm. A. Maslou boyicha ehtiyoj darajalari piramidasi 1-daraja 3-daraja2-daraja 4-daraja 5-daraja O’zini namoyon etish ehtiyoji Hurmat va e’tirofga erishish ehtiyoji Ijtimoiy guruhga mansublik ehtiyoji Barqarorlik ehtiyoji Fiziologik ehtiyojlar Kafolatli ish, barqaror ish haqi, pensiya taminoti Oziq-ovqat, uy-joy, ro’zg’or buyumlari va hakazolar Qobilyatni namoyon qilish Bilimlarni ko’paytirish Vakolatni kengaytirish Kasbiy malaka Ishda mustaqillik Jamiyat tomondan etirof etish Odamlar bilan aloqa Jamoa hurmati

SHeriklik ehtiyoji insonning atrofdagilar bilan do’stona munosabatda bo’lishga intilishida namoyon bo’ladi. Hokimiyatga ehtiyoj insonlarning jamoaga rahbarlik qilish, resurslarni taqsimlash va hukmronlik qilishning boshqa vosita-lariga intilishlarida seziladi. Y u qoridagi nazariyaning asosiy mohiyati quyidagichadir: D. Mak-Klellandning ehtiyojlar nazariyasida ko’rsatilgan hokimiyatga ehtiyoj boshqa insonlarga ta’sir ko’rsatish xohishi sifatida namoyon bo’ladi. Shu ma’noda boshqaruv hokimiyatidan foydalanish, bunday ehtiyoj sezayotgan insonlarning o’z maqsadlarini amalga oshirish imkoniyatlari bilan jalb etadi. Bu toifa insonlar shijoatli, irodali, qat’iyatli shaxslar bo’lib, ular o’z nuqtai nazarlarini qattiq turib himoya qiladilar, o’zgacha fikrlarga qarshilik ko’rsatadilar. Ular ko’p hollarda yaxshi notiq bo’lib, boshqalarni o’ziga jalb eta oladilar. Maqsadga erishish ehtiyoji esa ko’zlangan, rejalangan narsaga erishish jarayoni orqali qondiriladi. Ya’ni bunga ehtiyoj sezuvchilar faqat muayyan lavozimni egallash (bu ko’p hollarda ro’y bersa ham) bilan qanoatlanib qola olmaydilar. Ana shunday shaxslar tavakkalchilikni ehtiyotkorlik bilan qiladilar. Ular muammoni hal qilish mas’uliyatini o’z zimmasiga olishdan cho’chimaydilar. Ayni vaqtda bu insonlar erishgan natijalari uchun aniqrag’batlantirishni xoxlaydilar. Ular ishda tashabbuskorlar. Bu shaxslar erishilgan natijalariga qarab muntazam takdirlanib turilishlari kerak. Sheriklik ehtiyoji hamkasblar, jamoa a’zolari bilan do’stona munosabatlar o’rnatishda, boshqalarga yordam ko’rsatishni yoqtirishda namoyon bo’ladi. Bu toifa kishilar doimiy muloqotda bo’lish imkoniyatini beradigan ishlarni xush ko’radilar. Rahbarlar bunday shaxslarga ko’proq e’tibor qaratishlari, jamoada do’stona munosabat o’rnatish, o’zaro fikr almashib turish uchun ularni tez-tez birga yig’ib turishlari lozim. F. Gertsberg nazariyasi. U firmalardan birining 200 nafar xodimi o’rtasida so’rovnoma o’tkazib, ushbu tadqiqotlari natijasida o’z qiziqtirish nazariyasini yaratgan. Bu nazariya F. Ger ts bergning ikki omil nazariyasi ham deb ataladi.

F. Ger ts bergning ishdan qanoat hosil qilishning ikki omillik nazariyasi jadvalda keltirilgan. Ushbu nazariya qiziqtirishning barcha omillarini ikki guruhga ajratishni ko’zda tutadi. Mazkur nazariyaga ko’ra mehnat sharoiti omillari inson mehnat qiladigan muhit, qiziqtiruvchi omillar esa mehnat xususiyatlari va mohiyati bilan bog’liqdir. F.Ger ts berg fikricha, mehnat sharoiti omillarining mavjudligi xodimlarni ishga qiziqtirmaydi. Bu omillar faqat ishdan qoniqmaslik hissini uyg’otmaslikka xizmat qiladi. Faoliyat samaradorligini oshirishga qiziqtirish uchun qiziqtiruvchi omillar mavjud bo’lishi kerak. Ushbu nazariyadan samarali foydalanish uchun mehnat sharoiti va qiziqtiruvchi omillar ro’yxatini tuzish hamda xodimlarning o’zlariga ular nimani xoxlashlarini tanlab olish imkonini berish kerak. S h u bilan bir qatorda, F. Ger ts berg nazariyasi kamchiliklardan xoli emasligini ham ko’rsatish lozim. Insonlarning ehtiyojlari turlicha bo’lishi sababli muayyan bir omil bir xodimda ishdan qanoatlantirish, boshqasida esa qoniqmaslik hissini uyg’otishi mumkin. SHu sababli omillarni ikki guruhga bo’lishni shartli deb qabul qilish darkor. Mohiyat bo’yicha qiziqtirish nazariyalarida ehtiyojlar guruhlari va ular darajalari keltirilgan. Bu nazariyalarga muvofiqehtiyojlar guruhlari taqqoslama nisbati bilan rasm orqali tanishish mumkin. F. Gertsberg modeli jadval Mehnat sharoitlari omilllari Jamoadagi o’zaro munosabat Ish haqi Ish sharoiti Korxona siyosati Ish ustidan bevosita nazorat darajasi Qiziqtiruvchi omillar Yuksak ma’sulyat darajasi Ish natijalari etirof etilishi va ma’qullanishi Shuhrat qozonish Muvaffaqiyat qozonish Ijodiy va kasbiy rivojlanish imkoniyati

Mohiyat bo’yicha qiziqtirish nazariyalari insonlar faoliyatini belgilovchi ehtiyojlar va ular bilan bog’liq omillarga asoslangan. Jarayon nazariyalari esa inson turli maqsadlarga erishish uchun kuch- g’ayratini qanday taqsimlashi hamda faoliyat turini qanday tanlashini tahlil etadi. Jarayon nazariyalariga muvofiq insonning faoliyati faqatgina ehtiyojlar bilan belgilanmaydi. Shaxsning faoliyati shuningdek, uning umid qilishi (mazkur sharoitda) hamda tanlagan faoliyatining ehtimol tutiladigan oqibatlari bilan ham belgilanadi. Xususan, Viktor Vrumning umid qilish nazariyasiga muvofiq, ehtiyojning mavjudligi insonni muayyan maqsadga erishishi uchun qiziqtirishning yagona zarur sharti emas. Inson, shuningdek, o’zi tanlagan faoliyat turi ehtiyojini qondirishga olib kelishiga ishonch hosil qilishi kerak. Mazkur nazariya uchta o’zaro bog’liqlikka asoslangan: mehnat sarfi - natija (M-N), natija - rag’bat (N-R), qadrlanish (rag’batdan qoniqish qilish). rasm.Mohiyat bo’yicha qiziqtirish nazariyalariga muvofiq ehtiyojlarning o’zaro bog’liqligiA. Maslou nazariyasi O’zini namoyon qilish ehtiyoji Hayot kechirish ehtiyoji Shuhrat qozonish ehtiyoji Fiziologik ehtiyojlar Barqarorlik ehtiyoji Mansublik ehtiyoji Hurmat va etirofga erishish ehtiyoji Sherlik ehtiyoji Mehnat sharoiti omillari Boshqaruv Nazorat Ish haqi Guruhlararo munosabat Mehnat sharoiti Maqsadga erishish ehtiyoji Sherlik ehtiyoji Hokimyat ehtiyoji D. Mak-Klelland nazariyasi F. Gersberg nazariyasi K. Al’derfer nazariyasi Qiziqtiruvchi omillar Tan olishga erishish Ish jarayoni Masulyat Shuhrat qozonish

M-N munosabatida umid qilish - bu sarf qilingan kuch-g’ayrat va erishilgan natija o’rtasidagi nisbatdir. N-R munosabatidagi maqbullashtirish - bu erishilgan natijalar darajasi uchun mukofotlanishni kutishdir. Qadrlanish - umid qilish nazariyasida qiziqtirishni belgilaydigan uchinchi omil hisoblanadi (rag’batlantirish yoki mukofotlanish qimmati). Qadrlanish muayyan rag’batlantirish olinishi munosabati bilan qanoatlanish yoki qanoatlanmaslikning ehtimol tutilgan darajasidir. Aytaylik, xizmatchi bajarilgan ish uchun oyligiga ustama mukofot oldi. U esa lavozimda ko’tarilishni kutayotgan edi. Bu xrlda qiziqtirish susaygan bo’ladi. V. Vrum xodimlarni ishga qiziqtirishni shakllantirish algoritmini quyidagicha belgilaydi: Insonlar olingan rag’bat hamda sarf-qilingan kuch-g’ayratning nisbatini sub’ektiv aniqlaydilar (baholaydilar) va shundan so’ng xuddi shunday ishni bajargan xodimlar olgan rag’bat bilan solishtiradilar. Xodimlarda norozilik tug’ilsa, ularni rag’bat-lantirish lozim, agar e’tirozlar asosli bo’lsa xatoni to’g’rilash lozim. Insonlarning o’zlari ham ishga sarf qilayotgan kuch-g’ayratlarini kamaytirish yoki mukofot miqdorini oshirish hisobiga adolatni tiklashlari mumkin. O’zlariga mukofot umid qilingandan ko’p berilyapti, deb hisoblaydigan xodimlar avvalgidek samara bilan mehnat qiladilar yoki kuch-g’ayratlarini yanada oshiradilar. Bu adolatlilik nazariyasi hisoblanadi.x x = Sarflangan kuch-g’ayrat ko’zlangan natija berishini kutish Kutilayotgan rag’bat qadri Natijalar umid qilinayotgan rag’bat ketirishini kutish Qiziqish

Ba’zi korxona yoki tashkilotlarda to’lovlar miqdori sir tutiladi. Bu ko’p hollarda adolatsizlikka yo’l qo’yilmoqda, degan shubha tug’diradi. Hatto bunday shubha uchun asos bo’lmasligi ham mumkin. Umuman esa to’lovlar miqdorini to’la sir tutish amalda juda qiyindir. Porter-Louler modeli umid qilish nazariyasi va adolatlilik nazariyasi xususiyatlarini hisobga olishga asoslangan. Unga muvofiq, erishiladigan natijalar xodimlar sarf qiladigan kuch-g’ayratga, ular qobiliyatlari va xarakterlariga, shuningdek, xodimlar rolining rahbariyat va jamoa tomonidan baholanishiga bog’likdir (9.6- rasm). Ushbu rasmda aks etganidek, xodim tomonidan erishilgan natijalar sarf qilingan kuch-g’ayrat (3), inson qobiliyati va rolini anglashiga (5) bog’likdir. O’z navbatida sarf qilingan kuch-g’ayrat darajasi rag’batlantirish qimmati (1) va xodim sarf qilingan kuch-g’ayrat bilan rag’batlantirish o’zaro aloqadorligiga qanchalik ishonishiga bog’liqdir. Talab etilgan natijaga (6) erishish bajarilgan ishdan qoniqish hosil qilish, o’z malakasiga ishonchi hamda o’z-o’zini hurmat qilishdan iborat. Ichki rag’batlantirish (7), shuningdek, rahbarning maqtovi, shuningdek, shuhrat qozonishda o’sish kabi tashqi rag’batlantirish (8)ga olib kelishi mumkin. Ish natijasi bilan adolatli, deb qabul qilinadigan rag’batlantirish (9) o’rtasidagi chiziqlar xodimlar u yoki bu ish natijasi uchun beriladigan rag’batlantirishni adolatli deb hisoblashlari uchun o’z mezonlariga ega ekanligidan dalolat beradi. Mehnat faoliyatidan qoniqish hosil qilish (10) bu adolatlilik (9) hisobga olingan holda ichki vatashqi rag’batlantirish natijasidir. Qoniqish (10) rag’batlantirish qimmati (1) amalda qanchalik qimmatga ega ekanligi o’lchovidir.

Bu baho xodimning kelgusida duch kelishi mumkin bo’lgan vaziyatlarga o’zining munosabatini belgilashda muhim ahamiyatga egadir. Ilmiy tadqiqotlar va amaliyot ishga qiziqtirish samarador-ligini oshirish imkonini beradigan qoidalarni shakllantirgan. Ularning asosiylari quyidagilardan iboratdir: - maqtov dakki berish va asossiz tanqiddan samaralirokdir. — mukofotlash sezilarli darajada bo’lishi va darhol amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir (mehnat samarasi va uni rag’batlantirish orasida uzilishga yo’l qo’ymaslik); — mo’ljal qilinmagan va doimiy hisoblanmagan rag’batlantirish kutilayotgan va mo’ljal qilingan mukofotlarga qaraganda ishga qiziqtirish samaradorligini oshiradi; — xodim va uning oila a’zolariga doimiy e’tibor - juda muhim qiziqishdir; — insonlarga g’alaba nashidasi yoqadi, shuning uchun ularga ko’proqo’zlarini g’olib chiqqan deb his qilish imkoniyatini yaratish kerak; — faqat asosiy maqsadga erishganlik uchungina emas, oraliq natijalar uchun ham rag’batlantiring; — xodimlar faoliyat ko’rsatishlarida o’zlarini erkin his qilishlari, rasm. Porter-Louler modeli Qobilyat va harajatlar 4. Natijalar (bajarilmagan ish) 6. Qoniqish hosil qilish 10 Tashqi rag’batlantirish 8.Adolatli deb qabul qilinadigan rag’batlantirish 9. Ichki rag’batlantirish 7. Hodim rolini baholash 5.Kuch-g’ayratlar va rag’batlantirish aloqadorligi ehtimolligini baholash 2. 3 Sarf–qilingan kuch- g’ayrat 3. Rag’batlantirish qiymati 1.

vaziyatni o’zlari nazorat qilishlari uchun imkoniyat bering; — boshqalarning o’zlarini hurmat qilishlari hissini kamsitmang; — katta miqdordagi va kamdan-kam odamga nasib qiladigan mukofot hasad uyg’otadi, uncha katta bo’lmagan va tez-tez berib turiladigan mukofotlar ko’pchilikni qanoatlantiradi; — oqilona ichki raqobat - taraqqiyot omilidir; Ish joyida o’zini tutish natijalari ko’nikma va qobiliyat qiziqtirilishiga bog’liqdir. Ya’ni ko’zlangan natijaga yuksak qiziqtirish va uncha katta bo’lmagan ko’nikma hamda qobiliyat yoki uncha katta bo’lmagan qiziqtirish va katta qobiliyat hamda ko’nikma orqali erishish mumkin. Qiziqtirish yuqori darajada bo’lib, qobiliyat va ko’nikmalar past darajada bo’lsa xodimlarning maxsus o’quvini tashkil etmasdan ishga qiziqtirishni yanada kuchaytirishga intilmaslik kerak. Yuksak qobiliyat va ko’nikma hamda qiziqish darajasi past holda zarur rag’batlantirish omillarini izlab topish talab etiladi. Bunda ishga qiziqtirish maqsadlarini oldindan e’lon qilish darkor. Yaqin-yaqingacha ba’zi korxonalarda mehnat samaradorligi xodimlarni tanlash, joy-joyiga quyish va ularni o’qitishga bog’liq, deb hisoblab kelinardi. Va hozir ham shunday deb o’ylanmoqda. Holbuki, yuksak samara bilan faoliyat ko’rsatayotgan kompaniya va firmalarning tajribasi samaradorlikka erishishda ishga qiziqtirishning ahamiyati yuqori ekanligidan dalolat beradi. Bu quyidagicha hisoblab chiqilishi mumkin: Samara = qobiliyat (bilim va tajriba) x ishga qiziqtirish Inson qobiliyati uning jismoniy va bilim imkoniyatlari bilan belgilanadi. Bu imkoniyatlar bilan birga mehnat sharoiti. hamda ishlashga tayyorgarlik ham samaradorlikni ta’minlaydi. Ishlashga tayyorlik esa shaxsning ishga qiziqishi va undan qanoat-lanishi, ehtiyojlari, mehnat natijalariga muvofiq rag’batlanti-rilishi bilan belgilanadi.

Ishga qiziqishni tahlil etishda qiziqtirish omillari - ehtiyoj, qiziqish sabablari (motivlari) va rag’batiga alohida e’tibor qaratish lozim. Shaxs uchun biror narsa etishmasa, u shu ehtiyojni qondirishga qaratilgan aniq maqsadli harakatlar qiladi. Shuning uchun ehtiyojlar insonni faollashtiruvchi manba vazifasini o’taydi. Ehtiyojlarni faqat maqsadga erishish orqali qondirish mumkin. Bunda birlamchi va ikkilamchi ehtiyojlar farklanadi. Birlamchi ehtiyojlar fiziologik tabiatga ega. Bu ovqatlanish, tashnalikni qondirish, uxlash va hokazo tug’ma ehtiyojlardir. Ikkilamchi ehtiyojlar psixologik xarakterga ega va tajriba orqali anglanadi. Bu muvaffaqiyatga erishish, hurmatga sazovor bo’lish, rahbarlik qilish, biror narsaga o’zini dahldor deb his etish ehtiyojlaridir. Insonlar orttiradigan tajriba turlicha bo’lishi sababli ularning ikkilamchi ehtiyojlari bir-birlarinikidan ko’proq darajada farqlanadi ( rasm).

Ehtiyojlar rag’batlantirishlar orqali qondiriladi. Ishga qiziqtirish nazariyalarida rag’batlantirish shunchaki pul va imtiyozlardan ancha kenfoq ma’no kasb etadi. Rag’batlantirish inson o’zi uchun qadrli deb hisoblaydigan hamma narsani qamrab oladi. Lekin odamlarda qadr tushunchasi har bir inson uchun O’zini namoyon etish maqsadi Mavqe, nufuz, g’urur Aloqa qilishga , o’zaro tenglik asosida munosabat o’rnatishga entilish Barqarorlika intilish, tavakkalchilikdan himoyalanish Fiziologik ehtiyojlar: suvga tashnalik, ochlik, nafas olish, kiyim-kechak va hokazolar Ikkilamchi ehtiyojlar Birlamchi ehtiyojlar Shaxsiy qiziqtirish Umumiy maqsad Jamoa uchun faxrlanish, guruhiy tabakkurlik, javobgarlik ruhi, raqobatda g’alabaga erishishga intilish Guruhiy muhit, guruhiy nafrat, guruhiy qiziqishlar, yetakchilarga ergashish hamfikrlik Jamoaning tashkil etilishi Manfaatlarning mosligi, bosim, ikkilamchi guruhlar va hokazolar Guruhiy qiziqtirish Ko’p Kam rasm. Qiziqish (motiv) sabablari darajasi

o’ziga xos bo’lishi sababli ularning rag’batlantirishni baholashlari va bu rag’bat qiymati to’g’risidagi tasavvurlari ham turlicha bo’ladi. Qiziqish sabablari (motivlari)ga insonni biror narsa yoki muayyan tarzda o’zini tutishga da’vat qiluvchi ichki kuch sifatida qaraladi. Hozirgi davrda insonning mehnat faoliyati bilan shug’ullanishga qiziqishi sabablari ancha murakkab, odatda ularni tushunib etish qiyin, demakki bu qiziqishga ta’sir o’tkazish ham oson emas. Insonning qiziqishi tarkibiga uning xatti-harakatlari asosi, deb qarash mumkin. Bu tarkib muayyan barqarorlikka ega. Shunga qaramasdan, insonni tarbiyalash jarayonida, uning ta’lim saviyasi oshishi bilan qiziqish tarkibi ham o’zgarib boradi. Shaxsiy qiziqishlar inson bajarishi kerak bo’lgan ishga to’la-to’kis mos bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Jumladan, insonni samarali mehnat qilishga quyidagi asosiy qiziqishlar undaydi: — kasbga qiziqish; — iloji boricha ko’proq moddiy. rag’bat olishga intilish; — xodim bajarayotgan ishining uni bu ish moddiy jihatdan uncha qiziqtirmasa ham muhimligi va zarurligini anglab etishi. Rag’bat insonga uning mehnat faoliyati natijalarini munosib baholash sifatida taklif etiladi. Inson ko’pgina rag’batlarni ularning mohiyatini anglab etmasdan, ya’ni beixtiyor qabul qiladi. Turli insonlarda aniqrag’batlarga munosabat bir xil emas. Ko’pgina tadqiqotlarda rag’batlar faoliyat uchun tashqi da’vat, qiziqish sabablari esa ichki da’vat deb ta’riflanadi. S h unday ekan rag’bat va qiziqish sabablarini, eng avvalo, ularning insonni faoliyat ko’rsatishiga undashi birlashtirib turadi. Biroqagar rag’bat manfaat (moddiy, ma’naviy, guruhiy, shaxsiy) orqali faoliyat ko’rsatishga undasa, qiziqish asosida esa ham manfaat (mukofotlash, lavozimda ko’tarilish), ham shaxsiy sabab (burch, qo’rqish, mas’uliyat hissi va hokazolar) yotadi. Shuning uchun qiziqish sabablari (motiv) rag’batga nisbatan kengroqma’noga ega.

