Персонал менежменти - Iqtisodiyot - Referatlar

Персонал менежменти

Yuklangan vaqt:

05.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

131.2900390625 KB

Ko'chirib olish

Персонал менежменти Режа: 1. Персонални бошқариш тизими 2. Персонални ривожлантириш 3. Персоналнинг меҳнатини баҳолаш 4. Персонални мотивациялаш назарияси 5. Персонални мотивациялаш усуллари 6. Раҳбарнинг шахсий ишини ташкил этиш 7. Раҳбар - етакчи

1. Персонални бошқариш тизими Ҳозирги вақтда персонал ташкилотнинг барқарор ҳолатини ва ривожланишини таъминловчи энг муҳим ресурс ҳисобланади. Ресурс сифатида корхона персонали қуйидаги ўзига хос хусусиятларга эга:  у фаол, яъни инсонлар ҳамма вақт ўз истаклари ва интилишларига эга бўлиб, ўзини бошқариш борасидаги барча уринишларни улар ўз эҳтиёжлари орқали қабул қилади; шунинг учун персонал ўзига йўналтирилган таъсирларни қайтаришга қодир, бу ҳол раҳбариятнинг кутишларига қарама-қарши натижаларга олиб келиши мумкин;  персонални бошқаришда маълум даражада барча раҳбарлар ҳам, кадрлар хизматлари мутахассислари ҳам иштирок этишади. Бу ҳол раҳбарлар истаклари ва мутахассислар тавсиялари ўртасидаги маълум зиддиятларни келтириб чиқариши мумкин;  раҳбарлар ҳам, кадрлар хизматларининг персонални бошқариш билан шуғулланувчи мутахассислари ҳам ўзлари корхонанинг персонали ҳисобланади, бу ҳол персонални бошқаришда субъектив жиҳатларнинг ошишига олиб келади. Ушбу жиҳатлар кадрлар билан ишлашнинг мураккаблигини оширади, ундаги ҳатолар эса ташкилотнинг турли муаммоларини келтириб чиқаради. Ушбу муаммоларнинг энг муҳимлари қуйидагилардан иборат:  ходимлар соғлиғининг ёмонлашуви, бунга кадрлар билан ишлашнинг ҳолатини белгилаб берувчи энг муҳим кўрсаткич сифатида қараш мумкин. Агар вақт ўтиши билан ходимлар касал бўлишининг умумий сони ошса, бу ҳол маъмурият улар ҳақида қайғурмаётганлигидан далолат беради;  меҳнат унумдорлигининг пасайиши;  энг малакали ходимларнинг ишдан бўшаши, бу янги кадрларни излаш ва уларни ўқитиш заруратини келтириб чиқаради;  персонал ижро ва меҳнат интизомининг пастлиги;  ташкилотдаги қониқарсиз маънавий-руҳий муҳит;

 ишлаб чиқариш муаммоларини ҳал этишда ходимларнинг суст ташаббускорлиги;  маъмурият билан персонал ўртасидаги қарама-қаршилик. Раҳбарларнинг персонални бошқариш масалаларида энг тез-тез йўл қўядиган ҳатолари қуйидагилардан иборат:  персонални бошқариш муаммоси раҳбарият учун устувор ҳисобланади. Унинг фикрига кўра, персоналнинг вазифаси – ишлаб чиқариш, молия ёки маркетинг соҳасидаги энг муҳим вазифаларнинг ҳал этилишини таъминлашдан иборат; Персонални бошқаришнинг асосий мақсади ташкилот мақсадларига эришиш учун персоналнинг салоҳиятидан энг юқори самарадорлик билан фойдаланишдан иборат. Кадрлар салоҳияти деганда ташкилот ва персоналнинг умумий имкониятлари даражаси тушунилади. Ушбу умумий имкониятларда қуйидагилар интеграцияланади: 1) ходимлар ва раҳбарларнинг касбий-малакавий имкониятлари; 2) ташкилий маданият; 3) ташкилотда юзага келган ижтимоий-руҳий муҳит; 4) устунлик қилувчи бошқарув услуби. Кадрлар салоҳиятининг амалга оширилишида иккита асосий йўналишни ажратиш мумкин – кадрлар салоҳиятини барқарорлаштириш ва ривожлантириш. Бошқарув тамойиллари, функциялари, усуллари ва раҳбарлик қилиш услубини ўз ичига олувчи бошқарув механизми корхона персоналини бошқаришнинг асосий тизими ҳисобланади (1-расм). Персонални бошқариш тамойиллари деганда корхона персоналини бошқариш тизимига асос қилиб олиниши лозим бўлган айрим фундаментал ҳақиқатлар (ёки ҳозирги вақтда ҳақиқат деб ҳисобланаётган нарсалар) тушунилади. Персонални бошқариш функциялари маълум даражада бир хиллиги ва мураккаблиги билан тавсифланувчи нисбатан барқарор фаолият турларини ўзида намоён этади. Ушбу фаолият турлари ёрдамида персоналга таъсир кўрсатилади.

