Personalni boshqarish tizimi - Iqtisodiyot - Referatlar

Personalni boshqarish tizimi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

314 KB

Ko'chirib olish

Personalni boshqarish tizimi Reja: 1. Personalni boshqarish tamoyillari va uslublari 2. Personalni boshqarish xizmati vazifa va funk ts iyalari 3. Mehnat xavfsizligi va tibbiy yordam bo’limi 4. Personalni boshqarishning chet el tajribalari

Personalni boshqarish tamoyillari va uslublari Personalni boshqarish quyidagi qoidalarga asoslanadi: 1. Personalni rejalashtirishni korxonani rivojlantirish strategiyasi bilan uzviy aloqasini ta’minlash. 2. Personal xarajatlarini miqdoriy baholash va uning ishlab chiqarish iqtisodiy ko’rsatkichlarigata’siri. 3. Mehnat bozorida samarali ish olib borish uchun zarur kom pensatsiyalarni anikdash. Tamoyil (prinsip) — qaror qabul qilishda hisobga olinishi yoki amal qilinishi zarur bo’lgan ilmiy asos, qoida hisoblanadi. Personalga rahbarlik boshqaruv funktsiyasi sifatida boshqa barcha funktsiyalarni yagona birlikka birlashtirishi, muvofikdashtirishi, o’zaro bog’lashi, integratsiya qilishi kerak. Bunga personal bilan ishlash tamoyillarini amalga oshirish orqali erishiladi. Rahbar personalni boshqarar ekan, o’ziga bo’ysunuvchilarga faqat buyruq berish bilan cheklanmasdan, ular kuch-g’ayratlarini aniq maqsadga yo’naltirib turishi, o’z salohiyatlarini namoyon eta olishlariga ko’maklashish atrofida maslakdoshlarini birlash tirishi, ya’ni personalga rahbarlik qilish tamoyillaridan foyda lana bilishi zarur. Bu quyidagilarni o’z ichiga oladi: — har bir xodimga u bajaradigan ish uchun mas’uliyatni yuklash; — har bir xodim kimga bo’ysunishi va kimdan topshiriq oli shini bilishi kerak; — personalni boshqarish maqsadi. Zamonaviy rahbarlik belgi langan maqsadga erishish uchun personal va ma’muriyat hamkorligini nazardatutadi; — rahbarning bevosita ishtiroki. Butun mehnat jamoasiga bosh bo’lgan birinchi rahbar yangiliklarni joriy etish, ishlab chiqarishni takomillashtirish va boshqa masalalarda shaxsan ishtirok etishi shart ; — muvofiklik. Kadrlar siyosati ko’zlangan maqsadga, tegishli mezonlarga muvofiq bo’lishi kerak.

Turli bosqich (bo’g’in)lardan iborat bo’lgan boshqaruv tizimi boshqaruv turli bosqichlarini alohida rahbarlar yoki boshqaruv organ (apparat)lariga biriktirib qo’yilishini taqozo etadi. Yuqori bo’g’in rahbariyatining bosh vazifasi boshqaruv jarayoniga umumiy rahbarlik — turli funktsiyalarni muvofiqlashtirish, tegishli bo’linma va xizmatlar rahbarlarini tanlash, boshqaruv tizimi ishini tashkil etishdan iboratdir. O’rta va quyi bo’g’in rahbarlari belgilangan ish turlarining tashkilotchilari vazifasini bajaradilar. Ular xizmat vazifasiga ish rejasini ishlab chiqish, mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun personalni birlashtirish, ish jarayoniga rahbarlik qilish, korxona alohida bo’linmalari va alohida xodimlar ishini muvofiqlashtirish, ish jarayonini nazorat qilish va boshqalar kiradi. Inson resurslaridan korxona va xodim manfaatlarini muvofiqlashtirgan holda foydalanishni ta’minlaydigan shaxsni rivojlantirish ustuvorligini e’tirof etish personalni boshqa rishning eng asosiy tamoyilidir. Ushbu tamoyilni amalga oshirishda korxonaga ishchi kuchi iste’molchisi sifatidagi qarash nuqtai nazari o’zgaradi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishda ob’ektiv ravishda ichki mehnat bozori tashkil topadi. Barcha yollanma ishchilar va ma’muriyat vakillari — ish beruvchilar ushbu ichki mehnat bozori sub’ektlari hisoblanadilar. Bunda yollanma ishchi va mulk egasi, rahbar va ijrochi o’rtasida teng huquqlilik ta’minlanadi. Personalni boshqarishda iqtisodiy va tashkiliy nazariyalarga asoslangan o’zaro bog’liq uch xil yondashuvni kuzatish mumkin. Personalni boshqarishning bu modellari quyidagi jadvalda aks etgan.

Personalni boshqarishga “inson kapitali” usulida yondashish ishchi kuchini tashqaridan yollamasdan korxonaning o’z mehnat salohiyatini rivojlantirishga asoslangan. Ushbu yondashuv „yaratish yoki sotib olish” falsafasining bir ko’rinishidir: ayrim kompa niyalar o’z mahsulotlarini butlovchi qismlarini ishlab chiqarishdan ko’ra sotib olish foydaliroq deb hisoblaydilar, boshqalari malakali personalni o’zlari tayyorlash va rivojlantirishga pul sarflashdan ko’ra, tayyor xodimni chetdan yollashni afzal biladilar. “Inson kapitali” yondashuvida personalni o’qitish mehnat unumdorligini oshirishni ta’minlashi kerak. SHu bilan birga, o’qitilgan personal korxona (firma) tashqarisidan ish izlashi imkoniyati to’la-to’kis bartaraf etilishi darkor. Ushbu masalada boshqaruv strategiyasi agar personal mazkur firma tomonidan O’qitilgan bo’lsa, uning mansab vazifasida o’sishi bevosita shu firma bilan bog’liq bo’lishini ko’zda tutadi. Mazkur strategiyaning ham ijobiy, ham salbiy tomonlari mavjud. Yuqori raqobatli tashqi mehnat bozori sharoitlarida firma uchun personalga qo’shimcha malaka Uchun yuqori ish haqini belgilash (xodimni qo’ldan chiqaribPersonalni boshqarishdagi yondashuvlarBoshqaruv modellari “A”turi“B” turi “Inson kapitali” yondashuvi usullariO’qitish uchun kamroq xarajatlar. Aniq ish usullariga o’rgatish, rasmiy baholashO’qitishga salmoqli xarajatlar. Umumiy ta’lim. Norasmiy baholash “Mehnat bozori” yondashuviBirinchi o’rinda – tashqi omillar. Qisqa muddatga yollash. Mansabda ko’tarilishning ixtisoslashgan pillapoyasiBirinchi o’rinda – ichki omillar. Uzoq muddatga yollash. Mansabda ko’tarilishning ixtisoslashtirilmagan pillapoyasi “Korxonaga sodiqlik” yondashuviYollash bo’yicha bevosita shartnomalar. Tashqi rag’batlasntirish omillari. Shaxsiy xizmat topshiriqlariShartnomalar ko’zda tutiladi. Ichki rag’batlantirish omillari. Ishni guruh bilan bajarishga yo’naltirish. Mansabda ko’tarilishning ixtisoslashmagan pilapoyasiPersonalni boshqarish modellari jadval

yubormaslik uchun) foydaliroqdir. Ushbu holda firma personal o’z m alakasini oshirishini moddiy jihatdan rag’batlantirib boradi. Shunday qilib, personal uchun yuqori malaka — firmadagi kadrlar qo’nimsizligini kamaytirishni anglatadi. Personalni boshqarishdagi ikkinchi “mehnat bozori” yondashuvi ish beruvchini tashqi mehnat bozorida eng maqbul kasbga ega ishchi kuchini qidirishga rag’batlantiruvchi omillar bilan bog’liqdir. Bu holda tashqi bozordan ishchi kuchini jalb etish muayyan cheklashlarga ega ekanligini hisobga olish lozim. Jumladan, kadrlarni tanlash uchun sarf-xarajatlar talab etiladi. Bozor kon’yunkturasi mazkur firma uchun talab etilayotgan malakali ishchi kuchiga taklifni kamaytirishi mumkin, ushbu sharoitlarda tashqi mehnat bozoridan foydalanish personalni yollash bilan bog’liq xarajatlarni ko’paytirib yuboradi. Natijada, korxona (firma) uchun ishchi kuchini o’zi rivojlan tirishi manfaatliroqbo’ladi. Malakali va tajribali personalni ishda saqlab qolishga e’tibor kuchayadi. Uchinchi yondashuv “korxonaga sodiklik"ka asoslangan. Bu holda personalni korxona (firma) faoliyatiga jalb etish shu darajaga etadiki, xodimlarda korxonaga o’z mulkidek munosabatda bo’lish shakllanadi. Mazkur yondashuvda xodim va ish beruvchi bilan iqtisodiy munosabatlar personal va korxona o’rtasidagi shartnomada mustahkam langan bo’ladi. Ushbu shartnomada ish haqi, boshqa iqtisodiy masalalar mas’uliyati, hokimiyatni sui iste’mol qilish cheklovlari belgilab qo’yiladi. “Korxonaga sadoqat" psixologik omillar — personalning sidqidilligi, topshiriqlarning aniqligi va ularning ijroga bog’liqligi, shaxsiy qadriyatlar va firma qadriyatlari, shaxsiy va guruhiy munosabatlarni qamrab oladi. Personalni boshqarish tizimi quyidagi tamoyillarga javob berishi kerak: Egiluvchanlik — ishlab chiqarishda va personal tarkibida ro’y berayotgan o’zgarishlarga muvofiq qisqa muddatda tizim tuzilmasini qayta tashkil etish imkoniyati. Markazlashtirish — korxona bo’linmalari va xizmatlaridagi xodimlar funktsiyalarini oqilona markazlashtirish, tezkor boshqarish funktsiyalarini kuyi bo’g’inlar ixtiyoriga berish.