Rag’batlantirish chora-tadbirlari muayyan shaxslar ehtiyojlarini hisobga olgan holda ishlab chiqilishi darkor. Xodimning ishga qiziqishini tegishli rag’batlantirish usuli orqali o’zgartirish mumkin. Rahbarlar uchun bu rag’batlantirishlar bir xil shaklda emas, balki xodimlarning shaxsiy ehtiyojlariga muvofiq ishlatilishi kerak, degan ma’noni anglatadi. Inson oldida turgan vaziyatga duch kelar ekan uni hal etish uchun o’zini-o’zi qiziqtirishi mumkin. Bu insonning o’zida uning irodasi bilan paydo bo’ladi. Ana shu qiziqish muvaffaqiyatga erishishga, ishni oxiriga etkazishga, bilimni egallashga, manfaatga intilish va hokazolar bo’lishi mumkin. Shu bilan birga qiziqishni tashqi muhit, jumladan bevosita rahbar rag’batlar orqali uyg’otishi mumkin. Xodimni rag’batlar orqali vazifani hal etishga undash ekstravert qiziqtirish, deb nomlanadi. Korxonada ishga qiziqtirish jarayonlari, masalan mukofotlash, farmoyish chiqarish, ijtimoiy e’tirof etish va hokazolar qiziqtirishning xuddi shu turiga taalluqlidir. Maqsadlarni oddiy ijrochilar uchun tushunarli holda etkazish, bu xodimlarda ushbu maqsadlarga erishishda o’zlarining rolini anglab etishlari, o’z kuch- g’ayratlarini iqtisodiy va texnik vazifasini bajarishga yo’naltirish, topshiriqbilan maqsad o’rtasidagi bog’liq-likni anglab etishdan iborat personalning o’z-o’zini qiziqtirishlarini ta’minlash yuqori bo’g’in rahbariyatining birinchi darajali vazifasi, deb hisoblanadi. Qiziqish tarkibini tushunish menejerlarga xodimlarning qaysi birlarini maqsadga erishish uchun o’z-o’zlarini qiziqtira olishlari, qaysilari uchun esa tashqi ta’sir talab qilinishini farqlay olishlariga imkon beradi. Amalda ichki - introvert va tashqi - ekstrovert qiziqtirishlar o’rtasida aniq chegara bo’lmaydi. Ba’zi hollarda ichki, boshqa hollarda tashqi, yana bir vaziyatda har ikki tur qiziqtirishga duch kelinadi.Faqat personalga samarali rahbarlik qilish uchun qiziqtirishning ushbu turlari mavjud ekanligini bilish darkor. Personalni ishga qiziqtirishga qiziqtirishning ayrim uslublari orqali ham, bu uslublarni birgalikda qo’llash orqali ham erishish mumkin (rasm).

Iqtisodiy uslublar qiziqtirishning eng ko’p tarqalgan uslubi hisoblanadi. Bu uslublarning bevosita (ish haqi, mukofot, qo’shimcha to’lovlar) va bilvosita (imtiyozlar: ovqatlantirish, pul to’lanadigan mehnat ta’tillari, hayot va salomatlikni sug’urta qilish, pensiya ta’minoti va hokazolar) turlari mavjuddir. Iqtisodiy uslublar asosida samarali mehnat uchun moddiy rag’batlantirish yotadi. Ko’pgina korxonalarda xodimning ish haqini joriy davrdagi ish natijalariga bog’lashga harakat qilishadi. Bu masalada bozor tamoyillari: turmush kechirish qiymati, ishchi kuchi taklifi, raqobatchilar to’layotgan ish haqi darajasi, ish haqining davlat tomonidan muvofiqlashtirib borilishi va hokazolar hisobga olinishi kerak. Hozirgi vaqtda personalga ma’muriyat tomonidan qo’shimcha imtiyozlar berish tajribasi keng yoyilmoqda. Ular quyidagilardan iboratdir: — xodim maqomi nufuzini belgilovchi; — xodim ijtimoiy himoyalanganligini ko’rsatuvchi; — bevosita bajarilgan ish va ishlab chiqarish vazifasi uchun belgilangan imtiyozlar. Mukofotlash tariqasida u yoki bu imtiyozni tanlash ma’muriyat vakolati hisoblanadi. Moddiy rag’batlantirish hamisha ham qiziqgirishning eng ta’sirchan vositasi bo’lib qolaveradi. Biroq personal farovonligi ko’tarilgan sari birgina uning o’zi etarli bo’lmaydi. Yana shuni ham hisobga olish kerakki, qiziqtirishning iqtisodiy uslublari kompaniya yoki firma tomonidan sezilarli darajada xarajatlarni talab etadi. Qiziqtirish uslublari Iqtisodiy uslublar Salbiy rag’batlanti- rishlarni bartaf etish usulublari Partisipativ 1 uslublar Intizomli uslublar Maqsadli uslubIsh hajmini kengaytirish va mazmuni boyitish uslublari Manaviy rag’batlanti- rish uslublari rasm. Qiziqtirish uslublari

Salbiy rag’batlantirishlarni bartaraf etish uslublari deyilganda personal ishidagi salbiy holatlarni bartaraf etish tushuniladi. Bu salbiy rag’batlantirishlarga adolatsizlik, nopok munosabatlar, erkatoylik (favoritizm) va hokazolar kiradi. Xodimlar o’zlariga adolatli munosabatlarda bo’lishlarini xohlaydilar. Agar inson unga xuddi boshqalarga bo’lganidek munosabatda bo’linayotganligi, ular mehnati natijalari xuddi boshqalarniki kabi baholanayotganligini aniq his etib tursa, o’ziga adolatli munosabatda bo’layotganlarini anglaydi va bundan qanoat hosil qiladi. Y u ksak natijalarga erishganlarni adolatli taq d irlash favqulodda muhimdir. Xuddi shuningdek, ishda biror natijaga erisha olmagan bo’lsa ham o’zlarini mukofotga da’vogar deb hisoblayotgan-larning faoliyatini xolis baholash ham muhimdir. Salbiy rag’batlantirishlarni bartaraf etishning quyidagi tamoyillari mavjud: 1. Menejerlar muntazam ravishda ularga bo’ysunuvchilar o’zlariga nisbatan adolatli munosabatda bo’linmoqda deb hisoblashayotganlarini aniqlab turishlari kerak. 2. Xodimlarning umumiy ishga hissalarini o’lchash mezonlari hamda buning uchun tegishli mukofot darajasi hammaga ish boshlangunga qadar ma’lum bo’lishi kerak. Bu ma’lumotlar hammaga yaxshi tushunarli holda bayon etilishi darkor. 3.Menejerlar mukofotlarni yaxshi ishlayotgan xodimlar boshqalardan ko’proq manfaatdor bo’ladigan darajada taqsimlashga erishishlari lozim. Ma’naviy rag’batlantirish uslublari hisoblangan ishdan qoniqish hosil qilish, yuksak mas’uliyat hissi, jamoa tomonidan xizmatlarni e’tirof etish qo’shimcha xarajatlar talab etmaydi. Y a nada muhimi, insonlar hech vaqt maqtov eshitish, e’tibor va e’tirofdan charchamaydilar. Ma’naviy rag’batlantirishda xodim xizmatlari e’tirof etilib, uni taqdirlashni quyidagicha amalga oshirish mumkin: — sezilarli natijalarga erishgan xodim mehnatini e’tirof etish; — mehnatda erishilgan yuksak natijalarga korxona jamoasi va rahbariyatining munosabatini namoyon etish;

— e’tirofga sazovor bo’lgan alohida xodimlar ish natijalarini ommalashtirish. Ma’naviy rag’batlantirish xodimlarning samarali mehnati korxonaning o’zida ham, uning tashqarisida ham juda qadrlanishini ifoda etadi va ularni yanada samarali mehnat qilishga rag’batlanti-radi. Ma’naviy rag’batlantirish tamoyillari quyidagilardan iboratdir: 1. Rahbar samimiy va xushmuomala bo’lishi kerak. Personal rahbarning nosamimiyligini hamisha sezadi. 2. Mukofot xizmatga yarasha bo’lsa va mukofotlanayotganlar buni his etib tursa qiziktirish omiliga ega bo’ladi. Mukofot adolatsiz berilsa yoki tarqatilsa bu mukofotning qadri tushadi. 3. Xodim qaysi ishni qachon yaxshi bajarganini bilishi kerak. Rahbar yaxshi bajarilgan ish uchun shaxsan o’zi xodimga minnatdorchilik bildirishi zarur. Bunda butun jamoa tomonidan bevosita shu xodimning yaxshi ish bajarganligini e’tirof etilishi ayniqsa muhimdir. 4. Xodim tomonidan erishilgan yutuqlar keng va yorqin targ’ib etilishi lozim. 5. Alohida xizmatlari uchun xodim eng yuqori bo’g’in rahbariyati tomonidan mukofotlanishi kerak. 6. Taqdirlashning turli shakllarini qo’llagan holda qabul qilingan qarorlarning ma’naviy oqibatini baholay bilish kerak. Bir insonning mehnatini rag’batlantirish boshqasinikini e’tirof etmaslik demaqdir. Shuning uchun menejerdan etti o’ylab bir kesish talab qilinadi. 7.Rag’batlantirish dasturi eng yaxshi xodimni, korxona muvaffaqiyatiga eng sezilarli hissa qo’shayotgan insonni alohida e’zozlashga qaratilishi darkor. Ish hajmini kengaytirish va mazmunini boyitish uslublari charchashning salbiy oqibatlari va ular bilan bog’liq mehnat unumdorligining pasayishiga barham beradi. Ishning zeriktirishini kamaytirish maqsadida ish hajmini kengaytirish buning bir vositasidir. Bu xodimga bir-biri bilan bog’liq xilma-xil vazifalarni o’z kasbiy malakasi darajasida hal etishiga imkoniyat yaratadi. Ish mazmunini boyitish

katta malaka talab etadigan vazifalar qo’yish, qaror qabul qilish mas’uliyatini oshirish, ayrim tashabbuslarni ko’tarishda kenfoq erkinlik berishga asoslangan. Ish hajmini kengaytirish va mazmunini boyitish natijasida xodimning ma’naviy holati yaxshilanishi uning shaxsiy (mehnat qilishga ichki qiziqish, ishdan qoniqish hosil qilish) va mehnat (yuksak sifatli mehnat samaradorligi) natijalari hamda qator salbiy holatlar (ishga kelmaslik, qo’nimsizlik) kamayishi tufayli ro’y beradi. Ushbu uslub tamoyillari quyidagilardan iboratdir: 1. Har bir ish uni qiziqarli qiladigan bir necha jihatlarga ega bo’lishi lozim. 2. Ish topshiriqlari o’zaro bog’liq bo’lishi kerak. Bir ishni yakunlash ikkinchisini bajarishni osonlashtirishi darkor. 3. Ish chegaralarini tayyorlab qo’yilgan yoki yordamchi opera ts iyalar hisobiga kengaytirish. 1. Bajarilayotgan ish - mahsulot yoki xizmat foydali bo’lishiga sezilarli hissa qo’shishi kerak. Bunday hissa kichik bo’lgan ish operatsiyalarini xodim o’z mehnat faoliyatida muayyan maqsadni his etadigan boshqa topshiriqlarga qo’shib yuborish lozim. 2. Bir turli ish opera ts iyalari turli texnologiyalar yordamida bajarilishi mumkin. Bunda samaraliroq ish uchun qulay imkoniyatlardan foydalaniladi. Shu holda xodim bu bir turli ishni bajarishdan ham qanoat hosil qiladi. Xodim uchun uning ishi qanday tashkil etilganligi, u qaysi sharoitda ishlashi, uning mehnati korxona faoliyatiga qanday ta’sir ko’rsatishi baribir emas. Partisiiativ - xodimni boshqaruvga jalb etish usuli muammoni hal etishda o’z fikriga ega bo’lish, tayyorlangan qarorga rozilik bildirish, umuman korxona va jamoa hayotida teng huquqlilik asosida ishtirok etishini ta’minlashni ko’zda tutadi. Ushbu usul xodimlarning ijodiy faolligini oshirish, iste’dodli insonlarga o’z salohiyatlarini namoyon etish uchun hamma shart-sharoitlarni yaratish, shu bilan birga alohida xodimlar kuch-g’ayrati va intilishlarini jamoa yagona maqsadiga

qo’shishni anglatadi. Buning eng yorqin misoli sifatida Y a poniya firmalarida keng qo’llaniladigan sifat to’garaklarini keltirish mumkin. Partisipativ boshqaruvini rivojlantirish natijasida xodimlarning etukligi ortadi, amalga oshirilayotgan qarorlarning ta’sirchanligi kuchayadi, qarorlar va ularni amalga oshirish muammolari yaxshiroqanglab etilishi ta’minlanadi, xodimlarning xabardorligi ortadi, oddiy xodimlar va quyi bo’g’in rahbarlarining o’sishiga imkoniyatlar kengayadi, yangiliklarni ishlab chiqarishga joriy etish samaradorligi ortadi. Partisipativ uslub tamoyillari quyidagilardan iboratdir: 1. Partisipativ boshqaruv hamma bo’g’inlarda amalda ta’minlanishi darkor. 2. Xodimlarning turli toifalari o’zlarining boshqaruvidagi ishtirokiga turlicha talablar qo’yishlarini hisobga olish kerak. Masalan, ishchilar mukofotlarni taqsimlash, moddiy va ma’naviy rag’batlantirish uchun nomzodlar ko’rsatishni birinchi o’ringa qo’yadilar. Muhimligi jihatidan topshiriqlarni jamoa a’zolari o’rtasida taqsimlash, ish yakunlarini chiqarish, keyin esa ish rejalarini, malaka oshirish rejalarini ishlab chiqishda ishtirok etish ikkinchi o’rinda turadi. Mutaxassislar esa birinchi o’ringa jamoa a’zolari nomzodlarini yuqori lavozimga ko’rsatishda o’z ishtiroklarini qo’yadilar. Moddiy va ma’naviy rag’batlantirish masalalarida ishtirok etish ularda kamroq qiziqish uyg’otadi. Intizomiy uslublar noto’g’ri xatti-harakatlar uchun hayfsan e’lon qilish, ogohlantirish, imtiyozlardan mahrum etish, ishdan bo’shatish va boshqa choralar ko’rishdan iboratdir. Ular barcha muammolarni hal etish vazifasini o’tay olmaydi. Jazolangan inson aksariyat hollarda yaxshiroq ishlashga emas, balki kelajakda jazolanmaslikka harakat qiladi. Intizomiy uslublar xodimlar xatti-harakatini tartibga solish uchun ularni tanqid etishni ham nazarda tutadi. Ammo hech vaqt tanqid xodim shaxsiyatiga tegib ketmasligi kerak. 1. Rahbar mehnat intizomiga rioya qilinishini nazorat qilib borishi kerak. Bu

nazorat har bir xodimning mas’uliyat hissi va o’z-o’zini nazorat qilishini hisobga olgan holda amalga oshirilishi zarur. 2. Ortiqcha jazolamaslik kerak. Ba’zanjazoningjiddiyligi rag’batlantirish darajasidan bir necha barobar ko’p bo’ladi. Holbuki, bir marta xatoga yo’l qo’ygan inson o’z qobiliyatiga ishonchni yo’qotib qo’yishi mumkin. 3. Foydali tanqidni ham ehtiyotkorlik bilan, o’z me’yorda ishlatgan ma’qul. Tanqid qilayotganda rahbar vazmin va muloyim bo’lishi kerak. 4. Rahbar xodimlarni ular ustidan tushgan shikoyatlar to’g’risida xabardor qilishi lozim. Bu to’g’ri qarorni birgalikda topishga ko’maklashadi. Maqsadli uslub. Xodimning xatti-harakati u oldiga qo’ygan maqsadlar orqali belgilanadi. Zero, u belgilangan maqsadlarga erishish uchun muayyan xatti- harakatlar qiladi. Bugungi kunda, menejerlar ma’naviy rag’batlantirish uslublaridan foydalanib, katta samaradorlikka erisha oladilar. Ular, shuningdek, maqsadli uslubning tashkiliy jarayondagi va insonlar ijodiy faolligini oshirishdagi rolini yaxshi biladilar. Maqsadlar diqqat-e’tiborni muayyan jihatlarga yo’naltirilishiga, natijalarni taqqoslash uchun me’yorlar bo’lishiga, tashkiliy tizimlar tarkibiy tartibiga ta’sir ko’rsatishiga xizmat qiladi. Ular ham personalning. ham korxonaning o’ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi. Qiyin maqsadlar engillariga qaraganda ko’proq qiziqtirish kuchiga ega bo’ladi. Ayni paytda qiyin maqsad inson tomonidan qabul qilingan taqdirdagina samaradorlik ortishiga yordam beradi. Inson oldiga qo’ygan maqsadga erisha olishiga ishonishi kerak. Maqsadli uslub tamoyillari quyidagicha: 1. Maqsad va unga erishish vositalari oqilona bo’lishi darkor. 2. Maqsad aniq, ravshan va tushunarli bo’lishi lozim. 3. Maqsad iloji boricha xodimning shaxsiy manfaatlariga mos tushishi kerak. 4. Maqsad o’lchana va baholana olishi darkor. 5. Natijalar aniqbo’lishi kerak. 6. Maqsad aniq muddatga mo’ljallanishi lozim.

1. Maqsad qiziqtirish kuchiga ega bo’lishi va unga erishish mumkin bo’lishi zarur. 1. Maqsad doimiy nazorat ostida bo’lishi lozim. 2. Xodim o’z korxonasining maqsadlari vajoriy vazifalarini, shuningdek, ularni bajarish uchun qo’shadigan o’z hissasi ahamiyatini hamisha bilishi kerak. Qiziqtirishning tashkiliy mexanizmi personalni samarali mehnat qilishga yuksak darajada qiziqtirishga xizmat qiladi (rasm). U xodimlar manfaatlarini: — mehnat turmushining yuksak sifati; — mehnat natijalarini e’tirof etilishi; — korxonaning manfaatlari nuqtai nazaridan malakali xodimlarni jalb etish, qimmatli xodimlarni saqlab qolish uchun ijtimoiy ta’minot; — mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarilayotgan mahsulot va ko’rsatilayotgan xizmat sifatlarini oshirish maqsadlarida birlashtirishga xizmat qiladi. Qiziqtirish mexanizmi asosiga pirovard natijalarga erishishga yo’naltirilgan boshqaruvga maqsadli yondashish qo’yilgan. Xodim nimaga intilayotganini Tashkiliy qiziqtirish Iqtisodiy Manaviy rag’batlantirish Salbiy rag’batlantirishni bartaraf etish Ish hajmi kengaytirish va mazmuni boyitish Partisipativ Intizomiy Rag’batlarni hodim tomondan baholanishi Ijroning rahbar tomondan baholanishi Maqsad Natijani baholashNatijaIjro Qoniqish Baholovchi suhbatO’z-o’zini qiziqtirish (ichki qiziqtirish ) rasm. Qiziqtirishning tashkiliy mexanizimi

hamisha aniqbilishi zarur. Menejer xodim bilan birgalikda maqsadni amalga oshiradi. Menejer maqsad qo’yilgan zahoti ijro jarayonini baholab, qiziqtirishning, eng avvalo, ma’naviy rag’batlantirish, salbiy rag’batlantirishlarni bartaraf etish, intizomiy jazo usullarini qo’llashi darkor. Yaxshi ijrochilikka erishish uchun jazolash kam qo’llanishi va u mukofotlash bilan muvozanatlantirilishi kerak. Bitta jazo ham xodim faoliyatini yomon tomonga o’zgartirib yuborishi mumkin. Xodim ijro jarayonida menejer tomonidan unga ta’sir o’tkazilayotgan rag’batlarni baholaydi va shunga qarab natijaga erishish uchun yo’naltirilgan kuch- g’ayratiga aniqlik kiritadi. Xodim faoliyatiga tashqi rag’batlardan tashqari o’z-o’zini qiziqtirish ham ta’sir ko’rsatadi. Bu eng avvalo, burch, mas’uliyat hissi, shuningdek yuksak sifatli va unumli mehnat qilish, tezroq ko’zlangan natijaga erishish uchun ichki da’vatdir. Insonlar hamisha ichki da’vat bilan yaxshiroq ishlaydilar. O’z korxona va tashkiloti maqsad va vazifalariga xayrixoh xodimlar o’ziga-o’zi vazifa qo’yish, uni bajarish yo’lini topish va o’zini-o’zi nazorat qilishga qodir bo’ladi. Ijroni baholash ijro butun jarayoni davomida olib boriladi va u norasmiy hisoblanadi. Bu menejerning oraliq natijalarga munosabatida ifodalanadi. Ijroni baholash natijalari hamda har bir xodimning o’ziga xosligiga qarab tashqi qiziqtirish aniq uslublari qo’llaniladi. Y u ksak pirovard natijalarga faqatgina yuksak sifatli ijro orqali erishish mumkin. “Ijroning menejer tomonidan baholanishi - xodimning shaxsiy xususiyatiga qarab qiziqtirish uslubini tanlash - xodim tomonidan rag’batning baholanishi" siklli ijro butun jarayon davomida takrorlanadi. Bu pirovard natijaga erishishga qaratilgan. Natijaga erishilgach, menejer uni baholaydi. Baholash tartibi oldindan belgilanib qo’yiladi. Odatda ish sifati va miqdori hisoblanadi. Agar ko’zlangan natijaga erishilsa va rag’batlantirish xodim kutgandek bo’lsa u o’z ishidan qoniqish hosil qiladi. Qoniqish darajasi maqsad to’g’ri

qo’yilganligiga, qiziqtirish uslubi to’g’ri tanlanganligiga, shuningdek erishilgan natijaga bog’liq bo’ladi. Qoniqish nafaqat qiziqtirish jarayonining yakuni, balki qiziqtirishning navbatdagi siklini amalga oshirish uchun dastlabki omil vazifasini o’taydi. Qoniqish o’z-o’zini qiziqtirishni kuchaytirishga ko’maklashadi. Baholash natijasiga ko’ra baholashda suhbat o’tkaziladi. Bu suhbat o’zibo’larchilikning oldini olish hamda xodim va rahbar munosabat-lariga ravshanlik kiritishga qaratilgan bo’ladi. Baholash jarayonida menejer xodimni natija bilan tanishtirishi hamda uni kasb jihatidan o’sishga erishishiga da’vat qilishi lozim. Bu kelgusidagi taraqqiyot uchun yaxshi zamin vazifasini o’taydi. O’z mehnati natijasi haqida ma’lumotga ega bo’lmaslik xodimda befarqlik kayfiyatini uyg’otishi mumkin. Ish natijasi to’g’risidagi ma’lumotning o’zini ham xodim rag’bat sifatida qabul qiladi. Agar baholash suhbati to’g’ri o’tkazilsa u personalni samarali mehnat qilishga qiziqtirishga katta hissa bo’ladi. Qiziqtirishning uch turi mavjud. 1. Bevosita qiziqtirish. Bu xodim shaxsiga va uning qadriyatlar tizimiga ishontirish, ta’sir ko’rsatishni anglatadi. Bevosita qiziqtirishning tashviqot, ibratni namoyish qilish, xabardor qilish va boshqa shakllari ham mavjuddir. Bevosita qiziqtirish, boshqaruvning, ob’ekti va sub’ekti o’rtasida ishonch, amaliy hamkorlik, oshkorlik, izchillik, qaror qabul qilishda mustaqillik, o’zaro yuksak mas’uliyat kabi ijobiy munosabatlarni shakllantiradi. Shunday qilib, bevosita qiziqtirish yangiliklarni joriy etishdan manfaatdor xodim shaxsini bevosita shakllantirishga qodirdir. Bundan tashqari, ushbu usul ko’p vaqt talab etmaydi.Ammo bevosita qiziqtirish kamchiliklardan ham xoli emas. Bu xodimlar bilan yakkama-yakka ish olib borish, ular ichki dunyosiga kirish, ko’zlangan maqsadlarni chuqur asoslab berishni talab qiladi. Bunday ish olib borish uchun rahbar ishontirish, ehtirosli ta’sir ko’rsatish, shaxsan o’zi namuna ko’rsata olish qobiliyatlariga ega bo’lishi darkor. Bularning hammasi ushbu uslubni amaliyotda qo’llashni birmuncha cheklaydi.

2. Majburiy qiziqtirish. Bu ko’p jihatdan rahbar tomonidan qo’yilgan talablar xodim tomonidan bajarilmagan taqdirda xodimning qaysidir ehtiyojlarini qondirish yomonlashishi tahdidiga asoslangandir. Odatda bunday usul boshliq va unga bo’ysunuvchi xodim bo’lgan xizmat lavozimlarida ishlatiladi. Ushbu hol bu usulni innovatsiya sohasida qo’llash imkoniyatlarini toraytiradi. Ammo tezkor boshqaruvda majburiy qiziqtirish bir qator afzalliklari bilan mavjud muammolarni hal etishda qo’l keladi. 3. Bilvosita rag’batlantirish usuli. Bu usulda qiziqtirishni shakllantirish xodimga o’zi uchun qadrli deb hisoblagan narsani tanlash huquqi berilishi nazarda tutiladi. Faoliyatning turli sohalarida insonga o’zini qanday tutish lozimligi bo’yicha to’g’ri qaror qabul qilishga ijtimoiy-psixologik faoliyat modelini tuzish yordam beradi (rasm). Mazkur model’ ham shaxsiy, ham guruhiy xatti-harakatlar uchun tuzilishi mumkin. Inson faoliyati hamisha aniq, mavjud ehtiyojlar bilan bog’liq. Odamlar nimalargadir erishishga, nimalardandir esao’zlarini olib qochishga harakat qiladilar. Personalni qiziqtirish, bu xodimning mehnat faoliyati orqali ehtiyojlarini qondirish (ma’lum ne’matlarni olish)ga intilishidir. Mehnatga qiziqish tarkibiga: Maqsadlar Vositalar Vazifalar Ijtimoiy psixologikIqtisodiy Mohiyat texnalogik Siyisiy- mafkuraviyMa’muriy- boshqaruv Maqom Rol Qadriyat Meyor Ehtiyoj Kutish Ko’rsatma Rag’bat Qiziqish rasm. Ijtimoiy-psixologik faoliyat modeli

— xodim qondirishni xohlayotgan ehtiyoj; — bu ehtiyojni qondiradigan ne’matlar; — ne’matlar olish uchun zarur bo’lgan mehnat faoliyati; — mehnat faoliyati bilan bog’liq moddiy va ma’naviy xarajatlarni tashkil etadigan baho kiradi. Mehnatga qiziqish quyidagi hollarda shakllanadi: — boshqaruv sub’ekti ixtiyorida insonning ijtimoiy ehtiyojlariga bog’liq tegishli ne’matlar bo’lgan taqdirda; — ushbu ne’matlarga ega bo’lish uchun xodim zarur shaxsiy kuch- g’ayratini sarflashga tayyorligida. Mehnat faoliyati xodimga faoliyatining barcha boshqa turlaridan farqli o’laroq, ushbu ne’matlarni kamroq moddiy va ma’naviy xarajatlarsiz olish imkonini beradi. Mehnatga qiziqish mehnat faoliyati ne’matlariga ega bo’lishning yakkayu yagona bo’lmasada, asosiy shart bo’lgan taqdirdagina shakllanadi. Agar taqsimlash munosabatlarida mezonlar sifatida maqom tafovutlari (lavozim, malaka razryadlari, unvonlar va hokazolar), ish staji, muayyan ijtimoiy guruhga (faxriy, nogiron, urush qatnashchisi va hokazolar) mansublik qabul qilinsa bu hollarda erishilgan muvaffaqiyat, malaka razryadi, daraja, unvon olish, ish joyiga biriktirilish va hokazolar qiziqishlari shakllanadi. Bular esa xodim mehnat faolligini shart qilib qo’ymaydi. Chunki, ushbu narsalarga faoliyatning boshqa turlari orqali ham erishish mumkin. Har qanday faoliyat muayyan kuch-g’ayratni talab etadi va o’z bahosiga ega bo’ladi. Masalan, mehnat faoliyati jismoniy va ma’naviy kuch sarflari bilan o’lchanadi. Agar korxonada mehnat layoqatini tiklash uchun shart-sharoit bo’lmasa, mehnatning yuqori darajada intensiv bo’lishi xodimlarga ma’qul tushmasligi mumkin. Mehnatni tashkil etish yomon ahvolda, ishlab chiqarishdagi sanitariya-gigiena sharoitlari noqulay, ijtimoiy-maishiy soha rivojlanmagan bo’lsa, xodim kam ish haqi olsa ham kamroq ishlashni ma’qul ko’radi, ya’ni uning uchun intensiv mehnatning bahosi ma’qul kelmaydi.

Qiziqish kuchi xodim uchun u yoki bu ehtiyojni qondirish zarurati bilan belgilanadi. Xodim u yoki bu ne’matga qanchalik katta ehtiyoj sezayotgan bo’lsa, unga egalik qilishga intilishi shunchalik kuchli bo’ladi, u shunchalik faol harakat qiladi. Agar muayyan ne’matni olish ko’p kuch-g’ayrat talab etmasa, yoki bu ne’matni olish o’ta qiyin bo’lsa, odatda unda bunga qiziqish shakllanmaydi. Yuqorida bayon etilgan ikki holatda ham xodim nofaol bo’ladi. Ana shunday vaziyatlar tez-tez takrorlanib tursa, mehnat faolligini istisno etuvchi fenomen paydo bo’ladi. Mehnatga qiziqishning o’ziga xosligi tovar ishlab chiqarishi bilan bog’liqbo’lgan “o’ziga” va “o’zgalarga” yo’naltirilganligidadir. Mehnat natijasi tovarga aylanib, iste’mol qiymati sifatida xodim ehtiyojini emas, balki boshqa odamlar ehtiyojini qondiradi. Tovar xodim ehtiyojini o’zining qiymati orqali qondiradi. Bozor iqtisodiyoti raqobat mexanizmi orqali “o’ziga” va “o’zgalarga” qiziqishini uyg’unlashtiradi. Rejali iqtisodiyot esa ma’muriy-buyruqbozlik tizimi sharoitlarida ushbu qiziqishni nomuvofiqlashtirishga olib keladi. Chunki bu tizimda xodim o’z mehnatiga jamiyatga berganiga qaraganda ancha kam haq olardi. Buning oqibati ish sifatining yomonlashishi, ishlab chiqarilayotgan mahsulot iste’mol xususiyatlarining pasayishida namoyon bo’lardi. Xodim jamiyatga berayotgani bilan mehnatiga yarasha o’ziga olayotgani o’rtasidagi tafovut qanchalik katta bo’lsa uning uchun mehnatga qiziqish odamlar, umuman jamiyat oldidagi burchi, mehnati bilan insonlarga foyda keltirish kabi omillar ahamiyatini shunchalik yo’qotib boradi. Xodimlarning “kasbiy malakasini yo’qotishi ” mehnatga qiziqish ahamiyatini pasayishi oqibatidir. Uning uchun kasb malakasini oshirish o’z dolzarbligini yo’qotadi. Chunki u ishlab chiqarayotgan mahsulot iste’mol hususiyatlarini yaxshilash o’z ehtiyojini qondirish bilan bog’liq emasligi sababli shaxsiy manfaatdorligiga ta’sir ko’rsatmaydi. Mehnatga qiziqish (motiv)ning quyidagi asosiy turlari farqlanadi: 1. Guruhda (jamoada) bo’lish motivi. Ushbu qiziqish ayniqsa

personalni boshqarishning sharqiy (yaponcha) usuliga xos: guruhiy axloq, shaxsiy musobaqa mavjud emasligi, korporativ madaniyat va hokazolar. Ko’pgina sotsiologlar fikricha, ahil jamoada mehnat qilish, xodimni ishga qiziqtirishning eng jozibali turi hisoblanadi. 2. S h axsiy o’zligini namoyon qilish motivi. Bu ko’pgina xodimlarga, ayniqsa yosh va etuk yoshdagi xodimlarga xos. 3. Mustaqillik motivi. Bu “xo’jayinlik" his-tuyg’usi kuchli bo’lgan xodimlarga xosdir. Mazkur insonlar “xo’jayinlik qilish va tadbirkorlikni mustaqil olib borish uchun” barqarorlikni qurbon qilishlari va yuqoriroqish haqidan voz kechishlari mumkin. Ular - ishbilarmonlar tavakkalchilik qilib, o’zlarining barqaror ish joylari, yuqori miqdordagi maoshdan voz kechib mustaqil ish boshlagan. 4. Ishonchlilik (barqarorlik) motivi. Mohiyat jihatidan bu mustaqillik motivining aksidir. Bu holda faoliyatning va turmushning barqarorligi tadbirkorlikdagi tavakkalchilikdan afzal ko’riladi. 5. Y a ngilikka (bilimlar, buyumlarga) ega bo’lish motivi. Bu bozor menejmenti, eng avvalo marketingning ko’pgina xususiyatlari negizini tashkil etadi. Iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan davlatlarda moddiy buyumlar dunyosini yaratish uchun xuddi shu qiziqishdan foydalanadilar. 6. Adolatlilik motivi insoniyat butun taraqqiyoti davomida alohida ahamiyat kasb etib kelgan. Har bir jamiyatda adolat tushunchasi o’ziga xos mezonlarga ega bo’ladi. Adolat tamoyiliga amal qilmaslik xodimlar qiziqishini so’ndiradi, hatto o’ta jiddiy ijtimoiy muammolarga sabab bo’ladi. Shuning uchun O’zbekistonda hayotning boshqa sohalarida, xususan ishlab chiqarishda ham adolat tamoyiliga amal etilishiga alohida e’tibor qaratiladi. 7. Musobaqalashish motivi har bir insonga xos xususiyat. Bu holda kam xarajat bilan yuqori samaradorlikka erishish mumkin. Musobaqalashish motivi korxonada musobaqa tashkil etishning asosi hisoblanadi. Bunda

quyidagilarni hisobga olish maqsadga muvo-fiqdir: — musobaqalashuvchilarni sharoitlari, ishlab chiqarish xususiyatlari yaqin bo’lgan guruhlar bo’yicha tabaqalashtirish; — ko’rsatkichlarning bir xil bo’lishi; — g’oliblarii tabaqalashtirgan holda taqdirlash; — goliblik o’rinlarini egallaganlarning ish haqi kamida uchdan bir baravarga ko’payishi kerak. Qiziqtirishda inson manfaati hamisha hisobga olinadi: psixologiyaga oid adabiyotda qiziqish va manfaatga bir tushuncha sifatida qaraladi. Iqtisodiyotda esa manfaat iqtisodiy sub’ektlar xatti-harakatlarining manfaatdorligini, qiziqishini rag’batlan-tiruvchi omil hisoblanadi. Boshqaruv nuqtai nazaridan xodimda qanday manfaatlar mavjudligini bilish muhimdir. Bu boshqaruv maqsadlariga muvofiq personal faoliyatini muayyan ish, vazifaga yo’naltirishga xizmat qiladi. Ana shu maqsadga erishish uchun manfaatlar tasnifini bilish darkor (9.11-rasm). Manfaatni shakllantirish murakkab va ko’p bosqichli jarayondir. Birinchidan, bu insonning ushbu ehtiyojning uning hayoti uchun ahamiyatini anglatishdir. Ikkinchidan, ehtiyojni qondirish yo’llarini izlashga undaydi. Tashqarida ehtiyojni eng yaxshi darajada qondiradigan ob’ekt belgilanadi. So’ng bu ob’ektni ehtiyojni qondirish jarayoniga jalb etish yo’li izlanadi. Natijada, ushbu ob’ekt bilan bog’liqharakatlar boshlanadi. Shunday qilib, manfaat insonlar faoliyati va ular xatti-harakatining real sababchisiga aylanadi.

Mutaxassislarning fikriga ko’ra, korxonalarda mehnat munosabati bo’yicha xodimlarning to’rt toifasi (jadval) mavjud. jadval Qiziqish (motiv)lar va hodimlar hususiyati nisbati Hodimlar toifasi Umumiy songa nisbatan foiz Qiziqish darajasi O’zini tutish shakli Meyordan ortiqcha o’ta sidqidil 5 Qiziqtirish va rag’batlantirishga o’ta mos Innovatsiyali iqtisodiy Meyorda, yetarli darajada sidqidil 60 Qiziqtirish va rag’batlantirishga yetarlich mos emas Iqtisodiy tashkiliy Yordamchi meyorda, yetarli darajada sidqidil emas 30 Qiziqishi ravshan emas, rag’batlantirishga moyillik Xarakterli destruktiv Meyoriy emas, sidqidil emas 5 Qiziqishi aniq emas, manfaati yo’q Xarakterli destruktivMansublik bo’yicha Ijtimoiy Milliy Sinfiy Guruhiy Shaxsiy Barqarorlik darajasi boyicha Manfaatlar barqarorligi uzoq muddat saqlanishida ifodalanadi Ta’sir ko’rsatish namoyon bo’lish sohasi bo’yicha Moddiy Siyosiy Ma’naviy Chuqurligi va uzunligi bo y icha Tez-tez, uzoq muddatli va vaqtincha, tub va yaqin oraliq Kengligi bo’yicha Bir sohada mujasamlashgan, ko’plar orasida taqsimlangan Maqsad bo’yicha Bevosita xarakterga ega bilvosita xarakterga ega Manfaatlar rasm. Manfaatlar tasnifi

Inson hayotida mehnatning roli: Birinchidan, u mehnat faoliyati orqali turli xil ehtiyojlarini qanchalik ko’p qondirishiga. Ikkinchidan, u egalik qiladigan ne’matlar qanchalik xilma-xil va ko’pligiga. Uchinchidan, bu ne’matlar unga faoliyatning boshqa turlariga qaraganda mehnat faoliyati orqali qanchalik kam baho to’plashiga bog’liqdir. Ushbu omillarning ijobiyligi mehnatning inson hayotidagi rolini oshirishga ham, mehnat faoliyatini faollashtirishga ham xizmat qiladi. Yuqoridagi insonning muhim ehtiyojlarini qondiradigan har qanday ne’matlar (agar bu ne’matlarga mehnat faoliyati orqali egalik qilinadigan bo’lsa) rag’bat vazifasini bajarishi mumkin, degan xulosa kelib chiqadi. Boshqacha qilib aytganda, ne’mat mehnatga qiziqtirishni shakllantirsa u mehnat rag’batiga aylanadi. S h unday ekan “ Mehnatga qiziqish” va “ Mehnatga rag’bat”tushunchalari bir xil. Mehnatga qiziqish deyilganda mehnat faoliyati orqali ne’matga egalik qilishga intilayotgan xodim, mehnatga rag’bat deyilganda xodimlarga zarur ne’matlarga ega boshqaruv organi tushuniladi. Bu boshqaruv organi ushbu ne’matlarni samarali mehnat faoliyati uchun taqdim etadi. Mehnatni rag’batlantirish muayyan, oldindan belgilab qo’yilgan natijalarga erishish imkonini beradigan jo’shqin mehnat faoliyati xodimning muhim ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish, unda mehnatga qiziqish (motiv)ni shakllantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishni ko’zda tutadi (9.3- jadval). jadval Korxona (tashkilotda) rag’batlantirish taribi t/ Rag’batlantirish Asosiy mazmuni va manbalari Turlari Shakli Moddiy pulli Ish haqi Hodimning ish haqi, shu jumladan, asosiy (ishbay, vaqtbay, oklad) ish haqi va qoshimcha to’lovlar: mehnat sharoiti, o’rindoshlik uchu tungi smenada ishlagani muchun, o’smirlarga, yosh bolalik onalarga, bayram va dam olish

kunlari ishlaganligi uchun, ish vaqtidan ortiqcha ishlaganligi uchun, brigadaga rahbarlik qilgani uchun qo’shimcha to’lovlar, mehnat ta’tili uchun to’lovlar va hokazolar. Mukofotlar Korxona foydasi hisobidan to’lovlar (mukofotlar, qo’shimcha mukofotlar). Chet ellarda bu bonus shaklida bo’ladi: yillik, yarim yillik, yangi yil munosabati bilan. Shunnnigdek, yillik, ish stajiga ko’ra, progulga yol qo’ymaganligi uchun, eksport, alihida hizmatlar uchun maqsadli va boshqa turdagi bonuslar ham mavjud. Aksiyadorlik kapitalida ishtirok Korxona (tashkilot) aksiyalarini sotib olish va ularga dividend olish, aksiyalarni imtoyozli narxlarda hamda bepul olish. Foydaga sheriklik Foydaulushi belgilanib, undan mukofot jamg’armasi tashkil etiladi. Foydada sherikchilik uchun to’lovlar bir galgi mukofot (bonus) hisoblanmaydi. Bu foyda miqdoriga ta’sir ko’rsata oladigan personol toifasiga belgilangan bo’ladi. Ko’p hollarda ular boshqaruv hodimlaridir. Foyda ulushining bu qismi mazkur hodimlar lavozimi hamda ish haqi miqdoriga qarab foiz hisobida belgilanadi. Qo’shimcha to;lov rejalari Bu rejalar aksariyat hollarda mahsulotlarni realizatsiya qiluvchi korxona bo’limlariga mo’ljallangan hamda mahsulot sotish uchun yangi bozorlar topish, sotuv hajmini ko’paytirishni rag’batlantirishga qaratilgan. Bu to’lovlarga kompaniya yoki firma tomonidan sovg’alar, amaliy

uchrashuvlar, sarflar (bu hollarda hodimning turmush o’rtog’i yoki biznes hamkori harajatlari ham qoplanadi) harajatlari kiritiladi. Ushbu bilvosita harajatlar soliqqa tortilmasligi sababli jozibali rag’batlantirish hisoblanadi. Nomoddiy Bo’sh vaqt ajratish orqali rag’batlantirish Ish bilan bandlik bo’yicha vaqtni mukofotlashtirish: 1) Hodimning faol va ijodiy mehnati uchun unga qo’shimcha dam olish kunlari, ta’til berish, hodimga mehnat ta’tili vaqtini tanlash huquqini berish va hokazolar; 2) Ish grafigini egiluvchan tarzd tashkil etish hisobiga; 3) Mehnat unumdorligi hisobiga ishchim kuchi miqdorini qisqartirish. Tashkiliy rag’batlantirish Hodimning faoliyatini uning mehnatidan qoniqish hosil qilish his-tuyg’usini o’zgartirish asosida boshqaradi. Bu hodimning mehnat faoliyatini tashkil etish jarayonida ijodiy yondashuvni; boshqaruvda ishtirok etish imkoniyatini, hizmat lavozimida siljishni; ijodiy safarlarni ko’zda tutadi. Ma’naviy rag’batlantirish Hodim faoliyatini ijtimoiy e’tirof qilish asosida boshqariladigan rag’batlantirish Yoriqlar, nishonlar, belgilar taqdim etish Transport harajatlarini qoplash yoki o’z transporti bilan hizmat Mablag’ ajratish: 1. Transport harajatlarini qoplash uchun 2. Transport harid qilish uchun. a) To’la hizmat ko’rsatish uchun (trabsport haydovchisi bilan)

ko’rsatish b) Tez-tez sarf qiladigan hodimlar, rahabarlarga, qisman hizmat ko’rsatish Omonat jamg’armalari Korxona hodimlari uchun tijoret banklarida belgilangan foizdan kam miqdorda bo’lmagan omonat jamg’armalari tashkil etish. Mablag’larni jamg’arishning imtiyozli tartiblari. Ovqatlanishni tashkil etish Mablag’ ajratish: 1. Korxonada ovqatlanish uchun. 2. Ovqatlanish uchun tolovlar. Korxona mahsulotini imtiyozli narxlarda sotish Ushbu tovarlarini chegirma bilan sotish uchun mablag’ ajratish Stipendiya dasturlari Chetda ta’lim olish uchun mablag’ ajratish (ta’lim olish uchun sarf-harajatlarini qoplash). Korxonaning o’qitish dasturlari O’qitishni (qayta o’qitishni)tashkiletish uchun harajatlarni qoplash. Tibbiy hizmat korsatish dasturlari Tibbiy hizmat ko’rsatishni tashkil etish yoki tibbiyot muasasalari bilan personalga xizmat ko’rsatish to’g’risidagi shartnoma tuzish. Shu maqsadlarga mablag’ ajratish. Maslahat hizmatlari Maslahat hizmatini tashkil etish yoki shunday hizmatlar bilan personalga maslahat hizmatini ko’rsatish haqidagi shartnoma tuzish. Uy-joy qurilishi dasturlari Hodimlarga o’zlari uchun uy qurishga mablag’ ajratish. Bolalarni tarbiyalash va o’qitish bilan bog’liq dasturlar Korxona personali farzandlarining maktabgacha tarbiyasi, maktab, kollej, litsey va oily o’quv yurtlarida o’qishini tashkil etish uchun mablag’, imtiyozli stipendiyalar ajratish.