Boshqaruv me’yorlari — har bir bo’g’in rahbariga bo’ysunuvchi xodimlar miqdorining oqilona bo’lishi. Amaliyotda korxona yuqori bo’g’ini rahbarlariga bo’ysunuvchi xodimlar 4 — 8 kishini, o’rta bo’g’inda (funktsiyali rahbarlar) — 8 — 20 kishini, quyi bo’g’inda (katta ustalar, usta-brigada boshliqlari) — 20 — 40 kishini tashkil etishi maqsadga muvofiqdir. Huquq va majburiyatlar mushtarakligi — bu korxona bo’lin malari va personalning huquq va majburiyatlari mushtarak bo’li-shini taqozo etadi. Vakolatlarning chegaralanishi — bu tamoyilga ko’ra, liniya rahbarlari mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlashga oid qarorlar qabul qilinishini, funktsiyali rahbarlar mazkur qarorlarni tayyorlashlari va ular ijrosini ta’minlashlari kerak. Tejamkorlik — boshqaruv tashkiliy tuzilmasi uchun sarf-xarajatlar oqilona bo’lishini anglatadi.Korxonalarda boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi quyidagilardan, ya’ni: • boshqaruv bo’g’inlari miqdori; • personal miqdori; • boshqaruv tashkiliy tuzilmasi turiga bog’liq bo’ladi. Shu bilan birga, boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi: • yuqori bo’g’in — korxona boshqaruvi markaziy apparati; • quyi bo’g’in — tarkibiy bo’linmalar (ishlab chiqarishlar, sexlar, uchastkalar va boshqalar) boshqaruv apparatidan tashkil topadi . Boshqaruvning chiziqli (3.1- rasm) va funktsiyali (3.2- rasm) tashkiliy tuzilmalari quyidagicha farqlanadi. Uchastka boshlig’i Katta usta Katta usta usta usta Usta-brigada boshlig’i Usta-brigada boshlig’i rasm . Boshqaruvning chiziqli tashkiliy tuzilmasi

Amaliyotda boshqaruvning chiziqli-funktsiyali (rasm) hamda matritsali (rasm) tashkiliy tuzilmalari ham mavjuddir. Boshqaruv funktsiyasi — boshqaruv faoliyatining alohida turi hisoblanib, boshqaruv sohasida mehnat taqsimoti va ixtisos lashuviga asoslangandir. Boshqaruv funktsiyasining eng ko’p tarqalgan turi boshqaruv umumiy xususiyatlari (sifat, mehnat, ish haqi, ilmiy-texnika taraqqiyoti, mehnatni muhofaza qilish)ni hamda ishlab chiqarish resurslarini (mehnat, moddiy-texnika, moliya va boshqalar) qamrab oladi. Umuman esa korxonani boshqarish funktsiyalari 25 tagacha etadi. Boshqaruv xodimlari faoliyati o’zaro bog’liqdir. Buni quyidagidan yaqqol tasavvur etish mumkin. Korxona direktori Direktorning ishlab chiqarish bo’yicha o’rinbosari 1-uchastka boshlig’i Direktorning tijorat masalalari bo’yicha o’rinbosari 3-uchastka boshlig’iDirektorning iqtisodiy masalalar bo’yicha o’rinbosari 2-uchastka boshlig’i 3 .2-rasm. Boshqaruvning funksiyali tashkiliy tuzilmasi Korxona direktori Direktorning ishlab chiqarish bo’yicha o’rinbosari 1-uchastka boshlig’i Direktorning tijorat masalalari bo’yicha o’rinbosari 3-uchastka boshlig’iDirektorning iqtisodiy masalalar bo’yicha o’rinbosari 2-uchastka boshlig’iIshlab chiqarish bo’limi Tijorat bo’lim Reja-iqtisodiyot bo’limi 3 .3-rasm. Boshqaruvning chiziqli-funksiyali tashkiliy tuzilmasi

Boshqaruv uslublari – ishlab chiqarishni boshqarish maqsadlariga erishish uchun personalga boshqaruv ta’sirini o’tkazish vositalaridir. Odatda, boshqaruvning quyidagi uslublari farqlanadi: I. Boshqaruvning ma’muriy uslublari. Bu uslub hokimiyatga, personalga imtiyozlar berish va jazo choralari ko’rishga asoslangan. Personalga ma’muriy ta’sir ko’rsatishning besh asosiy vositasi mavjuddir (3.6- rasm) . 1. Tashkiliy ta’sir — korxona faoliyatini muvofiklashtirib turuvchi me’yoriy hujjatlar (korxona nizomi, jamoa shartnomasi, shtatlar jadvali, xizmat yo’riqnomalari, ish o’rnini tashkil etish qoidalari)ga asoslangan. Tashkiliy ta’sir yuqori darajada yo’lga qo’yilgan korxonalarda mehnat va ijro intizomi, pirovard ishlab chiqarish natijalari yuqori bo’ladi va farmoyish ta’sirini qo’llashga hojat bo’lmaydi. 2. Farmoyish bilan ta’sir ko’rsatish — boshqaruv maqsadlariga bevosita ma’muriy boshqarish orqali erishishga qaratilgan. Personalga farmoyish orqali ta’sir ko’rsatish vositalariga ishlab chiqarishni tashkil etish, mehnat va ijro intizomi, mehnatni me’yorlash, ishlarni muvofiqlashtirish va nazorat qilishga q aratilgan rahbariyat farmoyishlari, buyruqlari, ko’rsatmalarini keltirish mumkin.Direktor Ishlab chiqarish bo’yicha o’rinbosari Tijorat masalalari bo’yicha o’rinbosariIqtisodiy masalalar bo’yicha o’rinbosari Nozim 3 .4-rasm . Boshqaruvning matritsali tashkiliy tuzilmasiTexnologiya loyihasi rahbari Iqtisodchi Marketolog Muhandis Moliyachi Tijoratchi Dasturchi Hisobchi Ta’minotchi

3. Moddiy mas’uliyat. Bu xodimning mehnat faoliyati yoki faoliyatsizligi oqibatida korxonaga etkazilgan moddiy zararini qoplashdir. 4. Intizomiy mas’uliyat — mehnatga oid amaldagi qonunchilikka rioya etilmagan taqdirdagi mas’uliyatdir. 5. Ma’muriy mas’uliyat — xodim tomonidan ma’muriy huquq- buzarliklarga yo’l qo’yilgan hollardagi mas’uliyatdir. Bu jazo choralari davlat yoki mahalliy hokimiyat organlari tomonidan ma’muriy huquqbuzarlikka yo’l qo’ygan mansabdor shaxsga nisbatan amaldagi qonunchilikka muvofiq qo’llaniladi. II. Boshqaruvning iqtisodiy uslublari — personalga iqtisodiy qonunlar va me’yoriy hujjatlar asosida ta’sir ko’rsatishdir. Ularning quyidagi turlari mavjuddir (3.7- rasm). 1. Xo’jalikni rejali yuritish — bu har qanday korxona faoliyat yuritishining asosiy qonuni hisoblanib, korxona maqsadlariga erishishning aniq strategiyasiBoshqaruvning ma’muriy uslublari Tashkiliy ta’sir Shtatlar jadvaliXizmat yo’riqnomasi Ish joyini tashkil etishKorxona bo’linmasi to’g’risida nizom Faymoyish bilan ta’sir ko’rsatish Murabbiylar Buyruqlar Ko’rsatmalar Yo’riqnomalar Farmoyishlar Moddiy mas’uliyat Zararni ixtiyoriy qoplash To’liq moddiy javobgarlik Jamoaviy moddiy mas’uliyatiZararni ish haqidan ushlab qolishJamoa shartnomasi Ichki ish tartibiKorxona nizomi Maqsadli rejalashtirish Ishlarni muvofiqlashtirish Ijro nazoratiMehnatni me’yorlash Intizomiy mas’uliyat Ishdan bo’shatishOgohlantirish Qattiq hayfsan Lavozimdan pasaytirishHayfsan Ma’muriy mas’uliyat Ogohlantirish Amaldagi qonunchilikka ko’ra ma’muriy javobgarlikJarima Boshqaruv tashkiliy tuzilmasi 3 .6-rasm. Boshqaruvning ma’muriy uslublari

mavjud bo’lishini taqozo etadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxona erkin tovar ishlab chiqaruvchi hisoblanib, bozorda boshqa korxonalarning teng huquqli sherigi maqomiga ega bo’ladi. Korxonaning iqtisodiy rivojlanish rejasi tovarga bozor talabi bilan zarur resurslar o’rtasidagi balansni ta’minlovchi asosiy shakli hisoblanadi.