Egiluvchan ijtimoiy to’lovlar Korxona zarur imtiyozlar va hizmatlar uchun muayyan mablag’lar ajratadi. Hodim ajratilgan ushbu mablag’ doirasida o’zi uchun zarur imtiyoz va hizmatlarni tanlab olish huquqiga ega bo’ladi. Moddiy Hayotni sug’urta qilish Korxona mablag’lari hisobiga: Hodim hayotini sugurta qish hamda imtiyozli ravishda hodim oila a’zolari hayotinisug’urta qilish. Hodim daromadi hisobidan ushlab qolinadigan mablag’ hisobiga: Baxtisiz hodisa uchun hodimning yillik daromadi darajasida; inson halok bo’lishiga olib kelgan baxtsiz hodisa uchun ushbu to’lov ikki karra ko’paytiriladi. Vaqtinchalik mehnat qbilyati yo’qotilganligi uchun to’lovlar Nogironligi uchun qo’shimcha mablag’ ajratish, bir martali yordam ko’rsatish. Tibbiy sug’urta Hodimlar ham, ular oila a’zolari ham tibbiy sug’urta qilinadi. Pensiya jamg’armasiga to’lovlar Davlat pensiya jamg’armasi qo’shimcha ravishda korxona o’zi pensiya jamg’armasi tashkil etish yoki boshqa jamg’armalar bilanhodimlar pensiyasiga qo’shimcha to’lovlar o’tkazish bo’yicha shartnoma tuzish mumkin. Kreditlar olish assotsiyatsiyalar i Uy-joy qurish, turli maishiy texnika, jihozlar sotib olish uchun imtiyozli kreditlar berish.

Mehnatga qiziqtirish va rag’batlantirish tizimi muayyan asos - mehnat faoliyatining me’yoriy darajasiga tayanishi kerak. Xodimning mehnat munosabatlariga jalb etilishining o’zi uning oldindan kelishilgan, muayyan ish haqi hisobiga muayyan vazifalarni bajarishini nazarda tutadi. Bu munosabatlarda rag’batlantirish shart emas. Mazkur munosabatlar nazorat qilinadi, belgilangan talablar bajarilmasligi uchun jazo choralari qo’llash bilan bog’liq omillar kuchda bo’ladi. Moddiy ne’matlarni yo’qotish bilan bog’liq bu jazolar kelishilgan ish haqini qisman to’lash yoki mehnat munosabatlarini bekor qilishga olib kelishi mumkin. Xodim unga qanday talablar qo’yilganligi, bu talablarga u qat’iy rioya etgan taqdirda qanday ish haqi olishi, belgilangan talablarni buzgan taqdirda qanday jazolanishini bilishi shart. Intizom hamisha majbur etish xususiyatlariga ega bo’ladi va o’zini tutish imkoniyatlarini muayyan doirada cheklaydi. Biroq nazorat qilinadigan va qiziqtiriladigan faoliyatlar o’rtasidagi farq juda shartli va o’zgaruvchandir. Jumladan, mehnatga qiziqishi kuchli xodim intizomli, talablarni sidqidildan bajaruvchan va bu narsalarga o’zining axloqiy me’yorlari sifatida munosabatda bo’ladi. Mehnatni rag’batlantirish tizimi boshqaruvning ma’muriy-huquqiy uslubidan kelib chiqadigan bo’lsa, bu uslub o’rnini egallamaydi. Mehnatni rag’batlantirish boshqaruv organlari o’zlari haq to’layotgan ish darajasiga erishib, uni shu me’yorda ushlab tura olsalargina samarali bo’ladi. Rag’batlantirishning maqsadi insonni mehnat qilishga undab qolmasdan, balki uni mehnat munosabatlarida belgilab qo’yilganidan samaraliroq mehnat qilishga undashdir. Mehnatni rag’batlantirishning bir necha funktsiyalari mavjud: Iqtisodiy funktsiya. U, eng avvalo, mehnatni rag’batlantirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga ko’maklashishda namoyon bo’ladi. Bu mehnat unumdorligining oshishi va mahsulot sifatining yaxshilanishida o’z ifodasini topadi. Axloqiy funktsiya. U mehnatni rag’batlantirish, faol hayotiy pozitsiyani, jamiyatda sog’lom axloqiy-ijtimoiy muhitni shakllantiradi. Bunda rag’batlantirish

tizimini an’analar va tarixiy tajribani hisobga olgan holda shakllantirish katta ahamiyatga ega. Ijtimoiy funktsiya. U jamiyatning ijtimoiy tizimini daromadlarning turli darajasini hisobga olgan holda shakllantirish bilan ta’minlanadi. Ushbu daromadlar esa rag’batlantirish omillarining turli insonlarga ta’siriga ko’p jihatdan bog’liqdir. Umuman olganda esa ehtiyojlarni shakllantirish pirovard darajada shaxsni rivojlantirish, jamiyatda mehnatni tashkil etish va rag’batlantirishga bog’liqligi yaxshi ma’lum O’z navbatida, rag’batlar moddiy va nomoddiy bo’ladi (rasm). Mehnatni rag’batlantirish murakkab jarayon hisoblanadi. Bu ishni tashkil etish uchun muayyan talablar qo’yiladi. Ular asosan quyidagilardan iborat: Komplektlik axloqiy va moddiy, jamoa va shaxsiy rag’batlar mushtarakligini anglatadi. Ularning ahamiyati personalni boshqarishga yondashuvlar, kompaniya yoki firma tajribasi va an’analariga bog’liqdir. Komplektlik aksilrag’batlar (antistimullar) mavjud bo’lishini ham taqozo etadi. Tabaqalashtirish xodimlarning turli qatlamlari va guruxlarini rag’batlantirishga yakkama-yakka yondashuvni anglatadi. Ma’lumki, yaxshi ta’minlangan va kam ta’minlangan xodimlarga yondashuvlar jiddiy ravishda farqlanishi lozim. Shuningdek, tajribali va yosh xodimlarga yondashuvlar ham turlicha bo’lishi darkor. Rag’batlantirish Moddiy Pul hisobida (ish haqi, mukofotlar va hokazolar ) Pul hisobida emas (yo’lanmalar, davolash, transport xizmati va hokazolar ) Nomoddiy Ijtimoiy (mehnat nufizi, lavozimda o’sish imkoniyati ) Ma’naviy (do’stlar, qarimdoshlar tomonida hurmat, mukofotlashlar) Ijodiy (o’zini takomillashtirish, o’zini namoyon qilish imkoniyati ) rasm. Rag’bat turlari

Egiluvchanlik va tezkorlik rag’batlari jamiyatda va jamoada ro’y berayotgan o’zgarishlarga muvofiq ravishda, muntazam ravishda qayta ko’rib chiqishni bildiradi. Hammaboplilik. Xodimlar har bir rag’bat turiga da’vogarlik qilish imkoniyatiga ega bo’lishlari kerak. Rag’batlantirish shartlari demokratik va hamma uchun tushunarli bo’lishi lozim. Salmoqlilik. Amaliyot rag’batlarning ta’sir kuchiga ega bo’lgan muayyan darajasi mavjudligidan dalolat beradi. Bu daraja turli mamlakatlar va turli jamoalarda turlicha bo’ladi. Ba’zi xodimlar uchun 5000 so’m miqdoridagi mukofot ham salmoqli, boshqalar uchun esa 50 ming so’mlik rag’bat ham etarli bo’lmasligi mumkin. Rag’batning quyi darajasini belgilashda ana shu xususiyatni hisobga olish kerak bo’ladi. Bosqichma-bosqichlilik. Moddiy rag’batlar mikdori muttasil ko’payib borishini amaliyotda hisobga olish kerak. Bir marotaba katta miqdorda mukofot berish, xodimlarda navbatdagi rag’batlantirish mikdori o’sha katta mukofotdan kam bo’lmasligiga umid uyg’otadi. Ana shu umid oqlanmasa, xodimlarning qiziqishi pasayishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun rag’batlantirish darajasi qancha yuqori bo’lmasin, uni pasaytirish maqsadga muvofiq emas. Amaliy tadqiqotlar rag’batlantirishning istalayotgan va real darajasi o’rtasida chiziqli bogliqlik mavjud ekanligini ko’rsatadi. Rag’batlantirish mikdori oshirilgan zahoti, ko’p hollarda, bajarilgan bir xil mehnat uchun yanada kattaroq mukofotga umid qilinadi. Mehnat natijasi va unga to’lanadigan haq o’rtasidagi uzilishni iloji boricha kamaytirish. Chet eldagi ko’pchilik firmalarning haftabay ish haqi to’lashlari, eng avvalo, xuddi ana shu tamoyilga rioya etishlari bilan bog’liqdir. Rag’batlantirishningdarhol amalga oshirilishi samaradorligi ko’pdan beri yaxshi ma’lum. Amalga oshirilgan tajribalar ushbu tamoyilga amal qilish, hatto mukofot miqdorini kamaytirish mumkinligini ham isbotlaydi. C h unki, odamlarning aksariyati “Kam bo’lsa ham darhol to’lansin!” tamoyiliga moyildirlar. Bundan tashqari, rag’batlantirishning tez-tez amalga oshirilishi, uning mehnat natijasi bilan bog’liq bo’lishidan iborat ta’sirchan kuchga ega.

Moddiy va ma’naviy rag’batlantirish usullarini qo’shib olib borish. Rag’batlantirishning bu ikki turi ham katta ta’sir kuchiga ega. Ularni qo’llashda iqtisodiyotning rivojlanish darajasi, an’analar, xodimning moddiy ahvoli, yoshi va jinsi hisobga olinishi lozim. Masalan, xodim yosh bo’lsa uni moddiy rag’batlantirish samaraliroqdir. Biroq bu ma’naviy rag’batlantirishni qo’llash samarali emas, degan ma’noni keltirib chiqarmaydi. Olimlar fikricha, iqtisodiyotning barqaror holatida xodim yoshi 50 ga etganda uning uchun moddiy va ma’naviy rag’batlantirish deyarli bir xil ahamiyat kasb etadi. Rag’batlantirish omillari va turlariga etarlicha e’tibor bermaslik yoki ortiqcha baho berish korxonada samarali menejment uchun zararlidir. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda rag’batlarni rasmdagi kabi tasniflash mumkin. Inson mehnat faoliyatiga kirishar ekan, unda yoshligidan egallagan muayyan qadriyatlar, tamoyillar mavjud bo’lib, ularga oila va maktabda asos solingan bo’ladi. Shu davrlarda mehnatga qadriyat sifatidagi munosabatlar, shaxsning mehnat sifatlari - mehnatse-varligi, mas’uliyat, intizomlilik, tashabbuskorlik va boshqa xislatlari shakllana boshlaydi. Ayni vaqtda dastlabki mehnat ko’nikmalari hosil qilinadi.

Ishga qiziqishni shakllantirish uchun, ushbu mehnat me’yorlari va qadriyatlarini egallash nihoyatda muhimdir. Bevosita xuddi ana shu me’yor va qadriyatlar kelgusidagi mehnat faoliyati mazmunini, turmush tarzini belgilaydi. Inson mehnat faoliyatini boshlar ekan, mehnati orqali qaysi manfaatlarini amalga oshirishini anglaydi. Amaldagi ishlab chiqarish muhiti insonning bu Rag’batlar Uzluksiz Diskretli Uzoq muddatli O’rta muddatli Qisqa muddatli ijtimoiy Jamoa Shaxsiy Nufuzli Rag’batlan- tiruvchi Universal Invetisiyali is’temolli Is’temolli Invetisiyali Maxsus Amal qilish davri boyich Qo’llanish soxasi boyicha Yo’nallish bo’yicha Guruhlar boyicha Funksiyali maqsad bo’yicha Mehnat sharoiti, ish joyini tashkil etilishi Ish haqi, mukofotlar, rag’batlantiruvchi qo’shimcha to’lovlar, mulkdan daromad Mehnat sharoiti, ish haqiga ustama to’lovlar (kasbiy mahorat va malakasini oshirgani uchun va hkz)Ish haqini yuksak darajasi, foydaga sheriklik, ijtimoiy taminot Ish haqi, mukofotni, kasb mahorati uchun ustama tolovlarni oshirishAniq tizim bo’yicha ish haqi, imtiyozli aksiya, foydaga sheriklik Hodimning jami daromadi Ish haqi jamg’armasini tashkil etish va taqsimlash, foydaga sheriklikMilliy daromad otishiBir marotabali mukofat Ish haqi, foydani asosan joriy iste’mol uchun sarflashDividendlar ish haqi ishlab chiqarishni rivojlantirishga invetisiyalar kelajakda foyda va ish haqiIsh haqi jamg’armasi va foyda kelajakda ishlab chiqarishni rivojlantirishga invetisiya sifatida yo’naltirishPul to’lanmaydigan rag’batlantirishlarPul bilan rag’batlantirishningbarcha uslublari rasm. Rag’batlarni sinflashuvi

qarashlariga tegishli aniqliklar kiritadi. Shu sababli xodimlar mehnatga qiziqishi bo’yicha turli toifalarga bo’linadi. Ish haqiga qiziquvchi xodim. Uni faqat ish haqi qiziqtiradi. U bu ish haqini naqd pul hisobida va mehnati natijalariga ko’ra darhol olishni xohlaydi. Bunday xodim rag’batlantirishning boshqa shakllariga qarshi bo’ladi. Kasbiga qiziquvchi xodim. U o’z kasbiy salohiyati, bilim va imkoniyatlarini namoyon etishni mehnat faoliyatining asosiy maqsadi, deb tushunadi. Uni, asosan, mehnatning mazmuni va ish xususiyati qiziqtiradi. Bunday xodimlarga o’z kasbidan faxrlanish xos. Vatanparvar. Bu toifadagi xodimlarning mehnatga qiziqishi insonning g’oyaviy va insoniy qadriyatlari - korxonaga sodiqlik, tenglik, adolat, ijtimoiy uyg’unlik va boshqalarga asoslangan. Xo’jayinlik tuyg’usi. Mazkur toifa xodimlari uchun eng asosiysi mulk, boylik, moddiy ne’matlarni ko’paytirishdir. Ular uchun tashqi qiziqtirish deyarli kerak emas. Ana shu shaxslarning ehtiyojlari amalda cheksizdir. Lyumpenlashgan xodim moddiy ne’matlarni bir tekischilik asosida taqsimlash tarafdorlari bo’ladilar. Ularga hasadgo’ylik xos bo’lib, bu shaxslar jamiyatda ne’matlar taqsimotidan hamisha norozi bo’lib yuradilar. Bu toifa xodimlar mas’uliyatni o’z zimmasiga olishni, mehnatni tashkil etishning individual shakllarini yoqtirmaydilar. Mehnatga qiziqtirish ish samaradorligining eng muhim omilidir va shu sifatda xodimning mehnat salohiyati asosini tashkil etadi. Mehnat salohiyati psixofiziologik salohiyat (insonning qobi-liyati va qiziqishlari, uning sog’ligining ahvoli, mehnatga layoqati, chidamliligi, asab tizimining turi) hamda shaxsiy (qiziqish) salohiyatidan iboratdir. Insonning bu qobiliyatlari va imkoniyatlari mushtarakligida qiziqtirish salohiyati hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Ana shu qiziqtirish salohiyati xodim o’zini qanday rivojlantirishi va mavjud imkoniyatlarini mehnat faoliyat jarayonida naqadar samarali foydalana olishini belgilab beradi.

Mehnat faolligini oshirishda rahbar va ijrochi o’rtasidagi munosabatlarning huquqiy asosi katta rol’ o’ynaydi. Ana shu asos xodimga aniq belgilab qo’yilgan huquqiy me’yorlar chegarasida mehnat jarayonini amalga oshirishni mustaqil tanlash huquqini beradi. Bunda mehnat munosabatlarining huquqiy asosi ishlab chiqarishda yakka rahbarlik tamoyiliga zid emas. Mehnat sohasida boshqaruvning huquqiy uslublaridan foydalanish huquq va mas’uliyatning aniqtaqsimlanishiga aoslangan bo’lib, xodimni ham ma’muriyat, ham jamoa tayziqlaridan himoya qilinganligining zarur sharti hisoblanadi. Korxonalar iqtisodiy mustaqilligi belgilab qo’yilgan. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy sharoitida mehnat munosabatlarining huquqiy asoslarini mustahkamlash alohida ahamiyatga egadir. Ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan sho’rolar davridagi iqtisodiy sharoitda korxonalarning butun faoliyati yuqori tashkilotlar izmida edi. Ana shu yuqori tashkilotlar korxonalarga reja topshiriqlarini, xom ashyo, butlovchi qismlar miqdorlarini, xullas hamma-hamma narsalarni qat’iy belgilab berar edi. Ana shunday holatda rahbarlar va ijrochilarning iqtisodiy mafaatdorligiga taalluqli, tabiiy hisoblangan ichki ishlab chiqarish ziddiyatlari taraqqiyot manbai vazifasini o’tay olmay qolardi. Chunki rahbarlar manfaatdorlik omili mavjud emasligi sababli mehnatni tashkil etish va mehnat sharoitini yaxshilash to’g’risida ortiqcha kuyunmasdilar, xodimlar esa mehnat sohasidagi kuch-g’ayratlarini oshirishga intilmas edilar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa mutlaqo boshqacha manzaraga duch kelinadi. Bu holda rahbar va ijrochi manfaatlari o’rtasidagi ziddiyatlarning kuchayishi va bevosita ana shu ziddiyatlarning hal etilishi orqali mehnat samaradorligi ta’minlanadi. Ana shunday vaziyatda mehnat munosabatlarining huquqiy asosi ziddiyatlarning hal etilishi insonparvarlik ruhida, qonun doirasida kechishi kafolati bo’ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnatni insoniylashtirishga ijtimoiy kafolat tizimi ham xizmat qilishi kerak. Xususan, O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonunlariga muvofiq ushbu ijtimoiy kafolatlar quyidagilardan iborat:

— bajarilgan tegishli me’yordagi mehnatga ish haqining eng kam miqdori; — ish haqi to’lashda mehnat ulushi mezoni bo’yicha ish haqini tabaqalashtirishga asoslangan adolat tamoyiliga amal qilinishi; — ishlab topilgan pulni iste’mol bozorida sarf qilishda teng imkoniyatlar; - mehnat - turmush sifatining muayyan darajasi. Ma’lumki, har bir sohadagi islohotlarning muvaffaqiyati, amalga oshirilishi mo’ljallanayotgan o’zgarishlar qanchalik chuqur va puxta tahlil etib chiqilganligiga bog’liqdir. O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyot sohasi isloh qilinar ekan, mehnat kishisi o’z mehnati samarasidan bahramand bo’lish imkoniyatini beradigan xo’jalik yuritish shart-sharoitlari yaratishga birinchi darajali ahamiyat berildi. Xo’jalik yuritishning yangi sharoitlariga o’tilishi bilan ish haqiningxodimlarni mehnatga qiziqtirish funktsiyalari ham yangi ma’no va mazmun kasb etdi. Ular asosan quyidagilardan iborat: — har bir xodimning ish haqi, eng avvalo, uning jamoa mehnatining umumiy natijasiga qo’shgan mehnat hissasi bilan belgilanadi. Holbuki hozirgi vaqtda ham qator korxonalarda ish haqi miqdoriga xodimning shaxsiy mehnat ulushidan ham ko’proq korxonaning umumiy ish natijalari ta’sir ko’rsatib kelmokda; — mehnatga haq to’lashda mehnatning murakkabligi va ishlab chiqarilayotgan mahsulotning iste’mol xususiyatlari hisobga olingan holda ish haqini tabaqalashtirishni yanada kuchaytirish (ushbu holatlar mehnatning ijtimoiy foydali ekanligi hamda “o’zimga" va “o’zga" manfaatlar yo’nalishini uyg’unlashtirish uchun o’ta muhimdir); — noqulay ish sharoiti va sanitariya-gigiena sharoitlari uchun pul bilan kompensatsiya to’lashdan asta-sekinlik bilan voz kechish (bu kompensatsiyalar noqulay ish sharoitlari bundan buyon ham saqlanib qolaverishiga yo’l ochib beribgina qolmasdan ish haqining mehnat qilishga qiziqtirish omilini ham pasaytiradi);

— ish haqining rag’batlantirish rolini kengaytirish. Bunga malakali ishchi kuchi tayyorlashni ta’minlaydigan, davlat tomonidan kafolatlangan eng kam ish haqi miqdori bilan turlicha mehnat ulushi qo’shayotgan xodimlar farovonligida, sifat jihatdan farqdanadigan eng ko’p ish haqining eng maqbul nisbatini o’rnatish orqali erishiladi; — mukofot tizimlari funk ts iya va rollarini o’zgartirish. Mehnat faoliyatini rag’batlantirish ish vaqti va bo’sh vaqt, mehnat va dam olishning eng maqbul nisbati bo’lishini taqozo etadi. Faqat iqtisodiy jihatdan qiziqtirish mehnat intensivligini oshirish va ish vaqti davomiyligini uzaytirishga, natijada ish vaqtidan ortiqcha vaqtda ishlashga olib keladi. Shuning uchun kompaniya va firmalarning ijtimoiy rivojlantirish xizmatlari, endiliqda ijtimoiy-maishiy muammolarni hal etishdan mehnat turmushi sifati muammolarini echishga o’tishlari kerak. O’zbekistondagi Navoiy kon-metallurgiya kombinati, Olmaliq kon- metallurgiya kombinati, Toshkent aviasiya ishlab chiqarish birlashmasi va boshqa korxonalarda personalni qiziqtirishda boy tajriba to’plangan. Ularni umumlashtirgan holda quyidagicha aks ettirish mumkin. (9.14- rasm). Yuqori samara bilan faoliyat ko’rsatayotgan kompaniya va firmalarning tajribasi boshqaruv personalini rag’batlantirishda asosiy ish haqi hamda foydada sheriklikni hisobga olishga asoslangan.

Xodim lavozimida ko’tarila borgan sari uning foydadagi sherikligi belgilab qo’yilganga nisbatan uchdan bir qismga ko’payib boradi. Mehnatga qiziqtirish va mehnatni rag’batlantirish tizimi Moddiy Ma’naviy Psixologik 1. Hodimlar moddiy mehnatiga haq to’lash boyicha yagaona tarif tizimi. 2. Hodimlarga kasbiy mahorat uchun ustama haq to’lash to’g’risida nizom. 3. Hodimlarga mehnat sharoiti uchun qo’shimcha haq to’lash to’g’risida nizom. 4. Yuqori malakali ishcilarga tarif stavkalari o’niga maosh tayinlash to’g’risida nizom. 5. Hodimlarga vaqtbay-mukofotli ish haqi to’lash to’g’risida nizom. 6. Hodimlarga ishbay- mukofotli ish haqi to’lash to’g’risida nizom. 7. Ko’p smenali ish rejimi bo’yicha mehnat qilganlik uchun xodimlarga qo’shimcha haq to’lash to’g’risida nizom. 8. Rahbar, mutaxassislar va xizmatchilarni joriy mukofotlash to’g’risida nizom. 9. Hodimlarni rejaga qo’shimcha mahsulot ishlab chiqarish suratini oshirganliklari uchun rag’batlantirish to’g’risida nizom. 10. Ishlab chiqarish harajatlarinikamaytirish uchun rag’batlantirish to’g’risida nizom. 11. Yoqilg’i-moylash materiallariva elektr quvvati sarfini tejash uchun rag’batlantirish to’g’risida nizom. 12. Hodimlarning alohida muhim topshiriqlarni bajarishdagi xizmatlari uchun rag’batlantirish to’g’risida nizom. 13. Hodimlarni moddiy texika boyliklarini saqlash uchun rag’batlantirish to’g’risida nizom. 14. Ixtiro va ratsionalizatorlik takliflari uchun rag’batlantirish to’g’risida nizom. 15. Bir yo’la mukofot berish. 16. Qimmatbaho sovg’alar berib mukofotlash. Ma’naviy 1. Minatdorchilik e’lon qilish. 2. Fahriy yorliq bilan mukofotlash. 3. Tarmoq boyicha fahriy unvon berish: “ Eng yaxshi ishchi” “ Eng yaxshi yosh ishchi” “ Eng yaxshi yosh mutaxasis” “ Eng yaxshi texnolog” “ Eng yaxshi konstruktor” “ Eng yaxshi yoshlar murabbiysi” 4. Davlat va hukumat mukofotlariga taqdim etish. Psixologik 1.Mehnatni tashkil etishning pudrat usuli. 2.Mehnatni tashkil etishning konveyer usuli. 3.Personalni kasbga yonaltirish. 4.Personalni reja asosida attestatsiyadan o’tkazish. 5.Ish joylarini attestatsiya qilish. 6.Kar’erani rejalashtirish. 7.Korxona rahbarlari ba bo’limlari auditi. rasm. Korxonalarda mehnatga qiziqtirish va mehnatni rag’batlantirish usulllari

Bundan tashqari, kompaniya va firmalarda xodimlarni rag’batlantirishning shaxsiy tizimi ham bo’ladi. Unga ko’ra alohida hollarda moddiy yordam xodimning iltimosiga yoki ma’muriyat tashabbusi bilan beriladi. Korxonalarda hozirgi vaqtda mukofotlash tizimi ikki darajali: yillik mukofot tizimi va har oylik mukofot tizimiga bo’linadi. Yillik mukofot tizimi yil yakuniga qarab beriladi va odatda „o’n uchinchi maosh" deb yuritiladi. Har oylik mukofotlash tizimi xodimlar mehnati rag’batlantirishning tizimi turli shakl va uslublaridan iboratdir. Bundan tashqari, kompaniya yoki firma rahbarlari, mutaxassislari va xizmatchilarni alohida topshiriqlar ijrosi uchun mukofotlash (jadval) ham ko’zda tutilishi mumkin. jadval Ijro uchun mukofotlashning namunaviy tizimi t/r Kompaniya yoki firma bo’limlari Mukofotlas mezonlari Mukofot miqdori(hizmat maoshiga nisbatan foiz hisobida ) 1. Texnalogiya bo’limi Ish rejasini bajarilishi, belgilangan texnalogiya yangiliklarini muddatida joriy etish uchun 40 2. Sotuv bo’limi Sotuv rejasi bajarilishi, harodirlar tomonidan shikoyatlar yo’qligi uchun 36 Sotuv rejasini 5 foizdan ko’proqga oshirib bajarganlik uchun 36 3. Farroshlar uchun Barcha bolinma va hududlarda ozodalik ta’minlanganligi uchun 36

Alohida topshiriklar ijrosi uchun mukofotlar ish haqi fondi hisobidan joriy oyda amalda xodimning ishlagan kunlari uchun to’lanadi. Rag’batlantirishning yana bir turi - xodimlarga imtiyozli (foizsiz) qarz berishdir. Shuningdek, ko’pgina kompaniya va firmalarda farzand tug’ilishi munosabati bilan, oila qurilishi (nikoh rasmiylashtirilishi) munosabati bilan, yaqin qarindoshlar vafoti munosabati bilan eng kam ish haqi miqdorining 5 baravaridan 10 baravarigacha moddiy yordam ko’rsatish amaliyoti ham mavjud. Personalni moddiy rag’batlantirish Personalni moddiy jihatdan rag’batlantirish ularning mehyat faoliyatida yuksak ko’rsatkichlarga erishishlarini ta’minlashga qaratilgan. Personalni moddiy jihatdan rag’batlantirish deyilganda ish beruvchining mehnat shartnomasiga asosan barcha sarf-xarajatlari tushuniladi. Moddiy jihatdan rag’batlantirishning asosiy maqsadi xodimlar faoliyatini kompaniya yoki firma strategik maqsadlariga erishishga yo’naltirish, boshqacha qilib aytganda personal moddiy manfaatdor-ligini korxonaning strategik maqsadlari bilan birlashtirishga qaratilgan. Bu hal qiluvchi qoida moddiy jihatdan rag’batlantirishning quyidagi maqsadlarini belgilaydi: Personalni korxonaga jalb etish. Korxonalar o’zlari uchun zarur mutaxassislarni ishga jalb etish maqsadida mehnat bozorida o’zaro raqobatlashadilar. Shuning uchun moddiy jihatdan rag’batlantirish korxonaga zarur personalni ishga jalb eta olishga mos bo’lishi kerak. Personalni korxonada ushlab turish. Korxonadagi moddiy jihatdan rag’batlantirish mehnat bozori taklif etayotgan darajadan past bo’lsa, xodimlar ishdan bo’shab keta boshlaydilar. Korxona rahbari xodimlarni kasbiy o’qitish va rivojlantirish uchun sarflangan mablag’ zoe ketmasligi uchun ularni boshqa kompaniya va firmalar bilan raqobat qila oladigan darajada moddiy jihatdan rag’batlantirishni ta’minlashlari zarur.

Ishlab chiqarish faolligini rag’batlantirish. Rag’batlantirish personalni korxona uchun zarur mehnat faolligini ko’rsatishlarini ta’minlashi kerak. Mehnat unumdorligini oshirish, mehnatga ijodiy yondashish, tashabbuskorlik, korxonaga sadoqat, moddiy jihatdan rag’batlantirish tizimi orqali mukofotlanishi kerak. Ishchi kuchiga xarajatlarni nazorat qilish. Hozirgi kompaniya va firmalar uchun ishchi kuchiga xarajatlar ular sarf-xarajatlarining asosiy moddasini tashkil etadi. S h uning uchun ushbu xarajat-larni muntazam nazorat qilib borish katta ahamiyatga ega. Moddiy jihatdan rag’batlantirishning oqilona tizimi korxonaga ishchi kuchi uchun xarajatlarni nazorat ostida ushlab turish bilan bir qatorda ishlab chiqarishga zarur xodimlarni kompaniya va firmada ushlab turish imkonini beradi. Amaliyotda bunga rioya etmaslik, ish haqi uchun asoslanmagan darajada ko’p mablag’ sarflanishi odatda korxonalarning sinishi (bankrot bo’lishida)da asosiy sabablaridan biridir. Samaradorlik va soddalik. Moddiy jihatdan rag’batlantirish, korxona har bir xodimiga yaxshi tushunarli bo’lishi shart. Aks holda undan ko’zlangan maqsadlar mutlaqo qarama-qarshi natijalarga olib keladi. Shuningdek, ushbu tizim uchun ortiqcha xarajatlarga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Qonunchilik talablariga muvofiqlik. O’zbekiston Respublikasida, xuddi boshqa davlatlarda bo’lgani kabi mehnat haqi shakli va tizimlari, mukofotlar, qo’shimcha to’lovlar, ustamalar, rag’batlantirish tarzidagi to’lovlar amaldagi qonunchilik bilan muvofiqpash-tiriladi. Ularga qa’tiy amal etilishi shart. Rag’batlantirishning yuqorida keltirilgan maqsadlari bir-biriga muayyan darajada zid kelishi mumkin (masalan, ishchi kuchi uchun xarajatlarni nazorat qilish hamda malakali personalni korxonaga jalb etish). Bunday hollarda kompaniya va firmalar rahbarlari bu vazifalarni oqilona hal etishni o’zlari hal qilishlari kerak bo’ladi. Bozor iqtisodiyoti taraqqiy etgan davlatlardagi kompaniya va firmalarda qo’llaniladigan moddiy jihatdan rag’batlantirishning asosiy shakllari rasmda keltirilgan.

Bugungi kunda qo’llanilib kelinayotgan qo’shimcha rag’batlantirish tizimlarining hammasini asosan ikki guruhga bo’lish mumkin: ish haqiga ustama to’lovlar xodimlar ish stajiga yoki faqat xizmatiga qarab amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar mulkchilikning turli shaklida faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarda xodimlarni moddiy jihatdan rag’batlantirishning eng maqbul shakl va uslublarini topish va qo’llashni taqozo etmoqda. Ana shu masalada moddiy jihatdan rag’batlantirishning korxona faoliyati natijalari, bu natijalarga erishishda har bir xodimning hissasini hisobga olish bilan bog’liqligini ta’minlash, ish haqiningdavlattomonidan boshqarilishi, bozor kon’yunkturasi iloji boricha to’liq hisobga olinishi maqsadga muvofiqdir (rasm). Ish haqi Mukofotlar (bonuslar) Foydaga sheriklik Qo’shimcha to’lovlar rejasi Kechiktirilgan to’lovlar Aksiya sarmoyasida ishtirok etish Korxona transporti Transport harajatini to’lash Stipendiya berish dasturi Ta’lim olishda yordam berishOvqatlanishni qoplash Firma mahsulotini sotib olish uchu chegirma Maslahat hizmatlari Jamoa bilan dam olishKlubga a’zolik(sport, qiziqish boyicha va hkz) Kredit olish asotsatsiyalari Hayotni sug’urta qilish Hodimlar musobaqasiKasaba uyushmalariga a’zolik Tibbiy ko’rikdan o’tish Qarmogidagi oila a’zolari hayotini sug’urta qilish Baxtsiz hodisalardan sug’urta qilish Tibbiy hizmat Baxtsiz hodisalardan sug’urta qilishQarmog’idagi oila a’zolari hayotini sug’urta qilish Jamg’armalar Pensiya Ta’til Dam olish kunlari 9 .14-rasm. Korxona personalini rag’batlantirish shakliJamg’arlar fondlari

Yaqin vaqtlargacha g’arb mamlakatlarida ish haqi to’lash tizimi juda sodda bo’lib, asosan uch turdan iborat edi. Ishchilar soatbay yoki ishbay, muhandis- texnik xodimlar aniq belgilab qo’yilgan yillik ish haqi, boshqaruv xodimlari esa yil oxirida to’lanadigan mukofot (bonus) olar edilar. Bu tizim o’nlab yillar davomida o’z samaradorligini isbotlab keldi. Ammo so’nggi yillarda ko’pgina kompaniya va firmalar mehnatga haq to’lashning mehnat unumdorligini tubdan oshirish va ishlab chiqarish xarajatlarini keskin qisqartirishga yo’naltirilgan yangi usullarini joriy etish bo’yicha tajribalar o’tkazishga kirishganlar. Mehnatga haq to’lashdagi bu yangiliklarning bir necha turlarini ajratib ko’rsatish mumkin. Ulardan biri an’anaviy ish haqi to’lashni yil yaqunlari bo’yicha bir yo’la muqofot berish bilan almashtirishga asoslangan. Y a ngiliklarning ikkinchisi “foydada ishtirok etish rejasi” deb nomlanadi. Uchinchi turini esa “Bilim uchun ustama” deyishadi. Ana shu tizimlarning tub maqsadi xodimlar Korxonaning iste’mol jamg’armasi Mehnatga haq to’lash fondi Zahira jamg’armasi Dividendlar Ijtimoiy imtiyozlar Hodimlarga Korxonada ishlamaydi- ganlarga Mehnatga haq to’lashni shartnomalar orqali individuallashtirishIsh haqi darajasi Hodim daromadi darajasi Mehnat bozori Maxsus bitim Bosh bitim Daromadlarni indeksiya qilishEng kam ish haqini belgilash Soliq bilan muvofiqlashtirilishi Tarmoq bitimi Mehnat shartnomalari Davlat tomonidan muvofiqlashtirilishiTarif – shartnoma orqali muvofiqlashtirish rasm. Korxona personalini moddiy jihatdan rag’batlantirish tizimi

kasbiy malakasini sezilarli darajada oshirishga qaratilgan. Mazkur tizimlarga ko’ra ish haqiga qo’shimcha to’lovlar amalda ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga emas, balki xodim o’z tashabbusi bilan so’nggi vaqtda qanday yangi bilimlar va yangi ko’nikmalarni zgallaganiga (malaka oshirish kurslarida yoki mustaqil ravishda) bog’liq bo’ladi. Moddiy jihatdan rag’batlantirishning yangi tizimlari o’z mohiyati va shakllanish usuliga qarab quyidagi xususiyatlari bilan farqlanadi: — bevosita to’lovlar (baza stavkalari va ustamalar); — bilvosita to’lovlar (kompensa ts iyalar); — mukofotlar (bonuslar); — pensiya to’lovlari. Baza stavkalari. Korxonaga zarur malaka va tayyorgarlikka ega bo’lgan xodimlarni jalb etish uchun baza ish haqi etarli bo’lishi kerak. Bu baza, xodim umumiy daromadlarini 70-90 foizidan ko’p bo’lmasligi lozim. Baza ish haqi miqdori xodimlar guruhi yoki umuman kompaniya yoki firma darajasida mehnat unumdorligining oshirilishiga muvofiq ravishda oshirilishi kerak. Ish haqi o’sishi sur’atlarining mehnat unumdorligi oshishi sur’atlaridan sezilarli darajada yuqori bo’lishi ish haqi rag’batlantiruvchi kuchining pasayishiga olib keladi. Hayot farovonligining darajasi ish haqi bozor darajasini belgilash uchun asos bo’lib xizmat qila olmaydi. Baza stavkasi miqdori xodim mas’uliyati darajasi va uning mehnat samaradorligi bilan bog’liq bo’lishi talab etiladi. Baza stavkalarining mas’uliyat darajasiga nisbati pog’ona shaklidir. Korxona personalining daromadi asosan quyidagilardan iborat bo’ladi: 1. Tarif stavkalari va okladlar bo’yicha ish haqi to’lash mehnatning murakkabligi va mas’uliyatiga muvofiq amalga oshiriladi. 2. Mehnat bozori ishchi kuchiga talab va taklif nisbatini aks ettiradi. Ish beruvchi vaxodim o’rtasidagi munosabatlar natijasida belgilangan tarif stavkalari personal ayrim guruhi uchun tarif stavkasi jadvalida belgilab qo’yilganidan ancha ortiqbo’lishi ham mumkin. Bu mehnatning ana

shunday turiga talabning yuqoriligi bilan izohlanadi. 3. Ustama va kompensatsiyalar mehnatning ob’ektiv ravishda xodimga bog’liq bo’lmagan xususiyatlarini hisobga olgan holda to’lanadi. 4. Qo’shimcha to’lovlar va mukofotlar mehnatga sidqidildan munosabat, mahsulot sifatini va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishni rag’batlantirish uchun joriy etiladi va xodimning shaxsiy yutuqlari natijalarini aks ettiradi. Ustamalar va qo’shimcha to’lovlar aksariyat hollarda muayyan xodimning alohida ish xususiyatlarini ifoda etadi. Mukofotlar esa ishlab chiqarishda alohida natijaga erishilganligini rag’batlantirishga qaratilgan. Shuninguchun xodimni rag’batlantirish, uning o’z mahorati, malakasini oshirishga intilishini taqdirlash uchun ustama va qo’shimcha to’lovlarni qo’llash maqsadga muvofiqdir. Ustama va qo’shimcha to’lovlar barqarorlik xususiyatiga ega. Chunki, xodim muayyan malaka darajasiga va kasb mahoratiga ega bo’ladi. Bu xususiyatlar xodimning ish haqi darajasida ifoda etilgani ma’qul. Joriy ish natijalari o’zgaruvchan, boshqa xodimlarning o’rtacha ko’rsatkichlari, yutuqlaridan farq qilishi mumkin. S h uning uchun xodimning mehnatdagi natijalari ortishini mukofotlar tizimi orqali rag’batlantirish samaraliroqdir. 5. Ijtimoiy to’lovlar. Ular ta’til, shu jumladan ijtimoiy ta’tillar, malaka oshirish, hayotni sug’urta qilish va shu kabilar uchun to’lovlardan iboratdir. 6. Korxona ak ts iyalari bo’yicha dividendlar (foydaga sheriklik). Bu xodimlarni moddiy jihatdan rag’batlantirishning juda muhim usuli Eng ko’p ish haqi (maxsimum) Eng kam ish haqi (minimum) Baza stavkasi Ma’sulyat darajasining oshishi rasm. Baza stavkasining hodim ma’sulyati bilan o’zaro bog’liqligi

bo’libgina qolmasdan, qator hollarda mulkka egalikning o’zgarishiga (agar korxona aktsiyalarining salmokli ulushi xodimlar tomonidan sotib olinsa) olib kelishi mumkin. Kompaniya va firmalar aktsiyalarining o’z xodimlariga sotilishi bir-biri bilan bog’liq ikki: kompaniya va firma hamda personal manfaatlarini birlashtirish, iqtisodiy - xodimlar mablag’larini ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun jalb qilish maqsadiga xizmat qiladi. Personalning korxona kapitalidagi ishtirokining quyidagi shakllari mavjud: - bepul ak ts iyalar; - aktsiya kursidan muayyan foiz chegirmasi bo’lgan oddiy aktsiyalar; - korxona aktsionerlari umumiy yig’ilishida ovoz berish huquqini bermaydigan imtiyozli aktsiyalar; - xodimlarning pay shaklida ishtirok etishi ko’zda tutilgan jamiyatlarni tashkil qilish; - ak ts iyalarga op s ionlar; - faoliyat yakunlari bo’yicha, ishtirok etish birligiga aktsiyalar va hokazolar. Pensiya ta’minoti. O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksida yoshga doir, nogironlik va boquvchisini yo’qotganlik pensiyasi tayinlanishi belgilab qo’yilgan. Yoshga doir pensiya sug’urta qilingan xodimlarga umumiy asoslarda: erkaklar - oltmish yoshga to’lgan bo’lib, umumiy mehnat staji yigirma besh yildan kam bo’lmagan taqdirda, ayollar - ellik besh yoshga to’lgan bo’lib, umumiy mehnat staji yigirma yildan kam bo’lmagan takdirda tayinlanadi. Pensiya sug’urta qilingan xodimlarning ayrim toifalariga pensiya yoshi kam bo’lganda, tegishli hollarda esa, - mehnat staji kam bo’lganda ham tayinlanadi. Nogironlik pensiyasi sug’urta qilingan xodimlarga - nogironlik mehnatda mayib bo’lish yoki kasb kasalligiga chalinganligi tufayli kelib chiqqan bo’lsa, mehnat faoliyatining muddatidan qat’iy nazar, nogironlik boshqa sabablar tufayli kelib chiqqanda esa, - tegishli umumiy mehnat stajiga ega bo’lganda tayinlanadi,

bunday mehnat stajining muddati sug’urta qilingan xodimning nogironlik ro’y bergan vaqtdagi yoshiga bog’liq bo’ladi. Boquvchisini yo’qotganlik pensiyasi mehnatda mayib bo’lish yoki kasb kasalligi tufayli vafot etgan boquvchining mehnatga qobi-liyatsiz oila a’zolariga, uning mehnat faoliyatining muddatidan qat’iy nazar tayinlanadi, agar u boshqa sabablar natijasida vafot etgan bo’lsa, shunga muvofiq keladigan umumiy mehnat stajiga qarab tayinlanadi, bunday mehnat stajining muddati sug’urta qilingan xodimning vafot etgan kuniga qadar bo’lgan yoshiga bog’liq bo’ladi. Turli xildagi davlat pensiyalarini olish huquqiga ega bo’lgan sug’urta qilingan xodimlarga (boquvchisini yo’qotgan hollarda esa - ularning oila a’zolariga) ularning o’zlari tanlagan pensiyaning bitta turi tayinlanadi. 1 Hozirgi vaqtda O’zbekiston Respublikasida Pensiya jamg’armasi ham tashkil etilgan bo’lib, u fuqarolarni keksalik paytida moddiy jihatdan qo’llab-quvvatlashga qaratilgan. Pensiya jamg’armasiga majburiy to’lovlar bilan birga xodimlar o’z ish haqlaridan hamda korxonalar mablag’lari hisobidan tegishli badallar o’tkazib turishlari mumkin. Personal mehnatiga haq to’lash. Mehnatga haq to’lashni tashkil etish Mehnatga haq to’lashning mohiyati va iqtisodiy mazmuni iqtisodiy nazariyaning eng muhim masalalaridan biridir. O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi 153- moddasiga muvofiq: “Mehnat haqining miqdori ish beruvchi bilan xodim o’rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Mehnat haqi qonun hujjatlari bilan belgilangan eng kam miqdordan oz bo’lishi mumkin emas va uning eng ko’p mikdori biron bir tarzda cheklanmaydi. Mehnat haqi shakli va tizimlari, mukofotlar, qo’shimcha to’lovlar, ustamalar, rag’batlantirish tarzidagi to’lovlar jamoa shartnomalarida, shuningdek ish beruvchi

tomonidan kasaba uyushmasi qo’mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi bilan kelishib qabul qilinadigan boshqa lokal hujjatlarda belgilanadi” 1 . Bu halqaro mehnat me’yorlariga, xususan Xalqaro Mehnat Tashkilotining 1949 yil 1 iyuldagi 95-son “Mehnatga haq to’lashni muhokama etish to’g’risida”gi Konventsiyasiga mos keladi. Ushbu Konventsiyaga muvofiq “Mehnatga haqto’lash atamasi nomlanishi va haqto’lash usulidan qat’iy nazar, shartnoma yoki milliy qonunchilik bilan belgilangan, tadbirkor yollash to’g’risidagi yozma yoki og’zaki shartnomaga muvofiqbajarilgan yoki bajarilishi kerak bo’lgan mehnat yoxud ko’rsatilgan yoki ko’rsatilishi kerak bo’lgan xizmatga pul hisobida to’lanadigan har qanday rag’batlantirish yoki ish haqidir”. Iqtisodiy nazariyada mehnatga haq to’lash mohiyatini aniqlash yuzasidan ikkita asosiy konseptsiya mavjud. Mehnatga to’lanadigan haq mehnat bahosidir. Mehnatga to’lanadigan haq miqdori bozor omillari, birinchi navbatda talab va taklif ta’siri ostida shakllanadi. Ishchi kuchining bahosi esa quyidagicha shakllanadi. Ushbu konseptsiyaga binoan bozor iqtisodiyoti umumiy nazariyasi asosida mehnat bozorida tovar narxi ortishi bilan tovar taklifi ortib boradi, tovarga talab esa tovar narxi arzonlashishi bilan ortib boradi. Bu mehnatga haq to’lash ko’payishi bilan ishchi kuchi taklifi ortib boradi, mehnatga haqto’lash kamayishi bilan ishchi kuchiga talab ortadi (rasm). 1 O’zbekiston Respublikasi Mehnat qonunchiligi bo’yicha me’yoriy-xuquqiy hujjatlar to’plami. T.: O’zbekiston, 2006, Б. 136.