2. Xo’jalik hisobi — korxonaning mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini xo’jalik faoliyati natijalari (sotish hajmi, daromad) bilan taqqoslash asosidagi xo’jalik yuritish uslubidir. U korxona mustaqilligi, o’z-o’zini mablag’ bilan ta’minlashi, iqtisodiy me’yorlarga asoslangan. Xo’jalikni rejali yuritish Boshqaruvning iqtisodiy uslublari Erkin tadbirkorlik Samaradorlik mezoni Iqtisodiy rivojlanish rejasi Pirovard natija Buyurtmalar portfeli Korxona mustaqilligi O’z-o’zini mablag’ bilan ta’minlashIqtisodiy me’yorlar Rag’batlantirish fondlariXo’jalik hisobi Mehnatga haq to’lash Xizmat lavozimi maoshi Ustamalar Ishchilar uchun ta’rif stavkasi Qo’shimcha to’lovlar Mukofotlar Ishchi kuchi Mehnat bozori Talab (ehtiyoj) Taklif (miqdor) Ish kuchi qiymati Turmush darajasi Ishchi kuchi Mehnat bozori Talab (ehtiyoj) Taklif (miqdor) Ish kuchi qiymati Turmush darajasi Ishchi kuchi Mehnat bozori Talab (ehtiyoj) Taklif (miqdor) Ish kuchi qiymati Turmush darajasi Ishchi kuchi Mehnat bozori Talab (ehtiyoj) Taklif (miqdor) Ish kuchi qiymati Turmush darajasi Ishchi kuchi Mehnat bozori Talab (ehtiyoj) Taklif (miqdor) Ish kuchi qiymati Ishchi kuchi Mehnat bozori Talab (ehtiyoj) Taklif (miqdor) Ish kuchi qiymati 3 .7-rasm. Boshqaruvning iqtisodiy uslublari

3. Mehnatga haq to’lash — mehnat faoliyati bilan shug’ullanishga qiziqtiruvchi asosiy omil va ishchi kuchi qiymati hisoblanadi. 4. Ishchi kuchi — mehnat vositalari yordamida xom ashyo va materiallarni pirovard mahsulotga aylantiradigan mehnat jarayonining asosiy elementidir. Bu har qanday korxonaning eng asosiy omilidir. 5. Bozor narxining shakllanishi — tovar-pul munosabatlari- ning muvofiklashtiruvchi vosita, daromad va xarajatlar, mahsulot bahosi va qiymati muhim iqtisodiy kategoriyasidir. Mahsulot bahosi yuqori bo’lsa, u bozorda raqobatbardosh bo’lmaydi, arzon bo’lsa korxona zarar ko’rishi mumkin. U quyidagicha aniqlanadi: N = T + F, bu erda: N — mahsulot bahosi; T — mahsulot tannarxi; F — foyda. 6. Qimmatbaho qog’ozlar — fond bozorining tarkibiy qismi, mulkka egalik ekvivalenti hisoblanadi. Bunda aksiya — korxona aksiya kapitaliga qo’shilgan payni ko’rsatuvchi qimmatbaho qog’ozdir. U foydaning bir qismini dividend shaklida olish imkonini beradi. Veksel — bir shaxsning ikkinchi bir shaxs oddidagi pul majburiyatini aks ettiruvchi qarzdorlik hujjati hisoblangan , qimmatbaho qog’ozdir. Obligatsiya — aniq belgilab qo’yilgan foiz miqdorida yillik daromad olish huquqini beruvchi qimmatbaho qog’oz. Kredit kartochkalari — pul o’rnini bosuvchi hujjat bo’lib, ularga egalik qiluvchilar o’zlari hisob raqamlarida bo’lgan pul s miqdoriga tovarlar sotib olishlari mumkin, xizmatlar haqini ; to’lay oladilar. Dividendlar ak s iyalar uchun to’lanadigan foydaning bir qismidir. 7. Soliq tizimi — davlat g’aznasini to’ddiruvchi muhim iqtisodiy mexanizm bo’lib, soliq korxona va fuqarolardan olinadi. 8. Mulk shakli — mulkka egalikni bildiradi. 9. Ijtimoiy ishlab chiqarish bosqichlari — ishlab chiqarish, mahsulotni

ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol qilish jarayonida insonlar o’rtasidagi tovar-pul munosabatlari asosini tashkil etadi. III. Boshqaruvning ijtimoiy uslublari (3.8- rasm) personalni boshqarishda muhim rol’ o’ynaydi. Bu uslublar xodimlarning jamoadagi o’rni va mohiyatini, etakchilarni aniqlash, ularni qo’llab-quvvatlash, xodimlarni ishga qiziqtirishni korxona pirovard maqsadlari bilan bog’lash, mehnat nizolarining oldini olish, ular ro’y bergan taqdirda bu nizolarni hal etish imkonini beradi. Ushbu uslublar quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Ijtimoiy rejalashtirish — ijtimoiy me’yorlar (turmush darajasi, mehnatga haqto’lash, uy-joyga ehtiyoj, mehnat sharoiti va boshqalar)ni ishlab chiqish, ijtimoiy maqsad va mezonlarni belgilash imkonini beradi.

2. Tadqiqotlarning ijtimoiy uslublari personalni tanlash, baholash, joy- joyiga qo’yish va o’qitish uchun zarur ma’lumotlarni tayyorlashda, asoslangan qarorlar qabul qilishga xizmat qiladi. 3. Shaxsiy sifatlar — ijtimoiy shaxsning tarkibiy qismi bo’lib, xodimning mehnat jamoasida barqaror namoyon bo’ladigan xususiyatlarini ko’rsatadi. 4. Axloq — insonning jamiyatda ma’naviyatga, axloqiy me’yorlarga amal qilgan holda o’zini tutishidir. 5. S h erikchilik — har qanday ijtimoiy guruhlarning eng muhim xususiyatiIjtimoiy rejalashtirish Boshqaruvning ijtimoiy uslublari Maqsadlar Mezonlar Uslublar Me’yorlar Natijalar Anketalash Sotsiometriya Intervyu olish KuzatuvTadqiqotlar- ning ityimoiy uslublari Shaxsiy sifatlar Amaliy sifatlar Ahloqiy sifatlar NuqsonlariAfzalliklari Ahloq Ijtimoiy Guruhiy Shaxsiy Sheriklik Amaliy Do’stona Qiziqish bo’yicha Oilaviy Musobaqa- lashish Tamoyillar Mezonlar Uslublar Shakllar Tashkil etish Muloqot Shaxslararo Xususiy Verbal Verbal emas Muzokaralar Tarkibi Texnikasi Uslubi Texnologiyasi Nizolar (konfliktlar) Shaxslararo Shaxsiy Rolli Amaliy rasm. Boshqaruvning ijtimoiy uslublari Suhbatlashishh Natijasi Oilaviy