Ushbu jadvalga muvofiqagar ish haqi miqdori “I 1 ” darajasida bo’lsa mehnat bozorida nima ro’y berishini ko’rib chiqaylik. Bunda talab (1 nuqtasi) katta, taklif esa (2 nuqtasi) kichik bo’ladi. Ana shu holda talab taklifdan ancha ortib ketadi, ya’ni mehnat bozorida ishchi kuchi taqchilligi ro’y beradi. Bu ish beruvchilarni xodimlarni ishga jalb etish uchun ular mehnatiga haqto’lashni oshirishga majbur qiladi. Natijada mehnat bozorida mehnatga haqto’lash miqdori ortadi. Agar ish haqi “I 2 ” darajasiga ko’tarilsa, bunda taklif (3 nuqtasi) talabdan (4 nuqtasi) sezilarli ravishda ortadi. Bu holda ish beruvchilar uchun mehnat bozorida mavjud bo’lganidan ancha kam xodimlar talab etiladi. Bu ishchi kuchining ortiqcha bo’lishiga olib keladi. Ana shunday holatda ish beruvchilar ish haqini kamaytirsalar ham o’zlari uchun zarur ishchi kuchiga ega bo’la oladilar. Ish izlayotganlar esa kam miqdordagi ish haqiga rozi bo’lishlari, yoki ushbu mehnat bozorini tark etishlari kerak bo’ladi. Oqibatda talab va taklif muvozanat (5 nuqtasi) holatiga yaqinlashadi. Ishchi kuchiga talab ish kuchiga taklifiga teng bo’lgan holatdagi ish haqi miqdori teng muvozanatli ish haqi yoki teng muvozanatli bozor ish haqi, deb ataladi. Teng muvozanatli ish haqi hamma tomonidan qabul qilinishi sababli ustuvor bo’ladi. Ishchi kuchi har xil turlarining bozor (ijtimoiy) bahosi shu tariqa 54 3 2 1I 2 I I 1Ish haqi Talab Taklif rasm. Ish kuchi va taklifining mehnat narxiga ta’siri

belgilanadi. Amaliyotda bu kasbiy malaka guruhlari, xodimlar toifalari, ish staji, jinsi, tarmoqlar, mintaqalar bo’yicha o’rtacha statistik ish haqi hisoblanadi. Ammo teng muvozanatli ish haqi ishchi kuchiga talab yoki taklifning ta’siri natijasida o’zgarishi mumkin. Masalan, xususiylashtirish jarayonining dastlabki bosqichida yangi tadbirkorlik tuzilmalari soni keskin ortishi natijasida hisobchi buxgalter mutaxassisligiga ega xodimlarga talab keskin ortdi. Avvalgi talab va taklif darajasida bo’lgan 1 nuqtadagi teng muvozanatli holat yangi talabni qondira olmay qoldi. Ushbu talab hisobga olingan holda ta’lim muassasalari, qisqa muddatli qurslarda hisobchilarni qo’shimcha tayyorlash yo’lga qo’yilishi natijasida, bu ixtisoslik bo’yicha kadrlar tayyorlash keskin ortdi. rasmdan ko’rinib turganidek, yangi talab 2 nuqtada yangi teng muvozanatli holatni ish haqi miqdori ortgan holda yuzaga keltirdi. SHuni alohida ta’kidlash kerakki, bu holatda ish bilan bandlikning teng muvozanatli holati ham ortdi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida raqobatga bardosh bera olmasdan ishlab chiqarishning u yoki bu sohasida keskin pasayish yuz bersa, tabiiyki bu korxonalarda ishchi kuchiga ham talab sezilarli darajada kamayadi. Mehnat bozorida bu ish haqi miqdorini teng muvozantli 1 nuqtasidan 2 nuqtasiga siljitadi (9.19- rasm). Xodimlar sonining hamda ish haqi miqdorining kamayishi bu yangi holatni aks ettiradi.

Ko’pgina iqtisodchilar ish haqi miqdorining yuqori darajasi va uning o’sishini mehnatga va ishchi kuchiga talabning pasayishidir, ish haqi miqdorining pastligi va uning kamayishini mehnatga ishchi kuchiga talabning ortishidir deb baholaydilar. Talab va taklif qonuniga muvofiq ishchi kuchining (ish haqining) narxi qanchalik yuqori bo’lsa, talab shuncha kam bo’ladi va tegishli ravishda narx arzonligi buning teskarisini anglatadi. 1 2 3 4 1 2 3 4 Taklif Taklif Avvalgi talab Avvalgi talab Yangi talab Yangi talab Ish haqi Hisobchi- larning ish haqi 9 .18-rasm. Hisobchilar mehnat bozori talab va taklif rasm. Talab va taklifning ish haqiga ta’siri

B. Ish haqi – “ishchi kuchi ” tovari qiymatining pullik ifodasi yoki “ishchi kuchi ” tovari qiymatining aylantirilgan shaklidir. Ish haqi miqdori ishlab chiqarish sharoitlari va bozor omillari - talab va taklif ta’siri ostida belgilanadi. Ishchi kuchining qiymati miqdor va sifat ko’rsatkichlariga ega. Ish kuchining sifat ko’rsatkichi muayyan ishlab chiqarish munosabatlarini aks ettiradi, xususan ishchi tomonidan o’z ishchi kuchini sotishi va bu ishchi kuchining ish beruvchi tomonidan foyda olish maqsadida sotib olinishini ko’rsatadi. Ishchi kuchi mikdor ko’rsatkichi ishchi kuchini yaratish, rivojlantirish, saqlash uchun zarur bo’lgan turmush vositalari qiymati bilan belgilanadi. Ishchi kuchi bozorida muayyan malaka, kasbkorga ega xodimlar sotuvchi bo’lsa, xaridorlar - kompaniya va firmalardir. Maoshlar, tariflar, ishbay, vaqtbay shakldagi kafolatlangan ish haqi ishchi kuchining bahosi hisoblanadi. Ishchi kuchiga talab va taklif kasbiy tayyorgarlik darajasiga qarab uning o’ziga xos iste’molchilari talabi hamda bu ishchi kuchiga ega xodimlar tomonidan taklif bo’yicha takomill ashtiril adi. Ishchi kuchining oldi-sotdisi ish beruvchilar va yollanma xodimlar o’rtasidagi mehnat munosabatlarini muvofikdashtiruvchi asosiy hujjatlar hisoblangan kontraktlar (shartnomalar) asosida amalga oshiriladi. Mexnat bozorida muayyan mikdor va sifatdagi ish iste’molchilar ishlab chiqarilgan mahsulot uchun to’lashga tayyor bo’lgan miqdorga mos ravishda rag’batlantiriladi. Shunday ekan ish haqi kimningdir xohishi, saxiyligi yoki tejamkorligiga bog’liqemas. Mehnatga haq to’lash ish beruvchining mehribonchiligi bo’lmay, balki amaliy operatsiya, „ishlab chiqarish omili"ni xarid qilishdir. Mehnatning narxi - bozor alomati bo’lib, iste’molchilarning ne’matlar va xizmatlarga talabiga bog’liq. Mehnat qiymatining o’zgarishi xarajatlar miqdori, foyda, mahsulot va xizmatlarning pirovard narxiga juda keskin ta’sir ko’rsatishi mumkin. S h uning uchun mehnat narxi mehnatdan resurs sifatida foydalanishda juda muhim ahamiyat kasb etadi. Ana shu narx qaerda va qanday mehnatdan foydalanish kerakligini,

umuman mehnatdan foydalanish kerakmi yoki uni sarmoya (kapital) bilan almashtirish maqsadga muvofiqligini aniqlash imkonini beradi. Ish haqi ish beruvchi tomonidan xodimga mehnat qilgan vaqti, ishlab chiqargan mahsuloti yoki boshqa aniq faoliyati uchun muntazam ravishda to’lab turadigan puldir. Ish haqining quyidagi xususiyatlarini bilish lozim: - ish haqining mohiyati mehnatkashlar turmush vositalari jamg’armasining asosiy qismi ekanligidadir; - har bir xodim ish haqining miqdori birgina u sarflagan mehnat miqdori va sifatiga emas, balki uning real mehnat ulushi, mehnat jamoasi pirovard ish natijalariga bog’likdir; - ish haqi nafaqat mehnat bo’yicha taqsimlashning asosiy shakli, balki eng muhim moddiy rag’batdir. Chunki mehnatkash o’zining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun ish haqi olish va uning miqdori ortishidan ob’ektiv ravishda manfaatdordir. Demak, u o’z ish haqining miqdori bog’liq bo’lgan o’z mehnati va umuman jamoa mehnati samaradorligi ortishidan manfaatdordir; - ish haqi xodim mehnat samaradorligiga ta’sir ko’rsatuvchi muhim omildir. Ish haqiga xos funk ts iyalar (rasm)ning asosiylari quyidagilardan iboratdir:

- yaratuvchanlik - ishchi quchini yaratish imkoniyatini ta’minlash; - maqomli - tegishli kasb va malakaga ega ishchi kuchini yaratishni ta’minlash; - muvofiqlashtiruvchi - ishchi kuchiga talab va taklifning muvofiqlashtirib (narx, daromad, foyda orqali) borish; - rag’batlantiruvchi - ishlab chiqarishni rivojlantirishdan manfaatdorlikni ta’minlash; - ishlab chiqarish - ulush - foydaga sheriklik orqali ishchi kuchining sifati, miqdori va natijasini kuchaytirish. Ish haqining bu funktsiyalari dialektik jihatdan yaxlit bo’lib, ular birgalikda bo’lgan taqdirdagina ish haqi mohiyati, ishlab chiqarish jarayonida yuzaga chiqadigan ziddiyatlar va muammolarni anglash mumkin bo’ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ish haqining asosiy tarkibiy qismlari rasmda aks etgan. Amalga oshirish mezonlari Amalga oshirish yo’nalishi Amalga oshirish tamoillari Mehnat sifati, miqdori va natijasini rag’batlantirish Ish haqi funksiyalari Yaratuvchanlik Ishlab chiqarishning ulushiRag’batlan- tiruvchiMuvofiqlash- tiruvchiMaqomli Ishchi kuchini yaratish Ishchi kuchiga talab va taklif muvofiqlashtirish Ish haqining yo’l qo’yish mumkin bo’lgan eng kam miqdor Ish haqi darajasini segmentlash Ish haqi darajasini tabaqalashtirish Ish kuchi qiymatini baholash Mehnat bozorida narxning shakillanishi Mehnatga haq to’lash shakl va tizimlarini maqbullashtirish Fiziologik Ishchi kuchi va mehnat narxi Mehnat unumdorligi Mehnatning daromadligi Ijtimoiy Mehnat samaradorligi rasm. Ish haqi funksiyalari

Hozirgi vaqtda mehnat bozorida ish beruvchilar va yollanma xodimlar kuchlari nisbatidan kelib chiqqan holda ish haqi darajasini belgilashning uch usuli mavjud. 1. Davlat tomonidan belgilab quyilgan ish haqi miqdori. 2. Ish beruvchi va yollanma xodim o’rtasidagi shartnoma bo’yicha belgilangan ish haqi miqdori. Rasmiy jihatdan bu holatda tomonlar kuchlari teng, biroq ish beruvchi yollanma xodimga nisbatan ko’proq imkoniyatlarga ega. 3. Ish haqi miq d orini jamoa bo’lib anikdash. Bu holatda alohida bir xodimning ish beruvchiga nisbatan zaif kuchi personalning o’z manfaatlarini himoya qilish imkoniyati bilan mustahkamlanadi. An’anaviy ish haqi mikdrrining uzgarishi (ortishi) uch holatda: xodim kar’erasi (lavozimda o’sishi va pasayishi), korxonada ish haqi umumiy miqdorining o’zgarishi hamda vaqt-vaqti bilan har bir xodimni ragbatlantirish miqdorini qayta ko’rib chiqilishi natijasida ro’y beradi. Hozirgi sharoitlarda ish haqi umumiy darajasining o’zgarishi amalda o’rtacha ish haqi miqdorini muttasil oshirib borish jarayonidir. Narx-navoning o’sishi (pulning qadrsizlanishi) va mehnat unumdorligining ortishi bugungi iqtisodiyotda barqaror omilga aylanib, o’rtacha ish haqini oshirishga sabab bo’lyapti. Kompaniya yoki firma o’zi uchun zarur yuqori malakali xodimlarni ishga jalb etish, mavjud personalni saqlab turish uchun iste’mol bozorida narx-navoning Shaxsiy ish haqi Asosiy ish haqi Bozorning tarkibiy qismiIjtimoiy tarkibiy qismiNatijaning tarkibiy qismi Ish joyidagi talablar Bozorda muayyan turdagi mehnat resurslari cheklangan holatdagi ustamalarModdiy ahvolini muvofiqlashtirish Ish haqi to’lash tamoillari Malaka Mukofotli ish haqini to’lash Ishbay ish haqini to’lash Hodimni firmaga “bog’lab qo’yuvchi” to’lovlarMehnat staji Ish natijasi bilan bog’liq bo’lgan to’lovlar Vaqtbay ish haqini to’lash rasm. Mehnatga haq to’lash tizimi tarkibiy qismlari

oshishi bilan bog’liq xodimlar xarajatlarini muayyan darajada qoplash hamda mehnat unumdorligi ortishi bo’yicha yutuqlarni jamoa bilan baham ko’rish maqsadida ish haqi mikdorini o’zgartirib borishlari kerak. Ammo bu, aytaylik, yillik pulning qadrsizlanish darajasi 10 foizni tashkil etsa, o’rtacha ish haqini albatta 10 foizga, korxonada mehnat unumdorligi 5 foizga ortsa, o’rtacha ish haqi ham 5 foizga oshishini anglatmaydi. Ish haqi miqdorining ko’payishi pulning qadrsizlanish darajasidan yuqori yoki past bo’lishi mumkin. Biroq korxona mehnat bozorida raqobatbardosh bo’lishi uchun narx-navo o’sishi va ish haqi miqdori ko’payishi o’rtasida muvozanatni saklashi, ya’ni hech bo’lmaganda ish haqining xarid xususiyatini ushlab turishiga harakat qilishi kerak. Ish haqini amalda oshirish miqdori qonunchilikdagi o’zgarishlar, mehnat bozoridagi talab va taklif, iqtisodiyotning ahvolidan kelib chiqadi. Mehnatga haq to’lashni tashkil etish tushunchasi ish haqi tarkibi, mehnat miqdori va sifatining unga to’lanadigan haqqa mosligi, shuningdek mehnatga haq to’lashning tarkibiy qismlari (me’yorlash, tariftizimi, mukofotlar, ustamalar, qo’shimcha to’lovlar va hokazolar) hisobga olinishi kerak (rasm). Mehnatga haq to’lashni tashkil etish tamoyillari iqtisodiy qonunlar amal qilishni aks ettiruvchi ob’ektiv, ilmiy asoslangan qoidalar bo’lib, ular ish haqi funktsiyalarini to’liqroq namoyon etishga yo’naltirilgandir. Mehnatga haq to’lash negizida ijtimoiy ishlab chiqarishda mulkchilik shakllari, davlatning eng kam ish haqini belgilash sohasidagi siyosati, milliy iqtisodiyotni rivojlantirish darajasi, mamlakat milliy boyligiga bog’liq bo’lgan ko’pgina tamoyillar yotadi.

rasm. Mehnatga to’lashni tashkil etish Alohida bir korxona uchun mehnatga haq to’lashning asosiy tamoyillari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: - davlat tomonidan belgilangan ish haqi eng kam mikdorini hisobga olish; — mehnatni tashkil etish masalalarida korxonaning mutlaq mustaqilligi; — mehnat unumdorligi o’sishi sur’atlarining ish haqi o’sishi sur’atlaridan yuqori bo’lishi; — ishlab chiqarishning pirovard natijalari va sarf etilgan mehnat miqdoriga muvofiq ish haqi to’lash; — yuksak sifatli mahsulot, mehnat, ish va xizmatlarni rag’batlantirish; — xodimlarning mehnatunumdorligini o’stirishdan manfaatdorligi, murakkab va oddiy, akdiy va jismoniy mehnatga haqto’lashda oqilona nisbatni ta’minlash; — alohida kasblar, toifalar, guruxlar mehnatiga haq to’lash nisbatini ta’minlash; Xizmatchilar uchun Ishchilar uchun Mehnatga haq to’lash Mehnat meyorlari Tarif tizimi Mehnatga vaqtbay haq to’lash Mehnatni rag’batlan - ti rish Ish haqi meyorlari Hizmat ko’rsatish meyorlariMehnat miqdori meyorlariVaqt meyorlari Unumdorlik meyorlari Tarif stafkasi Hodimlar uchun malaka stavkalari Malaka tariflari Mansab maoshlari Yagona tarif malaka tizimi Malaka razradlari Shaxsiy Jamoa (brigada) Bevosita ishbay Akkord Ishbay mukofotli Akkord mukofotli Shaxsiy Maosh mukofotliVaqtbay mukofotliBevosita vaqtbayJamoaMehnatga ishbay haq to’lash Shaxsiy Foydadan Daromaddan Mahsulot sotish Jamoa

— pul qadrsizlanishini hisobga olgan holda ish haqi miqdorini indeksatsiya qilish; — mahsulot tannarxida ish haqining eng maqbul ulushini ta’minlash; — tarmoqdagi turdosh korxonalarda o’rtacha ish haqi miqdorini hamda mintaqa (viloyatda) o’rtacha ish haqi miqdorini tahlil etish va korxonada bu o’rtacha ish haqlaridan yuqori bo’lgan ish haqi miqdorini ta’minlashni rejalashtirish; — xodimlarning alohida toifalari uchun mehnatga haq to’lashning eng maqbul (ishbay, vaqtbay) turini tanlash; — davlat hamda kompaniyaning o’zidagi mehnat kafolatlari yordamida xodimlarni ijtimoiy jihatdan himoya qilishni ta’minlash; — mehnatga haq to’lash va uning tarkibiy qismlari (maoshlar, tarif stavkalari, mukofotlar va hokazolar) ning dinamikasini tahlil qilish. Bozor iqtisodiyoti mehnatga haq to’lashga juda qat’iy talablar qo’yadi. Bir tomondan, korxonalar mehnatini tashkil etish va unga haqto’lash, ish haqi fondi miqdorini belgilash, xodimlarga tarif stavkalari va maosh belgilash, xodimlarni ish sifati va miqdori uchun mukofotlashda to’la mustaqildirlar. Ikkinchi tomondan esa, kompaniya va firmalar o’z mahsulotlari bozorda raqobatbardosh bo’lishi uchun mehnatga haq to’lash bo’yicha xarajatlarni kamaytirish va mahsulot sifatini yaxshilash imkoniyatlarini muttasil izlashlari kerak. Ba’zi korxonalar bu muammoni oddiygina - ish haqi miqdorini hamda mahsulot narxini oshirish hisobiga hal qilmoqchi bo’ldilar. Oqibatda ular bozor iqtisodiyotining shafqatsiz qoidalariga amal qilishiga o’zlari guvoh bo’ldilar. Yuqoridagidek, o’ylamasdan ish tutish tayyor mahsulotlarning omborda taxlanib ketishi, aylanma mablag’lar tugashi, ish haqi to’lay olmaslik, oqibat natijada malakali ishchiva xizmatchilarni ishdan bo’shatib, sinishga (bankrotlikka) duchor bo’lishga olib keldi. Shunday ekan bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnatga haq to’lash tamoyillariga qat’iy amal qilish korxona muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishining asosiy omillaridan biridir. Bu tamoyillarning asosiylari quyidagilardan iboratdir:

1. Ish haqi mikdorini muttasil oshirib borishi. 2. Mehnat me’yorlarining mehnatga haq to’lash me’yorlariga muvofiqligi. 3. Mehnatkashlarning mehnatda yuksak pirovard natijalarga erishishdan manfaatdorliklari. 4. Mehnat unumdorligi sur’atlari o’sishining mehnatga haq to’lash sur’atlari o’sishidan yuqori bo’lishi. Y u qorida keltirilgan har bir tamoyil bir necha iqtisodiy qonunlar amal qilishi bilan bog’liq. Masalan, mehnat me’yorlarining mehnatga haq to’lash me’yorlariga muvofiq bo’lishida mehnat va qiymat bo’yicha taqsimlash qonunlari bir yo’la amal qiladi. Mehnatga haqto’lash tamoyillari bazisli va asosan barqarordir. Mehnatga haq to’lashga talablar esa (rasm) dinamik va o’zgaruvchan tusga egadir. Mehnatga haq to’lash talablari mehnatga haq to’lashni tashkil etish tamoyillarini hayotga to’laroq tadbiq etishga ko’maklashadi hamda iqtisodiyotning ahvoli, uning vazifalariga bog’liq ravishda bu tamoyillarga aniqlik kiritish, qayta ko’rib chiqish va o’zgartirish maqsadlariga xizmat qiladi. Mehnatga haq to’lashga talablar odatda me’yoriy hujjatlarda aniq ko’rsatmalar, yo’l qo’yish mumkin bo’lgan eng ko’p va eng kam chegaralarning o’rtacha ko’rsatkichlari sifatida aks ettiriladi. Mehnatga haqto’lashni tashkil etishda ularga rioya etish zarur. I Asosiy ish haqini shakllan- tirish usuli Turli tarif setkalari asosida Tarifsiz haq to’lash tizimi asosidaYagona tarif setkalari asosida Ishbay Vaqtbay II Mehnatga haq to’lash shakllari III Rag’batlan- tirish tizimlari yoki vositalari An’anaviy tizimlari Yangicha yondashuv- larini ishlab chiqish rasm. Mehnatga haq to’lashni tashkil etish

Mehnatga haq to’lashni tashkil etish vositasi (mexanizmi) mehnat me’yorlarini mehnatga haqto’lash me’yorlari bilan bog’laydigan ijtimoiy, iqtisodiy, texnik, tashkiliy va psixologik chora-tadbirlar majmuasidan iboratdir. Mehnatga haqto’lashni tashkil etish ikki bosqich: ishlab chiqish va muvofiqlashtirishdan iboratdir. Tarif shartlarini ishlab chiqish bosqichlarida: — mehnatning sifati baholanadi; — birinchi razryad tarif stavkasi yoki asos vazifasini o’taydigan maosh miqdori belgilanadi; — razryadlar (lavozim kategoriyalari) miqdori aniqlanadi; — razryadlararo koeffi ts ientlar belgilanadi; — tarif setkasi yoki lavozim maoshi quyi nuqtalari o’rtasidagi tafovut belgilanadi. Shundan so’ng ish haqining tarif va tarif ustki qismlarini, tarmoq ichki, tarmoqlararo va hududiy stavka va maoshlarni tabaqalashtirishni tegishli ravishda bog’lash, mehnatga haq to’lash tarkibi, shakli vatizimlarini ishlab chiqish ko’zda tutiladi. Tarif va tarif usti shartlarini muvofiqlashtirish bosqichi ish haqining belgilangan nisbatlariga rioya qilish, iqtisodiy, ijtimoiy va ishlab chiqarish sharoitlari o’zgarishiga bog’liq ravishda stavka va maoshlar miqdoriga aniqlik kiritish maqsadlarini ko’zlaydi. Mehnatga haq to’lashni tashkil etishda quyidagilardan foydalaniladi: 1. Tarif stavkalari. 2. Ishchilarga talablar va ishlar xususiyatlari bayon etilgan tarif-malaka spravochniklari. 3. Tarif setkasi. 4. Ish haqining eng kam miqdori (qonunda belgilab qo’yilgan). 5. Mintaqaviy koeffi ts ientlar. 6. Tirikchilik uchun zarur eng kam miqdor (O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 39- moddasiga muvofiq tirikchilik uchun zarur eng kam miqdor

rasman belgilab qo’yiladi) 2 . 7. Ish haqini indeksa ts iya qilish qoidalari. 8. Xodimga ish haqini to’lash qoidasi. 9. Mehnatga to’lanadigan haqni xodimlar o’rtasida taqsimlash qoidalari. 10. Tungi vaqtdagi ish uchun ustamalar. 11. Og’ir mehnat sharoiti uchun ish haqiga ustamalar. 12. Bayram va dam olish kunlaridagi ish uchun ustamalar. 13. Ish vaqtidan tashqari ish uchun ustamalar. 14. Me’yoriy ish vaqtidan ortiqcha ish uchun ustamalar. 15. Ta’til vaqti uchun haqto’lash qoidalari. 16. Ta’lim vaqti uchun haqto’lash qoidalari. 17. Kasallik vaqti uchun haqto’lash qoidalari. 18. Mehnat qobiliyatini yo’qotganda kompensatsiyani hisoblab chiqish qoidalari. 19.Mukofot to’lash qoidalari hamda mukofot beriladigan faoliyat turlari. 20. Xodimlarning korxona tomonidan qoplanadigan xarajatlari. 21. Foydaga sheriklik qoidalari. Tarif stavkalari. Ular personal turli guruh va toifalarining vaqt birligi (soat, kun, oy)da bajargan ishlariga to’lanadigan haq mutlaq miqdorining pul shaklidagi ifodasidir. Ular har bir malaka razryadi bo’yicha belgilanadi. Personalga tarif asosida haq to’lash uchun, eng avvalo, jamoa shartnomasida mehnat me’yorlarini (xizmat vazifalarini) bajarganlik uchun to’lanadigan eng kam haq miqdori qayd etiladi. Bu eng kam tarif stavkasi hisoblanadi. Jahon tajribasi ishchilar, mutaxassislar va rahbarlar uchun 17-22 tarif razryadlaridan iborat bo’lgan yagona tarif setkalarini joriy etish maqsadga muvofiqligidan dalolat berib turibdi. Bu xodimlar turli guruhlari tarif stavkalari nisbatini to’g’ri belgilash, korxona va tashkilotlar tarif tizimlariga o’zgartirishlar kiritishni engillashtirish imkonini beradi. 2 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston. - 2009 – Б. 9.

O’zbekiston Respublikasida mehnatga haq to’lashning 0 dan 22 gacha razryadi bo’lgan Yagona tarif setkasi joriy etilgan. U O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2005 yil 25 oktyabrdagi 273-son “Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 2 iyuldagi 309-son “Mehnatga haq to’lashning Yagona tarif setkasini yanada takomillashtirish to’g’risida”gi Qaroriga o’zgartirishlar kiritish to’g’risida”gi qaroriga muvofiq quyidagichadir: jadval O’zbekiston Respublikasida Mehnatga haq to’lashning Yagona tarif stavkasi Mehnatga haq to’lash razradlari Tarif koeffisientlari 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Ushbu Y a gona tarif setkasi barcha xodimlar - eng past malakali xodimlardan boshlab respublika miqyosidagi eng yuqori lavozimdagi rahbarlar mehnatiga haqto’lashni ko’zda tutadi.

Yagona tarif setkasi xodimlar barcha toifalari mehnatiga razryad bo’yicha haq to’lash tizimi hisoblanadi. Razryadlar bo’yicha haq to’lash stavkalari bajarilayotgan ishning murakkabligi hamda xodimlar malakasiga qarab tabaqalashtiriladi. Ish haqida boshqa omillar: mehnat sharoiti, shaxsiy mehnat natijalarining belgilangan me’yor-dan ortiqligi, xodimlarning shaxsiy sifatlari va hokazolar mehnatga haq to’lashning boshqa elementlari vositasi bilan tabaqalashtiriladi. O’zbekiston Respublikasida Yagona tarif setkasining joriy etilishi mulkchilikning turli shakllariga mansub korxona va tashkilotlarda mehnatga haq to’lashning tarif tizimini muvofiqlashtirishga xizmat qildi. Bu bozor munosabatlari sharoitida mehnatga haqto’lashning ijtimoiy jihatdan adolatli tamoyili - bir xil murakkablikka ega mehnatga (bu mehnat qaysi sohada bajarilganligidan qat’iy nazar) bir xil ish haqi to’lashni ta’minlaydi. Ayni vaqtda bu mehnatkashni ijtimoiy jihatdan himoya qilish imkoniyatini yaratadi. Yagona tarif setkasini ishlab chiqishda tarif stavkasini oddiy mehnatni bajaradigan xodimga to’lanadigan eng kam ish haqiga mos keladigan miqdordagi razryadni belgilash tamoyili asos qilib olingan. Eng kam ish haqi O’zbekiston Respublikasida Mehnat kodeksiga muvofiq belgilangan haftasiga 40 soat, olti kunlik ish haftasida har kuni 7 soat, besh kunlik ish haftasida esa 8 soat ish vaqti me’yoridan kelib chiqqan holda har bir soat, kun, hafta yoki oy uchun belgilanishi mumkin. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ish haqi, pensiyalar, stipendiyalar va ijtimoiy nafaqalar miqdorini oshirish to’g’risida”gi Farmoniga binoan 2011 yilning 1 avgustidan boshlab minimal ish haqi miqdori 57200 so’m qilib belgilandi” 3 . Eng kam ish haqi miqdorining o’rnatilishi mehnat kishisini ijtimoiy himoya qilish maqsadini ko’zlaydi. Xalqaro Mehnat Tashkiloti tomonidan 1970 yilda qabul qilingan eng kam ish haqini o’rnatish to’g’risidagi konventsiya hamda eng kam ish haqini o’rnatish bo’yicha tavsiyalarda ham eng kam ish haqini o’rnatish 3 “Норма” газетаси № 28(313) 12 июль 2011 й.

mehnatkashlar va ular oila a’zolari ehtiyojlarini qondirishga qaratilishi kerakligi ta’kidlanadi. Eng kam ish haqini o’rnatishda quyidagilar hisobga olinadi: - mehnatkashlar va ularning oila a’zolari ehtiyojlari; - mamlakatdagi ish haqining umumiy darajasi; - tirikchilik qiymati va undagi o’zgarishlar; - ijtimoiy ta’minot bo’yicha nafaqalar; - boshqa ijtimoiy guruhlar turmush darajasining taqqoslanmasi; - iqtisodiy omillar, shu jumladan iqtisodiy rivojlanishning ahvoli, mehnat unumdorligi darajasi. Ish bilan bandlikni ta’minlash. Ish haqining shakl va tizimlari. Ular ish vaqti sarfi, personalning mehnat unumdorliti va uning ish haqi miqdori nisbatlarini ifodalaydi, shuningdek ishhaqi elementlari: tarif qismi, ustamalar, qo’shimcha to’lovlar, mukofotlar o’zaro bog’liqligini ko’rsatadi. O’zbekiston Respublikasidagi amaldagi qonunchilikka muvofiq korxona, tashkilot va muassasalar mehnatga haq to’lash shakllari va tizimlarini mustaqil ravishda belgilaydilar. Bu jamoa shartnomalari yoki boshqa me’yoriy hujjatlarda qayd etiladi. Bugungi kunda mehnatga haq to’lash shakl va tizimlari behisobdir. Qator kompaniya va firmalar o’zlarida joriy etilgan mehnatga haq to’lash shakl va tizimlarini ixtiro (nou-xau) darajasida baholaydilar va oshkor etmaydilar. Mehnatga haqto’lashning shakl va tizimlarini umumlashtirgan holda quyidagi umumiy tasnifga (9.24- rasm) keltirish mumkin. Xodim mehnatiga haq to’lash miqdori uning shaxsiy mehnat ulushi, mehnat sifatiga bog’liq bo’lib, ish haqi miqdori hech bir ravishda cheklanmaydi. Ishbay haq miqdori xodimning mehnat unumdorligiga bog’liqdir. Ma’lumki, mehnat unumdorligi erishilgan ish natijasiga, xususan vaqt birligi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot soni yoki mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan ish vaqtiga qarab o’lchanadi.

Mehnatga haq to’lashning ishbay shaklini tanlash to’g’risida qaror qabul qilishdan avval bu shaklning personalga nisbatan korxona siyosatiga mos tushishiga alohida e’tibor qaratish talab etiladi. Jumladan, bajarilayotgan ishga ijodiy yondashuv ko’p hollarda mehnatga haq to’lashning vaqtbay shaklida yaxshiroq samara keltiradi. Mehnatga haq to’lash ishbay shaklining turlari ko’p (rasm). Mehnatga haq to’lash Asosiy Tan narxdan Mahsulot sotishdanShaxsiy Jamoa Qo’shimchaIsh haqini to’lash bo’yicha Rag’batlantirish manbasi bo’yicha Rag’batlantirish ob’yekti bo’yicha Mehnatga haq to’lash turiMehnatga haq to’lash shakli Ishbay Vaqtbay Egiluvchan Shartli doimiyBevosita ishbay, bilvosita ishbay, ishbay-progressiv eng kam miqdori kafotlangan ishbayOddiy soatbay (kunbay, ishbay) vaqtbay-mukofotli (sifat ko’rsatkichlari uchun ish haqi fondidan)Shartnoma asosida Shartli o’zgiruvchanIshbay-mukofotli, akko0rd, soatli tarif stavkasiga qo’shimcha to’lovlar, jarimali (tabaqalashgan), bilvosita ishbayMansab maoshi, maoshga ustamalar, maoshga to’lovlar vaqtbay-mukofotli sifat ko’rsatkichlari uchun foyda hisobidanTarifli attestatsiyali, malaka darajasiga qarab haq to’lashHaq to’lash shakli bo’yicha Tarifli Vaqtbay Ishbay-bevosita Mukofotdan foydalanish bo’yicha: Oddiy vaqtbay Soatbay Vaqtni hisobga olish bo’yicha: Vaqtbay- mukofotli Maosh- mukofotli Oybay Kunbay Ishbay-progressiv Ishbay-bevosita Akkordli Ishbay-mukofotli Akkordli-mukofotli Bilvosita Tarifsiz Mehnat natijalarini baholash eksport tizimi Mehnatga haq to’lash pay tizimi Mehnat qiymati koeffisientini hisobga olgan holda Mehnatga haq to’lash komission tizimi Mehnatni rag’batlantirish stavkasi “ Suzuvchan” maoshlar tizimi Foydaga sheriklik tizimi Bilim uchun haq to’lash tizimi 9 .2 4 -rasm. Mehnatga haq to’lashning shakl va tizimlari tasnifi

Ular shaxsiy yoki jamoa asosida, bevosita va mukofotli bo’lishi mumkin. Uning progressiv va akkord turlari mavjud. Tadbirkorlar o’rtasida ishbay tizimi xodimlar uchun rag’batlantiruvchi kuchga ega, mehnat unumdorligini oshiradi, mehnat xarajat-lari ustidan samarali nazorat o’rnatishni ta’minlaydi, degan fikrlar keng tarqalgan. Biroq mehnatga haq to’lashning ishbay shakli va uning tizimlari boshqaruv uchun ancha murakkabdir. C h unki, bu tizimlarda samarali ishlab chiqarish standartlari, me’yorlari qo’llanilishi talab etiladi. Bu standart va me’yorlarni esa muntazam ravishda qayta ko’rib chiqish darkor. Shu bilan birgalikda ishbay shaklini barcha turdagi mehnat faoliyatiga qo’llab bo’lmaydi. Mehnatga haq to’lashning ishbay shakli qo’llanilishi uchun quyidagilar mavjud bo’lishi lozim: - mehnatni me’yorlash imkoniyati; - mehnat sarfini hisobga olish imkoniyati; - mehnat natijasini hisobga olish imkoniyati; - unumdorlikni oshirish imkoniyati; Mehnatga akkord haq to’lash ishbay shaklining bir turi bo’lib, bunda mahsulot birligi sifatida buyum, ish va xizmatlar majmui olinadi. Bu buyum, ish va Ishbay-progressiv (ilg’or) Ish hajmiIkki stvka tizimiBevosita Ishbay-mukofotli Kafolatlanmagan eng kam miqdorIsh haqi miqdori Akkordli 9 .2 5 -rasm. Mehnatga haq to’lashning ishbay tizimlari +x= +Ishbay asosida mehnat qilayotgan hodimning umumy ish haqi Oylik mukofot Ish haqiga qo’shimcha to’lovlarIsh hajmi birligi qiymati (so’m)Amaldagi ish hajmi (birlik, dona)

xizmatlar majmuiga mehnat va ish haqi xarajatlari kal’kulyatsiyasi tuziladi. Ya’ni bu usulda bevosita ishbay shaklidan farkdi ravishda, ish haqi miqdori hisobi mahsulot birligidan yirikroqtayyor mahsulot birliklari bo’yicha chiqariladi. Mehnatga akkordli-mukofotli haq to’lash tizimida me’yor bo’yicha to’lanadigan ishbay haqqa mehnat natijalari va sifati (me’yoriy muddat qisqartirilganligi, mahsulotning yuksak sifati) uchun mukofot to’lanadi. Akkord haq to’lashda ish haqining yuqori chegarasi bo’lmaydi. Xodimga o’zining vaqt birligi davomida bajaradigan ish miqdorini belgilash imkoniyatining berilishi akkord sharti hisoblanadi. Mehnatga haq to’lashning jamoa tizimiga o’tilsa, bajariladigan ishlarni “foydali”, “foydasiz”ga bo’lishga amalda barham beriladi. Chunki bu holda har bir ishchi jamoa - brigada, sex, uchastkaga topshirilgan hamma ishni bajarishdan moddiy jihatdan manfaatdordir. Jamoa ishbay tizymida xodimlar mehnatiga haqto’lash shaxsiy ishbay qiymati yoki umuman brigada, sex, uchastka uchun o’rnatilgan umumiy qiymatda, ya’ni jamoa qiymatida to’lanishi mumkin. Shaxsiy ishbay qiymatini umumiy topshiriqni bajarayotgan ishchilar mehnati qat’iy ravishda taqsimlab berilgan taqdirda o’rnatish maqsadga muvofiqdir. Bunda haq bajarilayotgan ishga o’rnatilgan qiymat hamda ishlab chiqarilgan sifatli mahsulot miqdoriga muvofiq belgilanadi. Mehnatga vaktbay haq to’lash. Bu usulda ish haqi miqdori ishning muayyan natijasiga qarab emas, balki xodim korxona yoki tashkilotda ishlagan vaqtiga qarab aniqlanadi. Vaqtbay ish haqi miqdori tarif bitimiga hamda xodim shaxsiy ish faoliyati baholanishiga bog’liqdir. Mehnatga haq to’lashning vaqtbay (soatbay) turi kengroq tarqalgan. U mehnatni qat’iy ravishda me’yorlash va ish natijalarini to’liq hisobga olish imkoniyati yo’q xodimlarga nisbatan, shuningdek ishlab chiqarilayotgan mahsulotning miqdor ko’rsatkichlari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lmagan hollarda qo’llaniladi. Vaqtbay haq to’lash mehnat sur’ati majburiy ravishda boshqariladigan (konveyerlar)da ham maqbul hisoblanadi. Bu usul yollanib

ishlaydigan xodimlar uchun ijobiy jihatlarga ega: bu holda ish haqi barqaror, mehnatga ishbay haq to’lash shaklida bo’lganidek, mehnat natijalari qat’iy o’zgartirilishi bilan bog’liq ijtimoiy muammolar keskinlashishi xavfi kam. Shu bilan birga mehnatga haq to’lashning vaqtbay usuli ish beruvchi uchun muayyan tavakkalchilik xavfini tug’dirishi mumkin. Ya’ni xodimlarning ish haqi mehnat unumdorligiga qat’iy bog’liqemasligi sababli ularda samaraliroq ishlashga rag’bat so’na boshlashi ehtimoldan xoli emas. Mazkur muammoni bartaraf etish uchun tadbirkor mehnatda namuna ko’rsatayotgan xodimlarning ish haqiga qo’shimcha to’lovlarning turli usullarini qo’llaydi. Boshqacha qilib aytganda, vaqtbay haq to’lashningturli shakllari mavjud: bevosita vaqtbay hamda vaqtbay-mukofotli. Bevosita vaqtbay ish haqi texnik mutaxassislar hamda xizmatchilar: qorovullar, liftyorlar, kur’erlar, yordamchi ishchilar, ya’ni ish haqi mehnat sifati bilan bevosita bog’liq bo’lmagan, mukofot ustamalari to’lanmaydigan kasb egalariga nisbatan qo’llaniladi. Vaqtbay-mukofotli haq to’lash mehnat faoliyati murakkab mashina- mexanizm va asbob-uskunalar bilan bog’liq yuqori malakali ishchilarga nisbatan qo’llaniladi. Ularning amalda ishlagan vaqtlariga to’lanadigan vaqtbay ish haqi bilan birga yuksak mehnat sifati, avariyasiz ishlaganligi, tayyor mahsulotni muddatida topshirgani uchun mukofotlar hamda ko’zda tutilgan qo’shimcha to’lovlar bilan taqdirlanadi. Bu quyidagi shakldadir: Vaqtbay asosda ishlaydigan xodimlarning tarif stavkasi korxona mehnat va ish haqi bo’limi, xodim ishlayotgan bo’lim rahbari tomonidan ishlab chiqilib kasaba uyushma qo’mitasi bilan kelishiladi va korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Vaqtbay-mukofotli haq to’lashning yana bir turi xizmatchi (rahbar, mutaxassis)lar umumiy ish haqini hisoblab chiqishda lavozim maoshi bilan bir qatorda faoliyat pirovard natijalari uchun rag’batlantirish va yil choragi yakunlari bo’yicha mukofotlashni ko’zda tutadi. U quyidagicha shakldadir:

Ushbu tizimda mukofot yilning har bir choragi yakuni bilan bir qatorda yil yakuni uchun ham berilishi mumkin. Mehnatga vaqtbay haq to’lash shaxsiy va jamoa tarzida bo’lishi mumkin. Shaxsiy vaqtbay ish haqi to’lashda ish haqini rejalashtirish va hisoblash alohida xodimlar uchun amalga oshiriladi. Jamoa vaqtbay ish haqi to’lashda butun bo’linma (brigada, sex, uchastka) jamoasi mehnatiga haqto’lanadi. Jamoa ish haqi ana shu bo’linma a’zolari o’rtasida har bir xodimning mehnat ulushi koeffitsienti bo’yicha taqsimlanadi. Mehnatga pirovard natija bo’yicha haq to’lash ish haqi miqdorini ishlab chiqarish pirovard natijalari bilan bevosita bog’lash, umuman ish haqi to’lashda uyg’unlikka erishish imkonini beradi. Ushbu usul xodimlarning, mehnatning pirovard natijalaridan, mehnat mikdori va sifatidan manfaatdorligini kuchaytiradi. Chunki ish haqi faqat sotilgan mahsulot uchun to’lanadi. Bunda mehnatga haqto’lash miqdori biron-bir ravishda cheklanmaydi, u faqat ishlab chiqarilgan va bozorda sotilgan mahsulot hajmiga, mahsulot narxiga bog’liq bo’ladi. Kompaniya va firmalar xususiyatlariga qarab, ishlab chiqarish pirovard natijalarini aniqlash uchun quyidagi ko’rsatkichlar mezon bo’la oladi: - mahsulot sotishdan tushgan mablag’ (tovar mahsulot hajmi, sotuv hajmi); - mahsulot sotishdan olingan daromad (yalpi daromad, ho’jalik hisobidagi daromad, sof daromad); - mahsulot sotishdan olingan foyda (balans- foyda, sof foyda); - mahsulottannarxi (bevosita xarajatlar). +x= +Ishbay asosida mehnat qilayotgan hodimning umumy ish haqi Oylik mukofot Ish haqiga qo’shimcha to’lovlarIsh hajmi birligi qiymati (so’m)Amaldagi ish hajmi (birlik, dona) += +Xizmatchilarni ng umumiy ish haqi Yil choragi yakuni bo’yicha mukofot Pirovard natija uchun rag’batlan- tirishLavozim maoshi

So’nggi yillarda mehnatga haq to’lashning tarifsiz tizimi ham keng yoyilmokda. Bu tizimga quyidagilar xosdir: - xodim ish haqi miqdorining jamoa ish natijalariga muvofiq shakllanadigan ish haqi jamg’armasi bilan mustahkam bog’likligi; - har bir xodimga doimiy (nisbiy) koeffi ts ientlar berish. Bu koeffitsientlar xodim malakasini ifoda etadi hamda xodimning yoki bir guruh xodimlarning avvalgi faoliyati to’g’risidagi ma’lumotlar asosida umumiy mehnat natijalariga qo’shgan shaxsiy mehnat ulushini belgilaydi; - har bir xodimga faoliyati joriy natijalari bo’yicha mehnat ishtiroki koeffi ts ienti berish. Mehnatga haq to’lashning shartnoma usuliki ham tarifsiz tizimga kiritish mumkin. Bunda ish beruvchi xodimni ishga yollar ekan bajarilgan muayyan ish uchun muayyan ish haqi belgilanishi bo’yicha o’zaro shartnoma tuzadi. Ish haqi miqdorini komissiya tomonidan aniqlanishini ham tarifsiz usulning turi deyish mumkin. Bu holda bajarilgan ish hajmi, bunga sarflangan ish vaqti, soat, kun ish beruvchi tomonidan tayinlangan komissiya tomonidan aniqlanadm. Shundan so’ng mehnat bozorida bu turdagi ishga to’lanayotgan haq mikdori hisobga olinib, xodim mehnatiga ish haqi beriladi. Mehnatning mmqdori va sifatini baholaidga asoslangan mehnatga haq to’lashning shakl va usullari personal ish haqi tarkibidan kelib chiqadi. Ish haqi tarkibi uch qismdan iboratdir: — asosiy (doimiy, bazali); — qo’shimcha (o’zgaruvchan); — ijtimoiy omillar hisobga olingan holda to’lanadigan ish haqi. Ish hakining asosiy qismi tarif ish haqi hamda uni muvofiqlashtiruvchi ustamalar (mehnat unumdorligi uchun, tirikchilik qiymati oshishi uchun va hokazolar) dan tashkil topadi. Asosiy ish haqi miqdori faoliyat turiga bog’liqdir. Atar u yoki bu faoliyat xodimga yuksak talablar qo’yadigan bo’lsa, unga yuqori ish haqi to’lanadi. Aks holda ish haqi miqdori kamroq belgilanadi. Ushbu o’rinda

masala xodim qaysi ishni bajara olishida emas, balki faoliyat turi hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Shu munosabat bilan ish haqi tamoyillari va funktsiyalari (rasm) o’zaro bog’liqligini yodda tutish muhimdir. Ish haqining asosiy qismi ham eng muhim - qiziqtirish funktsiyasini bajarishi uchun quyidagi shartlar mavjud bo’lishi kerak: — ish haqi qo’lga tekkan vaqtda u xodimda manfaatdorlik uyg’otadi; — ish haqi ish natijalari bilan bog’liq va bu bog’liqlik ravshan; — xodim ish jarayonida mehnatga xalaqit beradigan salbiy omillarga duch kelmaydi. Ish haqi, shu jumladan uning asosiy qismiga qator - bozor, bozorga taalluqli bo’lmagan, tashqi va ichki omillar (rasm) ta’sir qiladi. Tamoyillar Ish haqini mehnat narxi asosida belgilash Mehnat unumdorligi o’sishi sur’atlarining ish haqi miqdori o’sish sur’atlaridan yuqori bo’lishini taminlash Mehnat mezoning o’ngato’lanadigan ish haqiga muvofiqligi Hodimning mehnatda yuqori natijalarga erishishdan moddiy manfaatdorligi Nominal va real ish haqining muttasil o’sishi Hodim ijtimoiy himoyaga muhtoj vaqtda davlat tomonidan qo’llab-quvvatlashi Samarasiz ishlab chiqarish texnalogiyalaridan voz kechish Mehnat bozori ta’sirini hisobga olish Ish haqini hodimning mehnat ulushiga (mehnat sharoiti, korxona joylashgan hudud, uning tarmoqqa mansubliigi hosobga olingan holda) bog’liq ravishda tabaqalashtirishTeng mehnat uchun teng ish haqi Mehnatga haq to’lash shakl va tizimlari soddaligi, mantiqiyligi, tushunarliligi Muvofiqlash- tiruvchi Hisobli ishlab chiqarishRag’batlan- tiruvchi Ijtimoiy Yaratuvchalik Mehnatga haq to’lashning davlat tomonidan boshqarilishi rasm. Mehnatga haq to’lashning tashkil etish va ish haqi funksiyalarining o’zaro bog’liqligi Funksiyalar

Ayrim korxonalar asosiy ish haqini belgilashda faoliyat turi bilan birgalikda mehnat stajini ham hisobga oladilar. Bu nisbiy ish haqi, deb baholanadi. Chunki bir xil ishni bajargan tajribali xodim yosh ishchiga nisbatan ko’proq ish haqi oladi. Bunda ish beruvchilar mazkur nisbiylikni xodimning ish tajribasini hisobga olish hamda uning korxonaga sadoqatini rag’batlantirish zarurati bilan izohlaydilar. G’arbdagi qator davlatlarda, xususan Amerika Qo’shma Shtatlarida xodimning malakasi uchun ish haqi to’lash tizimi qo’llaniladi. Uning mohiyati shundan iboratki, ish haqi darajasi faqat bajariladigan ish murakkabligiga emas, balki xodim ixtisosliklariga ham bog’liq bo’ladi. Ya’ni ish haqi xodim nima qilganligi uchun emas, balki nima qilishni bilganligi uchun to’lanadi. Bu bilan xodimning o’z malakasini oshirish, birinchi o’rinda qo’shimcha ixtisosliklar egallashga intilishi rag’batlantiriladi. Ushbu tizimda “malaka birligi” tushunchasi mavjud bo’lib, u yangi, qo’shimcha ishni bajarish hamda navbatdagi qo’shimcha to’lovga ega bo’lishi uchun zarur bo’lgan bilim, ko’nikma, mahoratning yig’indisidan iboratdir. Malaka uchun haqto’lash tizimi joriy etilgan barcha kompaniya va firmalarda personalni o’qitish uchun xarajatlar ortib ketadi. Personalni o’qitish ish vaqtida rasm. Ish haqini shaklilantirishga ta’sir ko’rsatuvchi omillarIsh haqi ta’sir ko’rsatuvchi omillar Bozor Ichki Tashqi Bozorga taaluqli bo’lmagan Mehnat bozorida tarkib topayotgan talab va taklif Korxonaning foyda qurishiMehnat bozori konyukturasi Ish haqini davlat tomonidan tartibga solish Resursning ish beruvchi uchun foydaligi Mukofotlash tizimining oziga xosligi Pulning qadirsizlanishi Kasaba uyushmalari va ish beruvchilarning o’zaro munosabatlari Mehnat narxining talabga muvofiqligi Foyda va sarmoyaga sheriklik shakllariIsh haqining davlat tomonidan boshqarilishi darajasi Korxona faoliyati pirovard natijalari va shaxsiy mehnat ulushi Resurslarning o’zaro bir-birining o’rnini bosishi Ijtimoiy siyosat Mehnat unumdorligi Tovar va xizmatlarga narxning o’zgarishi Malaka ish staji

amalga oshirilishi sababli korxonalarda ish vaqti sarfi ham keskin ko’payadi. Shunga qaramasdan, mutaxassislarning fikriga ko’ra, mazkur sarf-xarajatlar mehnat unumdorligi o’sishi va ishlab chiqarish xarajatlari pasayishi (ayrim ma’lumotlarga ko’ra malaka uchun haq to’lash tizimi joriy etilgan korxonalarda an’anaviy ish haqi to’lash qo’llanilayotgan kompaniya va firmadagilarga nisbatan ishlab chiqarish xarajatlari 30-50 foizga kamdir) hisobiga to’la qoplanadi. Bu esa, o’z navba-tida, ish vaqti fondining 10-15 foizini (mavjud an’anaviy tuzilmalardagi 3-4 foiz o’rniga) xodimlar malakasini oshirish va qayta tayyorlashga sarflash imkonini tug’diradi. Xodimlarga malakaga qarab ish haqi to’lashning afzalliklari quyidagilardan iborat: — ish o’rinlari ayriboshlanishi hisobiga korxonaning o’zida ishchi kuchi muttasil harakatda bo’lishini ta’minlash; — mehnatdan katta qoniqish hosil qilish; — kadrlar qo’nimsizligi darajasini pasaytirish; — ish vaqti yo’qotilishini kamaytirish; — mehnat unumdorligini oshirish; — mahsulot sifatini yaxshilash. Yana shunisi muhimki, xodimlarning o’zlari ham malakaga qarab ish haqi to’lashni adolatli hisoblaydilar. Chunki bu tizimda ish haqi darajasi mehnat staji yoki personalni joy-joyiga qo’yishda boshqaruv xodimlarining hamisha ham asosli bo’lmagan qarorlariga emas, balki ularning amaldagi qobiliyatlari, sobitqadamliklari, xohishlariga ko’proq darajada bog’liqdir. Ish vaqtiga qo’shimcha to’lovlar asosiy ish haqiga qo’shimcha turli to’lovlar: shaxsiy va jamoa mukofotlari tizimlari bo’yicha turli ustamalar, ishdan tashqari vaqtdagi ish uchun, smenali ish uchun, dam olish va bayram kunlaridagi ish uchun, ishdagi majburiy tanaffuslar uchun, ba’zan mehnat staji, zararli va xavfli ish sharoiti, hamda boshqa qator sabablarga ko’ra beriladigan qo’shimcha to’lovlardan iboratdir.

Mehnatga haqto’lashning ko’pgina tizimlarida asosiy ish haqiga qushimcha to’lovlar sifatida mehnat unumdorligi, yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish uchun mukofotlar beriladi. Qo’shimcha to’lovlar me’yoriy (yoki shartnomaviy belgilab qo’yilgan) hamda ixtiyoriy (ish beruvchi tomonidan beriladigan) shaklida ham bo’ladi. Ish haqi jamg’armasi korxona yoki tashkilot tomonidan mehnatga haqto’lash uchun ajratilgan mablag’dir. Ish haqi fondi ishlangan va ishlanmagan vaqt uchun to’lanadigan ish haqini, rag’batlantiruvchi ustama va qo’shimcha to’lovlarni, kompensatsiyalar, kafolatli to’lovlar, mukofotlar, ijtimoiy tusdagi (turar-joy, transport, ovqatlanish uchun ajratiladigan mablag’lar) to’lovlar va boshqa turdagi doimiy to’lovlarni qamrab oladi. Ijtimoiy omillar hisobga olingan holdagi ish haqi bevosita bajarilgan ishga bog’liq bo’lmagan to’lovlardir. Ish haqining bu turini personalni rag’batlantirishning bilvosita shakli sifatida qabul qilish mumkin. Rag’batlantirishning bu turi xodimlar ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga yo’naltirilishi sababli ularni ijtimoiy to’lovlar sifatida ham qabul qilish mumkin. Kompaniya yoki firma maqsadlaridan kelib chiqqan holda ish haqi asosiy va o’zgaruvchan qismi, iqtisodiy tavakkalchilik va rag’batlantirish, darajasi nisbatlarini, rag’batlantirish mezonlarini to’g’ri anikdab olish kerak. Masalan, yangi tashkil etilgan korxonada rag’batlantirish tizimida ish haqi mukofot (o’zgaruvchan) qismi yuqori bo’lishi, ish xdqi miqdori o’sishining iqtisodiy tavakkalchilik o’sishi bilan qat’iy bog’liqbo’lishini, shuningdek aylanma mablag’ni ko’paytirganlik, yangiliklarni joriy etganlik uchun taqdirlashni belgilash, firma daromadi ortib borgan sari ularga personal sherikligini ta’minlash maqsadga muvofiqdir. Ko’pdan beri faoliyat yurgizib kelayotgan korxonalarda esa ish haqining doimiy qismi o’zgaruvchan qismidan yuqori bo’lishini ko’zda tutish, mehnatga haqto’lashda tavakkalchilik mavjud emasligini hisobga olish, xarajatlarni kamaytirish, ishlab chiqarishning uzluksizligini ta’minlash uchun rag’batlantirishni

yo’lga qo’yish, personalning kompaniya yutuqlariga sherikligini ta’minlash samaraliroqdir. Mehnatga haq to’lash kompaniya yoki firma maqsadlariga erishishda ko’zlangan rag’batlantirish ta’siriga ega bo’lishi uchun: — alohida xodim va umuman jamoa manfaatlariga mos kelishi; — mehnat unumdorligini oshirishni rag’batlantirishi; — egiluvchan va hamma uchun aniq, tushunarli bo’lishi; — bozor ehtiyojlarini qondirishi kerak. SHu bilan birga mehnatga haq to’lash tizimi quyidagilarni ko’zda tutishi lozim: — mehnatga haq to’lashning eng kam miqdori qonun bilan belgilanadi; — ish haqinpng mutlaq darajasi xodim malakasi hamda korxona joylashgan hududdagi tirikchilik qiymatiga bog’liq bo’ladi; — odatda mehnati ijobiy baholangan barcha xodimlarning ish haqi har yili oshiriladi. Xodimlarning attesta ts iyasi har yili o’tkaziladi; — muhandis-texnik xodimlar va rahbariyat ish haqi darajasi oshkor qilinmaydi. Ular ma’muriyat va tegishli xodim o’rtasidagi kelishuvga muvofiq belgilanadi. Mukofotlash moddiy jihatdan rag’batlantirish hamda xizmat vazifasida o’stirish orqali amalga oshiriladi. Xizmat vazifasida ko’tarilish o’qitish tizimi orqali malaka oshirishga bevosita bog’liq bo’ladi. Ish haqi to’lashni kechiktirishga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Ish haqining o’z vaqtida to’lanishi kompaniya yoki firma samarali faoliyatining asosiy mezoni hisoblanadi. Mehnatga haq to’lash davlat tomonidan ham, bitim va shartnomalar bilan ham boshqarib boriladi (rasm). Bunda mehnatga haq to’lash masalalari davlat, ish beruvchilar va xodimlar vakillari ishtirokida kelishiladi.

Mehnatga haq to’lashning davlat tomonidan boshqarilishi ham bevosita, ham bilvosita bo’ladi. Bevosita boshqarish - korxona, tashkilot, muassasalar uchun majburiy bo’lgan ko’rsatkichlarni markazlashtirilgan holda belgilab berishdir. Ularga ish haqi mikdoridan pensiya va ijtimoiy fondlariga bevosita to’lovlar, daromad solig’i, eng kam ish haqi, pensiya va nafaqalarning mikdori, byudjet sohasi xodimlari uchun tarif razryadlarini belgilab berish kiradi. Bilvosita boshqarish tarif stavkalari va mansab maoshlarini qo’llash, mehnatga haq to’lashning progressiv usullarini qo’llash, iqtisodiyot tarmoqlarida ish haqi miqdori, ishchilar kasblari va xizmatchilar lavozimlarini unifikatsiyalash, ish vaqti me’yorlari va boshqa masalalaryuzasidan davlat tavsiyalarini ishlab chiqish orqali amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasida byudjet sohasi xodimlari mehnatiga haqto’lash yagona tarif setkasi asosida amalga oshiriladi. Byudjetga qarashli bo’lmagan sohalarda (aktsiyadorlik jamiyatlari, mas’uliyati cheklangan hamda qo’shimcha mas’uliyatli jamiyatlar, xo’jalik shirkatlari, xususiy korxonalar va boshqalar) amaldagi qonunchilik bilan belgilab qo’yilgan eng kam ish haqi miqdoridan kelib chiqqan holda ularning o’zlari tomonidan mustaqil belgilanadi. Xususan “Xususiy korxonalar to’g’risida”gi Davlat tomonidan boshqarish Eng ka mish haqi miqdori Soliq siyosati Jamoa shartnomalarini boshqarish Davlat korxonalarida ish haqi miqdorini belgilash Tarif razradlari va stavkalarini belgilash Shartnoma va bitimlar asosida boshqarish Ish haqining shakl va uslublarini Kasbiy va malaka guruhlari bo’yicha tarif stavkalari eng kam miqdorni belgilash Ustama va qo’shimcha to’lovlar Ijtimoiy to’lovlar va imtiyozlar Foydada sheriklik Aksiyalarga beriladigan dividendlar Mehnat bozori va bozor orqali o’z-o’zini boshqarish Davlat va hususiy korxonalarda ish haqi miqdori Tashkillashtirilmagan mehnat bozoridan ish haqi miqdori (kichik korxonalar, xizmat ko’rsatish sohasi ) O’rtacha ish haqi rasm. Ish haqini belgilash va uni boshqarish

O’zbekiston Respublikasi qonunining 19- moddasiga muvofiq xususiy korxonalar o’z xodimlari uchun mehnatga haq to’lash shakli, tizimi va miqdorini, mukofotlash va kompensatsiyalarni qonunchilikka muvofiq mustaqil o’rnatadi, deb qo’rsatib qo’yilgan. Ayni vaqtda xususiy korxonada mehnat shartnomasi (kontrakt) bo’yicha ishlaydigan shaxslar mehnatiga haqto’lash tomonlar kelishuviga muvofiq, lekin qonunchilik bilan belgilangan eng kam ish haqidan kam bo’lmagan mikdorda o’rnatilishi qayd etiladi.

Qisqacha xulosalar Personalni mehnatga qiziqtirish, uning qiziqishini oshirish va uni rag’batlantirish korxona va tashkilotlarning maqsadga erishishi uchun muhim o’rin tutadi. Odatda, personalda qiziqish jarayoni to’rt bosqichda bo’lishi mumkin, bularga: ehtiyojning paydo bo’lishi, uni qondirish yo’llarini izlash, ehtiyojni qondirish uchun faoliyatga kirishish va nihoyat ehtiyojning qondirilishi, moddiy yoki ma’naviy rag’batlantirishga ega bo’lish kabilar kiradi. Qiziqish bo’lmagan joyda qiziqtirish yuzaga keltirilishi lozim. Qiziqtirishning boshqaruvdagi hamda shaxsiy-psixologik mazmuni o’zaro bog’liqligi personalni boshqarishda texnika tizimlarini boshqarishdan farqli o’laroq, boshqaruv ob’ekti va sub’ekti maqsadlarining muvofiqlashtirilishi bilan belgilanadi. Qiziqtirish esa rag’batlantirishsiz amalga oshirilishi mumkin emas. Rag’batlantirishning esa ichki va tashqi turidan foydalaniladi. Ma’lumotlarda aytiladiki, rag’batlantirishda - inson o’zi uchun qimmatli hisoblagan hamma narsa muhim hisoblanadi. Qiziqtirish ham o’zining nazariyalariga ega: A. Maslou nazariyasi, K.Alderfer nazariyasi, F. Gertsberg nazariyasi va D. Mak-Klelland nazariyalari shular jumlasidandir. Mehnatni rag’batlantirish esa o’zining bir necha funktsiyalariga ega bo’lib, ular asosida moddiy va nomoddiy rag’batlarga ajratiladi. Rag’batlantirishning eng muhim omili va bo’g’ini bu - ish haqidir. Teng mehnatga teng haq to’lash har bir korxona personali uchun muhim rag’bat hisoblanadi.

Tavsiya etiladigan adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitu ts iyasi. T.: O’zbekiston. - 2009. 2. O’zbekiston Respublikasi Mehnat qonunchiligi bo’yicha me’yoriy- xuquqiy hujjatlar to’plami. T.: O’zbekiston, 2006. 3. O’zbekiston Respublikasining “Xususiy korxona to’g’risida”gi Qonuni, 2003 yil 11 dekabr’. 4. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi: O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi ma’ruzasi. –T.: O’zbekiston, 2010 - 56 b. 5. Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi: 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantiprish yakunlari va 2011 yilga mo’ljallangan eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zR Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. –T.:O’zbekiston, 2011– 48 b. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga mo’ljallangan eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zR Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “ Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi” mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. –Toshkent: Iqtisodiyot, – 2011 – 377 b. 7. Абдураҳмонов Қ.Ҳ., Холмўминов Ш.Р., Зокирова Н.Қ. Персонални бошқариш. Дарслик. – Т.: Ўқитувчи, 2008 – 655 б. 8. Кибанов А.Я. Основы управления п ерсоналом . У чебник . – М: ИНФРА- М, 20 10 – 295 стр. 9. Кибанов А.Я. Управление персоналом. Учебник. – М.: РИОР, 2010 – 288 с тр .

O'xshashlar

Personalni shakllantirish

Personalni rejalashtirish

Personalni boshqarish tizimi

Personalni boshqarishda yetakchilik

Personalni boshqarishda guruhlararo munosabatlar