bo’lib, insonlarning o’zaro munosabatlarini belgilaydi. 6. Musobaqalashish — ijtimoiy munosabatlarning o’ziga xos ko’rinishi bo’lib, insonlarning muvaffaqiyatga erishishga, g’olib likka, o’zini namoyon etishga intilishini ko’rsatadi. 7. Muloqot — insonlarning axborot ayirboshlash asosidagi o ’zaro munosabatlaridir. 8. Muzokaralar — turli maqsad va vazifalarga ega ikki va , undan ko’proq tarafning o’z manfaatlarini hal etish uchun muloqotga kirishishidir. 9. Nizolar (konfliktlar) — bir-biriga manfaatlari zid kelgan t omonlarning to’qnashishi oqibatida ro’y beradi. IV. Personalni boshqarishning ijtimoiy-psixologik uslublari I mehnat jamoasi hamda alohida xodimlarni shakllantirish va rivojlantirish jarayoniga ta’sir ko’rsatishning aniq usul va vositalaridan iboratdir. Bunda ijtimoiy ta’sir ko’proq mehnat jamoasiga (ijtimoiy rejalashtirish, eng maqbul ijtimoiy- psixologik muhitni yaratish va hokazolar), psixologik ta’sir alohida xodimlar (psixologik tanlash uslublari, personalni baholash va hokazolar)ga mo’ljallangan. Korxonadagi iqtisodiy ahvolning beqarorligi, moliyaviy muammolar, ish haqining vaqtida to’lanmasligi, uzoq muddat bo’sh turib qolish jamoada ijtimoiy-psixologik muhitni yaxshilashga xizmat qilmaydi, albatta. Chunki, rahbar bunday sharoitda aksariyat vaqtini personal bilan muloqotda bo’lish, boshqaruv funktsiyalarini bajarishga emas, balki bevosita ishlab chiqarish, marketing, moliya masalalari, ya’ni boshqa funktsiyalarni bajarishga majbur bo’ladi. S h unday ekan, personalga ijtimoiy-psixologik uslublar ta’sirini bilish va prognoz qilish juda muhimdir. Mazkur ijtimoiy-psixologik uslublarning ayrimlarini ko’rib chiqamiz. Dekompozitsiya — murakkab masalalarni bo’laklarga bo’lib, soddalashtirgan holda taxdil etish uslubidir. Bosqichma-bosqich tahlil usulida personalni boshqarish tizimiga eng sezilarli ta’sir ko’rsatuvchi omillar o’rganiladi. Taqqoslash — mavjud bo’lgan tizimlarni solishtirish orqali eng maqbul usul tanlanadi.

Dinamik — usul barqaror miqdor ko’rsatkichlarini taxdil etishga asoslangan. Maqsadni tizimlashda personalni boshqarish tizimining korxona (tashkilot) maqsadlarga muvofiqligining miqdor va sifat ko’rsatkichlari taxdil qilinadi. Ekspert-tahliliy usulda personalni boshqarishga yuqori malakali ekspertlarni jalb etish ko’zda tutiladi. Me’yor usuli personalni boshqarish funktsiyalari tarkibi va mazmunini belgilaydigan me’yorlardan qo’llanishga asoslangan. Parametrli usul vazifasi ishlab chiqarish tizimi va personalni boshqarish tizimi o’rtasidagi funktsiyali bog’liklikni aniqlashdir. Funktsiyaviy-qiymat tahlili, pirovard natija nuqtai nazaridan, eng kam xarajat talab qilinadigan, eng samarali usulni aniqlashni ko’zda tutadi. Bosh tarkib usuli bitta ko’rsatkich (tarkib)da o’nlab ko’rsatkichlar xususiyatlarini aks ettiradi. Balans usuli balansli taqqoslash imkonini beradi. Tajriba usuli o’xshash tizimdagi tajribadan foydalanishni ko’zlaydi. O’xshashlik usuli iqtisodiy-tashkiliy ko’rsatkichlari o’xshash bo’lgan tizim bilan solishtirishga asoslangan. Ijodiy kengashlar usuli personalni boshqarishni rivojlan tirish yo’nalishlarini jamoa holda muhokama etishga qaratilgan. Jamoa yon daftari (g’oyalar banki) usuli har bir ekspert tomonidan bildirilgan fikrni jamoa muhokamasiga qo’yishni anglatadi. Nazorat savollari usulida avvaldan tayyorlab qo’yilgan savollar orqali oldinda turgan vazifalarni ijodiy hal etishni faollashtirishga qaratilgan. Morfologik tahlil personalni boshqarish ayrim funktsiya larini amalga oshirish uchun hamma takliflardan eng maqbulini tanlab olishga qaratilgan. Personal bilan suhbatlashish (interv’yu olish) ish jarayonini tahlil etish uchun zarur axborot olishga qaratilgan. So’roqnoma — eng kam xaraj-at talab etadigan usul bo’lib, personalning fikr- mulohozalarini so’roqnomalar orqali o’rganishni ko’zda tutadi. Faol kuzatuv — ish vaqtini xronometraj qilish maqsadiga qaratilgan.

Personal to’g’risida keng ko’lamli axborot to’plashga qaratilgan yuqoridagi barcha uslublardan turli shakllarda foydalanish mumkin. Ammo, bu uslublardan foydalanishda albatta, quyidagi tamoyillarga rioya qilish kerak: 1. Muvofiqlashtirish, me’yorlash, ma’muriy choralar (rahbarlik vakolatlaridan foydalanish), yo’riqnoma, ruxsat berish. 2. Iqtisodiy rag’batlantirish, mukofotlash, foyda taqsimotida ishtirok, ijtimoiy to’lovlar, moliyalash, personal uchun xarajat- larni tahlil etish, iqtisodiy mezonlarga qarab baholash, kreditlash. 3. Personal marketingi, mehnat faoliyatini tashkil etish, rejalashtirish, prognozlash, mavjud, tarixan tarkib topgan kadrlar boshqarmasi tizimini tahlil etish. 4. Ijtimoiy-psixologik qiziqtirish, ishontirish, tarbiyalash, amaliy va shaxsiy xislatlarini baholash, attestatsiyadan o’tkazish, ijtimoiy masalalar, mojarolar va tanglik holatlarni hal etish, moslashtirish, kasbga yo’naltirish, shaxsiylashtirish. 5. Huquqiy-professional himoya, shartnomalar tuzish va ularga amal qilinishini tekshirish, huquqiy ruxsat berish va muvofiq lashtirish. Umuman olganda personalni o’rganishning zamonaviy uslublari, birligidan, xodimlar salohiyatini aniqlash uchun ularning shaxsiy xislatlari va qobiliyatlarini, ikkinchi tomondan korxona (firma)ni rivojlantirish istiqbollari hamda ish faoliyatining yangi yo’nalishlarini hisobga olgan holda personalga qo’yiladigan miqdor va sifat talablarini o’rganishni talab qiladi. Personalni boshqarishning “yuqoridan quyiga” tizimi kadr- larni tanlash, baholash, rag’batlantirish va rivojlantirish bo’yicha qaror qabul qilishni markazlashtiradi. Boshqaruvning “quyidan yuqoriga” tizimi esa qaror qabul qilishni barcha darajalar bo’yicha taqsimlaydi. Personalni boshqarishni tashkil etishda ijro mas’uliyati guruhga yoki shaxsga yuklatilishi muhim ahamiyatga egadir. Ishlab chiqarish topshirig’ini guruh bilan ijro etish tizimi personalni tanlashda ijtimoiy o’zaro muvofiqlikka alohida e’tibor qaratilishini talab qiladi.

Personalni boshqarish xizmati vazifa va funk ts iyalari Personalni boshqarish muayyan, aniq maqsadga yo’naltirilgan chora-tadbirlarni ko’rish jarayonida amalga oshiriladi. Bu jarayon q uyidagilarni ko’zda tutadi (3.9- rasm): — personal bilan ishlashning maqsadlari va asosiy yo’nalish larini aniqlash; qo’yilgan maqsadga erishishning vosita, shakl va uslublarini aniqlash; — qabul qilingan qarorlar ijrosini ta’minlash bo’yicha ishlarni tashkil etish; — belgilangan tadbirlar bajarilishini muvofiqlashtirish va nazoratqilish; — personal bilan ishlashni muntazam takomillashtirib borish. Korxona ishlab chiqarishining umumiy strategiyasi mavjud bo’lgan taqdirdagina personalni boshqarish funktsiyalariga aniqlik kiritish imkoni bo’ladi. Personalni boshqarish strategiyasi bilan tadbirkorlik strategiyasini muvofiqlashtirish boshqaruvning asosiy funktsiyalarini qamrab oladi va quyidagilardan iborat bo’ladi: — ishlab chiqarish maqsadlariga muvaffaqiyatli erishish uchun korxona personalini tanlash, yollash va shakllantirish; — personalni baholash; — tashkiliy tuzilmani rivojlantirish hamda korxonada har bir xodim ijodiy faolligini namoyon etishga yordam beradigan ma’naviy muhitni yaratish; — xodimlar salohiyatidan imkon boricha yaxshi foydalanish, mazkur salohiyatni rag’batlantirish; — korxonaning har bir xodim oldidagi ijtimoiy mas’uliyati kafolatini ta’minlash.

Amaliy jihatdan personalni boshqarishning quyidagi asosiy funktsiyalarini ajratib ko’rsatish mumkin: — o’z firmasi strategik va taktik maqsadlarini, bularni amalga oshirish yo’llarini aniqbilish; — oldini olish choralarini ko’rish uchun mehnat bozori va o’z jamoasidagi ahvolni bashorat qilish; — mavjud kadrlar salohiyatini tahlil qilish va istiqbolni ko’zlagan holda bu salohiyatni rivojlantirishni rejalashtirish; — personalni qiziqtirish, kadrlarni baholash va o’qitish, joriy etilgan yangiliklarga xodimlar ko’nikishiga ko’maklashish, jamoada ijtimoiy qulay muhitni yaratish, xodimlarning psixologik jihatdan o’zaro bir-birlariga mos kelishlari masalalarini hal etish va boshqalardir. Bu o’rinda personal bilan ishlashda an’anaviy vazifalar ham saqlanib qolishini ta’kidlash lozim. Personalni boshqarish nazariyasida, odatda, sakkizta asosiy funk ts iyani bajaradi. Bular: 1) personalga ehtiyojlarni rejalashtirish; 2) personalni tanlash; 3) personalni yollash; 4) personalni rivojlantirish;Personalni boshqarish Umumiy strategiyani belgilash, Personalga ehtiyoj va mavjud ishchi kuchini baholash Mehnat jarayoni tahlili, Ish grafiginini tuzish, Martaba tizimini yaratish, Mehnat sharoiti Personal bilan ishlash Rag’batlantirish orqali qiziqtirish BaholashKorxona Rahbariyat Nazorat Rejalash rasm. Personalni boshqarish funksiyalarining o’zaro bo’gliqligi

5) personalni yo’naltirish; 6) martaba; 7) personalni baholash; 8) personalni rag’batlantirish. Bugungi iqtisodiyotda ushbu funktsiyalar amal qilishi haqida keyingi boblarda batafsil bayon etiladi. Korxona personalini boshqarishningtashkiliy tuzilmasi ushbu korxonada tarkib topgan faoliyat turi, vazifalar taqsimotiga bog’liqdir. Korxonada mehnatni tashkil etishning turli shakllari — pudrat, brigada, vaxta usullari bo’lishi mumkin. Mutaxassislar personalni boshqarishning bir necha tashkiliy tuzilmalari mavjudligini ko’rsatadilar. Ularning har biri bu masalaga yondashuv tamoyilini ifoda etadi. Personalni boshqarishning umum e’tirof etilayotgan uch — oddiy, liniyali (chiziqli) va funktsiyali tashkiliy tuzilmasi mavjud. Personalni boshqarishning oddiy tashkiliy tuzilmasi ikki darajali tuzilma bo’lib, kichik korxona yoki yirik kompaniya va firmalarningturli bo’lim va filiallariga xosdir. Bunday tizimda yuqori (rahbar) va quyi (ijrochi) daraja mavjuddir. Bu usul ishlab chiqarishda bir turdagi ishlarni bajarishda, personal ixtisosliklari bo’yicha tabaqalashtirilmaydigan sharo-itlarda qo’l keladi. O’rtacha va yirik kompaniya va firmalarda personalni boshqarishning liniyali (chiziqli) tashkiliy tuzilmasi, odatda, bu korxonalarning quyi bo’g’inlari (guruhlar, brigadalar, bo’limlar)da samara keltiradi. Ishlab chiqarish ixtisoslashtirila boshlanishi bilan boshqa tashkiliy tuzilmalarga o’tish zarurati tug’iladi. Ushbu tuzilmada tez qaror qabul qilish, tashqi muhitdagi o’zga rishlarga qarab, shoshilinch choralar ko’rish, personalni qiziqtirish va ular faoliyati ustidan nazorat qilish uchun norasmiy yondashish imkoniyatlari katta. Bu korxonaga muayyan afzalliklar tug’diradi. Shu bilan birga, oddiy tashkiliy tuzilma rahbarining volyun- tarizmga berilish ehtimollari bor. Ayni vaqtda, bu tuzilmaga rahbar kundalik ishlar

bilan o’ralashib qolib, istiqbolli masalalarni hal qilish imkoniyatlari keskin cheklab qo’yiladi. Personalni boshqarishning chiziqli tashkiliy tuzilmasi (3.10- rasm) ishda nisbatan mustaqillikni, aloqalarning yuqoridan pastga (vertikal) bo’lishi, o’z-o’zini boshqarish imkoniyatlari berilishi bilan ajralib turadi. Shuning uchun ular quyi ishlab chiqarish bo’g’inlari, oilaviy va xususiy tadbirkorlikda keng qo’llaniladi. Personalni boshqarishning funktsiyali-tashkiliy tuzilmasi meh natning funktsional taqsimoti va funktsional ixtisoslashishga asoslangan ishlab chiqarishlar uchun mo’ljallangan (3.11- rasm). Yuqori bo’g’in rahbariyati Bo’lim boshlig’i (guruh) Sho’ba rahbari (guruh) Bo’lim boshlig’i (guruh) Sho’ba rahbari (guruh) Bo’lim boshlig’i (guruh) Sho’ba rahbari (guruh) rasm. Personalni boshqarishning chiziqli tashkiliy tuzilmasi

Bu eng ko’p uchraydigan tashkiliy tuzilma hisoblanadi. Korxonada ayrim funktsiyalar (masalan, mutaxassislarni ishga qabul qilishni reja lashtirish, mehnatga haqto’lash va tarif siyosati, ijtimoiy rivoj lanish) tashkiliy jihatdan shakllanishi bilan mazkur tuzilmalarni yagona tizimga bog’lovchi va bo’ysunish tartibini belgilovchi personalni boshqarishning tashkiliy tuzilmasi tarkib topadi. Personalni boshqarishning funktsiyali-tashkiliy tuzilmasi oliy rahbariyatga asosiy diqqat-e’tiborni strategik masalalarga qaratish, ixtisoslashtirish hisobiga ishlab chiqarishda yuksak sama radorlikka erishish uchun qulay imkoniyatlar yaratib beradi. An’anaviy tashkiliy tuzilmalardan yangi turdagi tashkiliy tuzilmalarga o’tish barcha xodimlar mehnat faoliyatini boshqarish tizimini qayta qurish zaruriyatini tug’diradi. Ko’p funktsiyali komanda yoki guruh ana shunday tizimning asosini tashkil etib, ushbu komandalar va guruhlar zimmasiga barcha iste’molchilar ehtiyojlarini va bozor talablarini qondirish vazifasi yuklatiladi. Personalni boshqarishning matritsali tashkiliy tuzilmasi (3.12 - rasm) kompaniya yoki firma jamoasi a’zolari mehnat jarayonidan to’la qoniqish hosil qilishlari uchun shart- sharoitlar yaratish maqsadini ko’zlaydi Kadlar bo’yicha boshqaruvchi (kompaniya boshqaruvi a’zosi) rasm. Personalni boshqarishning funksiyali tashkiliy tuzilmasiKadrlar bo’limi Mehnat va ish haqi bo’limi Ijtimoiy rivojlanish bo’limi Kadrlarni rejalashtirish va rivojlantirish sho’basi Mehnatga haq to’lash tizimining ishlab chiqarish Korxonani ijtimoiy rivojlantirishni rejalashtirish sho’basi Kadrlar to’g’risidagi axborotlarni tahlil etish sho’basi Tariflar va ish haqini muvofiqlashtirish sho’basi Ijtimoiy xizmatlarni rejalashtirish sho’basi Kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish sho’basi Mehnat iqtisodiyoti va psixologiyasi Personalga tibbiy xizmat ko’rsatish

Personalni boshqarishning (matritsali) guruhli tashkiliy tuzilmasining ijobiy tomonlari bilan birga, o’z kamchiliklariga ham ega. Bunday tuzilmada guruhlar amalda barqaror bo’lmaydi, ulardan intensiv foydalanish guruh a’zolarini doimiy ish o’rinlaridan mahrum etadi. Bundan tashqari, bunday guruhlarda menejerlarning personal bilan shug’ullanishi murakkablashadi, rahbar va mutaxassislarning tez-tez almashib turishi esa nazoratni bo’shashtirib yuboradi. Personalni boshqarishning u yoki bu shaklini tanlash bir qator omillarga bog’liq. Ular orasida eng ahamiyatlilari quyidagilardir: — faoliyat miqyosi va xilma-xilligi; — korxonaning tashkiliy-huquqiy shakli; — texnologiya turi; — rahbarlar va xodimlar tomonidan korxonaga munosabat; — ichki muhitdinamikasi; — personalni boshqarish strategiyasi. Personalni boshqarishningtashkiliy tuzilmasi korxona katta-kichikligiga mos kelishi va murakkab bo’lmasligi lozim. Bu biznes uchun juda muhimdir. Loyihalarni muvofiqlashtiruvchi Yuqori bo’g’in rahbariyati Loyiha rahbari Xizmatlari rahbari Matritsali yacheyka va guruhlarLoyiha rahbari Loyiha rahbari Matritsali yacheyka va guruhlar Xizmatlari rahbari Matritsali yacheyka va guruhlar Matritsali yacheyka va guruhlar Xizmatlari rahbari Matritsali yacheyka va guruhlar Matritsali yacheyka va guruhlar rasm. Personalni boshqarishning matritsali tashkiliy tuzilmasi

Xususan, korxona uncha katta bo’lmasa va rahbarning o’zi personal faoliyatiga rahbarlik qila olsa, oddiy tashkiliy tuzilma qo’llaniladi. Agar personal soni ortib, rahbar bir o’zi ularni boshqarishga qodir bo’lmay qolsa yoki ishlab chiqarishda ayrim ixtisoslashgan faoliyat turlari vujudga kelsa, chiziqli yoki funktsiyali tashkiliy tuzilmaga o’tishga to’g’ri kelinadi. Korxonaning tashkiliy-huquqiy shakli ham xuddi shunday o’zgarishlarni taqozo etadi. Bu shaql qanchalik murakkab bo’lsa, personalni boshqarishning tashkiliy tuzilmasi ham shunchalik ko’p daraja va bo’linmalarga ega bo’ladi. Personalni boshqarish xizmatlari korxonada personal bilan ish olib boruvchi asosiy bo’g’indir. Ishlab chiqarishda inson omilining ortishi, hozirgi bozor sharoitida raqobatning kuchayishi, moliyaviy muvaffaqiyatga erishish zarurati personalni boshqarish xizmat- larining roli va ahamiyatini kuchaytirib yuboradi. Samarali faoliyat ko’rsatayotgan kompaniya va firmalar bugungi kunda innovatsiya strategiyalari, yangi mahsulot turlari, tashkiliy tuzilmalar yaratish bilan inson resurslarini boshqarish, mehnat salohiyatini rivojlantirish uslublari o’rtasidagi mavjud uzilish larni bartaraf etishga eng asosiy masala sifatida qaramoqdalar. Muammoni ijobiy hal etish ko’p jihatdan personalni boshqarish xizmatiga bog’liq bo’lib qoladi.Iqtisodiyotda ro’y berayotgan o’zgarishlar an’anaviy kadrlar bo’limlarining funktsiyalari yo’q bo’lib ketadi, degan ma’noni ber maydi. Ishga qabul qilish, kadrlarni tayyorlash, ish haqi, ijtimoiy imtiyozlarni taqsimlash masalalari bundan buyon ham personalni boshqarish xizmati funktsiyalarida asosiy o’rinlarni egallashi aniq. Shu bilan bir qatorda, bu funktsiyalarni amalga oshirish shakl va uslublarida sifat jihatidan o’zgarishlar qilish ham hayotiy zaruratga aylanmoqda. Personalni boshqarish xizmatlari jahondagi etakchi kompaniyalar va firmalarda korxonaning asosiy bo’linmasi hisoblanadi. Amaliyotda ular zimmasiga quyidagi vazifalar yuklatilgan: — kompaniya yoki firmani yuqori malakali va manfaatdor xodimlar

bilan ta’minlash; — personalni ishga qiziqtirish tizimlarini takomillashtirish; — personalning barcha toifalarini o’z mehnatidan qoniqish hosil qilish darajasini oshirish; — personal malakasini oshirish va kasbiy ta’lim tizimini rivojlantirish va yuksak darajada ushlab turish; — qulay ma’naviy muhitni saqlash; — xodimlar va rahbariyat uchun o’zaro foyda keltirishini ko’z lagan holda personalni korxona ichida almashinuvlarini boshqarish; — martabani rejalashtirish; — personal ijodiy faolligini oshirish, kompaniya yoki firma innova ts iya rejalarini amalga oshirishda ko’maklashish; — personal faoliyatini baholash va boshqaruv personalini attesta ts iyadan o’tkazish uslublarini takomillashtirish. Personalni boshqarish xizmati va menejerlar korxona (firma) uchun kadrlar tanlar ekan, ularda ro’y berayotgan o’zgarishlarni (oilaviy ahvol, funktsiyalari o’zgartirilgan holda xizmat vazifa larining o’zgartirilishi va hokazolarni) ham hisobga olishni talab etadi.Personalni rejalash Ishga yollash Tanlash Ish haqi va imtyozlar Kasbga ko’nikish O’qitish Attestatsiya Zahira rahbarlarini tayyorlashHuquqiy masalalar Xizmat vazifasini o’zgartirish Ijtimoiy himoya rasm. Personalni boshqarishning xizmatining asosiy vazifalari

Personalni o’qitish, malakasini oshirish yoki qayta tayyorlashda xodimlarni chet ellarda stajirovkadan o’tkazishni ko’zda tutish, faoliyat yo’nalishi bo’yicha zarur maxsus adabiyotlar, video va audio materiallar bilan ta’minlashni ham talab etadi. Personalni samarali mehnat qilishi, ularga yaratilgan qulay sharoitlar (psixologik muhit, qulay ish joyi, transport, ovqat lanish va hokazolar)ga bog’liqligini hisobga olgan holda rahba riyatga ishchi, xizmatchilarning maishiy sharoitini yaxshilash yuza- sidan tegishli tavsiyalar tayyorlashi kerak bo’ladi. Ijtimoiy masalalarga e’tibor katta bo’lgan kompaniya va firmalarda personalning sihat-salomatligi, uy-joy sharoitlari haqida g’am- xo’rlik qilinadi, xodimlarni tug’ilgan kuni bilan tabriklash, bayramlarda sovg’a berish, turli imtiyozlar (masalan, nufuzli kurortlarga imtiyozli yo’llanmalar) berish ham an’anaga aylanadi. Personalni boshqarish xizmaty xodimlarga ma’muriyat bilan shartnomalar tuzishda yordam beradi. Shuningdek, tashqi tashki lotlar — mehnat inspektsiyalari, huquq-tartibot idoralari, yuqori tashkilotlar, tarmoq kasaba uyushmalari, ta’lim muassasalari, mahalliy hokimiyat idoralari va boshqatar bilan aloqada bo’lishi ham xizmat vazifalari hisoblanadi. Ko’pgina kichik xususiy va oilaviy korxonalar personalni boshqarish xizmatiga ega emas, bu vazifani ushbu korxona egasi bajaradi. Kichik firmalar ish hajmi ortgandan so’ng hisob- kitob va idora ishlarini olib borish uchun xodim yoki mutaxassis yollaydi. Bugungi amaliyotda personalni boshqarish bo’yicha mutaxassisga ehtiyoj xodimlar soni 100 — 150 taga etganda tug’ilishini ko’rsatadi. Korxona faoliyatiga qarab undagy jamoa a’zolari soni 200—500 kishiga etganda, odatda, personal xizmati tashkil qilinadi. Uncha katta bo’lmagan firmalarda (100 — 200 kishi) kadrlar xizmati tarkibi 1 — 2 mutaxassis (shu jumladan, xizmat rahbari), 1 — 2 yordamchi xodimdan iborat bo’ladi. Personal mikdori 201 — 300 bo’lganda 2 — 3 mutaxassis va 2 ta yordamchi xodimni tashkil etadi. Personal soni 500 tagacha kompaniyalarda xizmat rahbari 1 — 4 mutaxassis va 2 — 3 yordamchi xodim bilan ishlaydi. Ishlab chiqarishda band bo’lganlar 1000 kishini tashkil etsa, kadrlar xizmati 10—13 kishidan, shu jumladan, rahbar, 5 — 6 mutaxassis va deyarli shuncha yordamchi xodimlardan iborat bo’ladi. Personal 2,5 ming kishiga etganda

esa kadrlar xizmati 17—18 mutaxassis va rahbar, 15 taga yaqin texnik xodimni tashkil qiladi. Hozirgi vaqtda amalda bo’lgan me’yorlar 1 ming kishilik mehnat jamoasiga 10 nafar personalni boshqarish xodimining to’g’ri kelishini ko’rsatmoq d a. Odatda, ularning 6 tasi maxsus oliy ma’lumotga, 4 tasi to’liqsiz oliy ma’lumotga ega bo’lishi talab qilinadi. Personalni boshqarish xizmati funktsiyalari har bir korxona faoliyatiga bog’liq. S h unday bo’lsa-da, odatda ularning funk ts iyali tuzilmasi (rasm) quyidagicha bo’ladi: Bu tuzilmada kadrlar bo’limi: — personalni yollash va tanlash, shu jumladan, ularni test sinovidan o’tkazish; — yangi xodimlarni xizmat vazifasiga joylashtirish; — xizmatni o’tash va xizmat vazifasida ko’tarilishini rejalash; — faoliyatni baxrlash; — kasbga yo’naltirish; — ishdan bo’shayotganlar bilan suhbat o’tkazish funk ts iyalarini bajaradi. Ish haqi bo’limi: — xizmat vazifalarini tahlil etish; — ishlar tasnifi va ularni tariflash; Mehnat resusrlarini rejalashtirish bo’limi Personalni yollash bo’limi Kasbiy ta’lim va qayta tayyorlash bo’limi Mehnat munosabatlari bo’limi Kadrlar bo’limi Personal bo’yicha tadqiqodlar Ijtimoiy rivojlanish bo’limi Mehnat havfsizligi va tibbiy yordam bo’limiRahbarning personal bo’yicha o’rinbosari Ish haqi bo’limi rasm. Personalni boshqarishning xizmatining asosiy vazifalari

— haqto’lash va mukofotlash tizimini ishlab chiqish; — tarif stavkalari va shaxsiy haq to’lash me’yorlarini qayta ko’rib chiqish bilan shug’ullanadi. Mehnat munosabatlari bo’limi: — jamoa shartnomalarida ishtirok etadi va kelishilgan siyosatni faol o’tkazadi; — mehnat shartnomalarida belgilangan asosda shikoyatlar bilan ishlaydi, barcha bahslarni hal etadi; — firma ma’muriyati va xodimlar o’rtasida shaxsiy va guruhiy aloqalar va munosabatlarni rivojlantirishga ko’maklashadi; — shaxsiy ishlar va mehnat statistikasini olib boradi. Kasbiy ta’lim va qayta tayyorlash bo’limi: — ishlab chiqarish ta’limi bilan shug’ullanadi, shu jumladan yangi xodimlarga yo’riq beradi; — firma xodimlari orasidan malakali ishchilarni qayta tayyorlash dasturlari “ustoz—shogird” tizimini yo’lga qo’yadi; — yo’riqchilar (ustalar, texniklar, boshqaruvchilar)ni maxsus kurslarda o’qitadi; — o’quv materiallari tayyorlaydi; — firma xodimlarining shaxsiy dasturlar asosida o’qish xarajatlarini qoplaydi; — kutubxona fondini boyitadi; — korporativ nashrlar (ko’p nusxali gazetalar va jurnallar), ra ts ionalizatorlik takliflarini to’plash bilan shug’ullanadi; — tashqi o’quv markazlari bilan aloqada bo’ladi; — o’quv dasturlari hisob-kitobi va statistikasini olib boradi. Ijtimoiy rivojlanish bo’lichi: — jamoa (guruh) bilan ixtiyoriy sug’urta (hayotni, sog’liqni, baxtsiz hodisalardan sug’urta) qilish; — pensiya ta’minoti tizimi, firma xodimlari uchun huquqiy yordam;

— ishdan bo’shaganda kompensa ts iya to’lash; — ovqatlanishni tashkil etish; — dam olishni tashkil etish: ijtimoiy va sport-sog’lomlashtirish dasturlari (tadbirlari). Mehnat xavfsizligi va tibbiy yordam bo’limi: — texnika xavfsizligi standartlarini ishlab chiqish; — tovarlar, loyihalar, jihozlarning xavfsizlik standartlariga muvofikdik ekspertizasini amalga oshirish; — baxtsiz hodisalarni tekshirish, bu haqda tegishli hujjat l arni rasmiylashtirish; — ishlab chiqarishda mehnat xavfsizligini ta’minlash, bu masalada tegishli targ’ibot ishlarini olib borish; — personalga tibbiy xizmat ko’rsatish; — xodimning ishlab chiqarishda yo’kdigi sabablarini anikdash va tahlil etish. Personal bo’iicha tadqiqotlar bo’limi: — ma’lumotnomalar tayyorlash; — kadrlar xizmati uchun hujjatlar aylanishi shaklini ishlab chiqish; — kadrlar bilan ishlash qoidalari, me’yoriy usullari va tartiblarini ishlab chiqish; — mehnat munosabatlarini taftish qilish; — hayot qiymati, mehnat bozorida ish haqi darajasi to’g’risida ma’lumotlar to’plash va ma’muriyat hisobotlarini taqdim etish, ish haqi, mehnat ta’tili tizimlari bo’yicha takliflar tayyorlash; — turli tadqiqotlar o’tkazish va statistika sohalarida barcha bo’linmalar bilan hamkorlik qilish vazifalarini bajaradi. Yangi iqtisodiy sharoitlar personalni boshqarish xizmatiga ana shunday juda muhim va ishlab chiqarishni rivojlantirishda hal qiluvchi vazifalarni yuklaganiga qaramasdan, hanuzgacha bu masalaga etarlicha e’tibor qaratilayotgani yo’q. Ayniqsa, personalni boshqarish xizmati rahbari katta samara bilan ishlayotgan kompaniya va firmalarning personalni boshqarish xizmati faoliyatini muntazam tahdil etishi kerak. Bu rahbar quyidagi xususiyatlarni o’zida mujassamlashtirishi zarur: — jamoaning ijtimoiy etakchisi bo’lish;

— oliy ma’lumotga, kamida 5 yillik rahbarlik tajribasiga, yuksak ma’naviy- axloqiy xislatlarga ega bo’lishi; — ishlab chiqarishning umumiy texnologiyasini, ishlab chiqarish jarayoni va ma’naviy rag’batlantirish shakllarini, ularni takomillashtirish yo’llarini, korxona oldida turgan vazifalarni, Uni rivojlantirish istiqbollarini, kadrlar siyosati tamoyillarini, personal bilan ishlashni rejalashtirish va tashkil etishning shakl va uslublarini, mehnat qonunchiligi asoslarini, boshqaruv psixologiyasi asoslarini, mehnat sotsiologiyasi va ishlab chiqarish pedagogikasini, axborot texnologiyasidan foydalanish asosida hujjatlarni yuritishni tashkil etish asoslarini bilishi; — personalni boshqarish tamoyillarini, xodimlarningshaxsiy xislatlarini va jamoa ishi natijalarini baxrlashni, notiqlik san’atini egallagan bo’lishi; — mehnat jamoasida ijtimoiy jarayonlarni tadqiq va tahlil etish uslublari, mehnatkashlarning jamoatchilik tashkilotlari bilan ishlash tamoyillari to’g’risida aniqtasavvurga ega bo’lishlari va mehnat nizolarini hal eta olishlari; — aloqa o’rnatishni, muloqot san’atini bilishi, belgilangan maqsadga erishishga qodir bo’lishi, tashkilotchilik qobiliyati, tah liliy tafakkurga ega bo’lishi; — kompaniya yoki firma etakchi rahbarlari bilan teng sherik bo’la olishi, o’z dasturlarini korxona strategiyasi bilan birlashtira olishi; — o’z xodimlari maqsadlarini aniqlab berishi kerak. Ishlab chiqarishning strategik vazifalarini hal etishda perso nalni boshqarish rolining beqiyos o’sishi ushbu xizmat rahbarining ham kompaniya va firmadagi nufuzini belgilaydi. Mutaxassislar o’tkazgan tahlillarga ko’ra, XX asrning 60 - yillarida personalni boshqarish xizmati rahbarining strategik vazifalarni hal etish dagi ishtiroki deyarli kuzatilmagan bo’lsada, bugungi kunga kelib etakchi kompaniya va firmalarda ular ishtirokisiz amalda birorta strategik qaror qabul qilinmayapti. Boshqacha qilib aytganda, ushbu xizmag rahbari kompaniya yoki firmaning etakchi rahbari darajasiga ko’tarildi. Personalni boshqarishning chet el tajribalari

Transmilliy korporatsiyalar, qo’shma korxonalar, 100 foizli Nizom jamg’armasiga ega chet el sarmoyasi hisobiga shakllangan qo’shma korxonalar jadal rivojlanib borayotgan hozirgi global lashuv sharoitida personalni boshqarishning umum e’tirof etilgan qoida va tamoyillari bilan bir qatorda ushbu sohada har bir davlatning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish kerak. Ikki yoki bir necha mamlakat ishbilarmonlari ishtirokida tashkil etilgan qo’shma korxonalarda tadbirkorlar o’z sheriklarining davlatidagi nafaqat amaldagi qonunchiligi, balki o’ziga xos mehnat etikasi, milliy xususiyatlarini, madaniyatini, urf-odat larini ham juda yaxshi bilishlari talab etilmoqda. Shuning uchun, aytaylik, yaponiyalik ishbilarmonlar o’zlarining AQSHda joylash tirilgan korxonalarida personalni boshqarishning an’anaviy uslublarini amerikaliklarning ichki ishlab chiqarish munosa batlari va turmush tarzini hisobgaolgan holda sezilarli darajada o’zgartiradilar. Transmilliy kompaniya va firmalarning menejerlari, masalan, Fran s iyada personal qattiqnazoratninghar qanday ko’rinishlariga juda faol qarshilik ko’rsatishlarini bilishlari shart. Personalni boshqarishning Gollandiya modeli esa ko’p jihatdan murosasozlik tamoyiliga asoslangan. Ushbu tamoyil birgaliqdagi faoliyat davomida jamoa bo’lib bir qarorga kelishga ko’makla shadigan ko’pdan- ko’p tarkibiy tuzilmalar orqali amalga oshiriladi. Gollandiya modelida imzolangan bitimlarga hurmat hamda firmaning har bir a’zosi tomonidan bu bitimlar ijrosini eng yaxshi tarzda bajarish uchun maqbul yo’llarni izlash xosdir. Ammo belgilab qo’yilgan qoida va tamoyillar o’zgargan taqdirda ishlab chiqarish tarkibidagi xohlagan bo’g’in yangi bitim bo’yicha o’z tashab busi bilan chiqishi va uni yangi bitim imzolangunga qadar himoya qilish huquqiga ega. Mutaxassislarning fikriga ko’ra, boshqa ruvning bu modeli gollandiyaliklarning XVI asrdayoq tarkib topgan siyosiy tamoyillariga borib taqaladi. O’sha davrda muhim qarorlar qabul qilish uchun mamlakat provintsiyalari aholisiga yangi qarorlarning ahamiyati to’g’risida uzoq vaqt tushuntirish olib borish va ularni ushbu prinsipial masalalarda bir murosaga keltirish kerak bo’lgan.

G’arblik tadqiqotchilar jahon xalqlari milliy xususiyatlari, qadriyatlarini hisobga olgan holda er yuzidagi davlatlarni quyidagi guruhlarga ajratganlar: 1- guruh — ingliz tilida so’zlashuvchi davlatlar (Avstraliya, AQSH, Buyuk Britaniya, Kanada, Yangi Zelandiya). 2- guruh — German mamlakatlari (Avstriya, Germaniya, S h vey ts ariya). 3- guruh — G’arbiy Evropa mamlakatlari (Bel’giya, Fransiya, Italiya, Portugaliya, Ispaniya). 4- guruh — Skandinaviya mamlakatlari (Daniya, Finlyandiya, Norvegiya, Shvetsiya). 5- guruh — Lotin Amerikasi mamlakatlari (Argentina, C h ili, Kolumbiya, Meksika, Peru, Venesuela). 1- guruh — Y a qin S h arq (Gre ts iya, Turkiya, Eron). 6- guruh — Uzoq S h arq (Indoneziya, Malayziya, Filippin, Singapur, V’etnam). 7- guruh — Arab mamlakatlari (Baxrayn, Quvayt, Saudiya Arabis toni, Birlashgan Arab Amirliklari). Mustaqil davlatlar (boshqa mamlakatlar bilan yaqin o’xshashligi yo’q — Y a poniya, Hindiston, Isroil). Jahonda mashhur kompaniya va firmalarning personalni boshqarish tizimini yaratishda o’z tamoyillari mavjud. Jumladan, “A ppl e” kompaniyasida boshqaruv personali imkoni boricha kam sonli bo’lishiga katta e’tibor beriladi. Buning uchun bu erda axborot texnologiyalaridan juda keng qo’llaniladi. “App1e” har bir xodimi bozor talabiga qat’iy rioya etgan holda ish ko’rishi zarur. Ular uchun eng yuqoridan eng past xizmat darajasigacha kompaniya faoliyati uchun yuksak shaxsiy mas’uliyat hissi juda rivojlangan. “Phillips” kompaniyasida esa personalni boshqarish ish bilan band bo’lganlar miqdori hisobga olingan holda 3—4 bosqichlidir. Shunday bo’lishiga qaramasdan hamma bo’g’indagi boshqaruv xodimlari ishlab chiqarish, bozor muhiti o’zgarib turishiga juda moslashuvchan. IBM, “App1e ” kabi kompaniyalar personal uchun o’z korxonalari nufuzini butun choralar bilan oshirishga qaratilgan maxsus tarbiyaviy dasturlarni ishlab

chiqqanlar. Bu dasturlarda kompaniya o’z xodimlaridan korxona nufuzini ko’tarish uchun o’zlarini ham ishlab chiqarishda, ham ishlab chiqarishdan tashqarida qanday tutishlari, axloqiy mezonlar batartib ko’rsatib berilgan. Shu munosabat bilan “ Lufthhansa ” (Germaniya) aksiyadorlik kom paniyasini boshqarishning asosiy tamoyillari diqqatga sazovordir. Ular quyidagilarda bayon etilgan: 1. Biz xizmat ko’rsatuvchi korxona hisoblanamiz. 1. Biz ham ichki, hamda xalqaro havo yo’llarida xizmat ko’rsata digan nemis korxonasi hisoblanamiz. 2. Biz yo’lovchilar va yuklarni manzilga iloji boricha ishonarli, muntazam va aniq etkazib beramiz. 3. Biz xizmatlarimizni Germaniya iqtisodiyoti ehtiyojlariga yo’naltiramiz. 2. Biz ilmiy qarashlarni hisobga olgan holda ishlaymiz. 4. Jahondagi eng yaxshi havo yo’llariga taalluqli bo’lish — biz ning maqsadimizdir. Buning uchun biz: — avia ts iya sohasidagi malakamizga; — texnik aniklikka; — xizmat ko’rsatishga doimo tayyor ekanligimizga tayanamiz. 7. Biz mijozlarimizga, ayniqsa ishbilarmonlarga erda va havoda eng yaxshi xizmatni taklif etamiz. 8. Bizning maqsadimiz — xodimlarni ijtimoiy himoya bilan ta’minlashdir. 9. Bizning maqsadimiz — sarmoya egalariga tegishli foyda olishni ta’minlashdir. 9. Biz ishonchli sherikmiz. 10. Bizning xulqimiz bizning xatti-harakatlarimizda namoyon bo’ladi. 12. Biz o’zimizning ishonchli ekanimizni sifatli va yuksak xizmat ko’rsatish darajamiz barqarorlitida namoyon qilamiz. Personalni boshqarishda jahonda to’plangan va katta samara keltirayotgan tajribalardan oqilona, mahalliy xususiyatlarni hisobga olgan holda foydalanish muvaffaqiyat kalitidir.

Qisqacha xulosalar Tamoyil (prinsip) — qaror qabul hilishda hisobga olinishi yoki amal qilinishi zarur bo’lgan ilmiy asos, qoida hisoblanadi. Personalga rahbarlik boshqaruv funktsiyasi sifatida boshqa barcha funktsiyalarni yagona birlikka birlashtirishi, muvofiqlashtirishi, o’zaro bog’lashi, integratsiya qilishi kerak. Inson resurslaridan korxona va xodim manfaatlarini muvofiqlashtirgan holda foydalanishni ta’minlaydigan shaxsni rivojlantirish ustuvorligini e’tirof etish personalni boshqarishning eng asosiy tamoyilidir. Boshqaruv funktsiyasi — boshqaruv faoliyatining alohida turi hisoblanib, boshqaruv sohasida mehnat taqsimoti va ixtisoslashuviga asoslangandir. Boshqaruv uslublari — ishlab chiqarishni boshqarish maqsaddariga erishish uchun personalga boshqaruv ta’siri o’tkazish vositalaridir. Korxona personalini boshqarishning tashkiliy tuzilmasi ushbu korxonada tarkib topgan faoliyat turi, vazifalar taqsimotiga bog’liqdir. Personalni boshqarishning oddiy tashkiliy tuzilmasi ikki darajali tuzilma bo’lib, kichik korxona yoki yirik kompaniya va firmalarning turli bo’lim va filiallariga xosdir. Bunday tizimda yuqori (rahbar) va quyi (ijrochi) daraja mavjuddir. Hozirgi vaqtda amalda bo’lgan me’yorlar 1 ming kishilik mehnat jamoasiga 10 nafar personalni boshqarish xodimining to’g’ri keli shini ko’rsatmoqda. Odatda, ularning 6 tasi maxsus oliy ma’lumotga, 4 tasi to’liqsiz oliy ma’lumotga ega bo’lishi talab qilinadi. Umuman olganda, personalni boshqarish xizmati xodimlarining soni kompaniya va firmalarda ish bilan band bo’lganlarning 1 — 1,5 foizini (yapon korpora ts iyalarida 2,5 foizni) tashkil etadi.

Adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitu ts iyasi. T.: O’zbekiston. - 2009. 2. O’zbekiston Respublikasi Mehnat qonunchiligi bo’yicha me’yoriy- xuquqiy hujjatlar to’plami. T.: O’zbekiston, 2006. 3. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi: O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi ma’ruzasi. –T.: O’zbekiston, 2010 - 56 b. 4. Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi: 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantiprish yakunlari va 2011 yilga mo’ljallangan eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zR Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. –T.:O’zbekiston, 2011– 48 b. 5. Абдураҳмонов Қ.Ҳ., Холмўминов Ш.Р., Зокирова Н.Қ. Персонални бошқариш. Дарслик. – Т.: Ўқитувчи, 2008 – 655 б. 6. Кибанов А.Я. Основы управления п ерсоналом . У чебник . – М: ИНФРА- М, 20 10 – 295 стр. 7. Поте мкин В.К. Управление персоналом. Учебник. – М.: Дашков и К, 2010 – 421 стр.

O'xshashlar

Personalni boshqarish xizmatida ish yuritish

Personalni boshqarish fanining predmeti va vazifalari

Personalni shakllantirish

Personalni rejalashtirish

Personalni rag’batlantirish