Бошқарувнинг жараён сифатидаги мазмуни айнан функцияларда очиб берилади. Персонални бошқариш тизимида бошқарув усуллари муҳим ўрин тутиб, улар персоналга таъсир этиш усулларини ўзида намоён этади ва қуйидаги турларга бўлинади: маъмурий, иқтисодий ва ижтимоий-руҳий. Раҳбар томонидан қўл остидагилар билан ўзаро муносабатларда энг тез-тез қўлланадиган усуллар унинг раҳбарлик қилиш услубини белгилаб беради . 1-расм. Персонални бошқариш тизими Персонални бошқаришнинг асосий тамойиллари жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин:  кадрларни уларнинг шахсий хусусиятлари ва ишлаш қобилияти бўйича танлаб олиш;  жамоаларда тажрибали ва ёш ходимларни уйғунлаштириш асосида персоналнинг изчиллиги; ПЕРСОНАЛНИ БОШҚАРИШ ТИЗИМИ Бошқарув механизми Бошқарувни ташкил этиш Мақсад лар Бошқарув ф ункци ялари Ахборот Технология Техника Бошқарув тамойиллари Бошқарув усуллари Раҳбарлик услуби Персонал ни бошқариш тузилмасини ташкил этиш Персонал ни бошқариш бўйича мутахассислар Бошқарувни таъминловчи кичик тизимлар

 кадрлар малакасини доимий равишда ошириш учун шароитлар яратиш, улар фаолиятини баҳолашнинг асосланган мезонларидан фойдаланиш асосида ходимларнинг малакавий ўсишини таъминлаш ва лавозимини ошириш;  раҳбарлик лавозимларини эгаллашга интилувчи ходимлар ўртасида ўтказиладиган очиқ мусобақани рағбатлантириш. Бунда асосий эътибор раҳбарларнинг мустақил ўқиб-ўрганишига қаратилади, чунки ташкилот ўзининг касбий маҳоратини оширишга қизиқмайдиган бошқарувчиларни ўзида ушлаб тура олмайди;  кадрларга бўлган ишончни ижрони текшириш билан уйғунлштириш;  кадрлар билан ишлашни демократлаштириш. У қуйидагилардан иборат: ҳар бир ходимга, унинг манфаатлари ва эҳтиёжларига нисбатан алоҳида ёндашиш; корхона фаолияти муаммолари юзасидан энг муҳим қарорлар қабул қилишда корхона ходимларининг жамоавий фикрини ўрганиш ва ҳисобга олиш; жамоанинг ўз ходимларини баҳолаш жараёнида иштирок этиши; ходимларнинг сифат тугаракларида иштирок этиши, иқтисодий таҳлил ижтимоий бюроси ва ҳ.к. орқали оддий ходимларни корхонани бошқариш жараёнига жалб этиш; ходимларни корхона ишлаб чиқариш-хўжалик фаолиятининг натижалари ва истиқболлари ҳақида хабардор қилиш;  кадрлар билан ишлашнинг тизимлилиги: персонални бошқариш ишловчиларнинг алоҳида тоифаларини эмас, балки турли усуллар ва воситалардан фойдаланган ҳолда барча персонални қамраб олиши керак;  замонавий хўжалик механизми шароитларига мослашувчанлик. Корхонанинг иқтисодий мустақиллиги унга персонални тўлдириш масалаларини ҳал этишда, танлаб олиш ва меҳнатга ҳақ тўлаш усулларини танлашда мустақил бўлиш мажбуриятини юклайди. Персонални бошқариш, биринчи галда, ўзининг мотивация хусусияти билан фарқ қилади. Маъмурий усуллар персоналга таъсир этиш учун

бевосита хусусиятга эга. Бу ҳар қандай маъмурий ҳаракатнинг бажарилиши шартлигини англатади. Ушбу усуллар бурчни ҳис этиш, ишлаб чиқариш ва технологик интизомнинг зарурлигини англаб етиш каби инсонлар хатти- ҳаракати мотивларига йўналтирилган. Иқтисодий ва ижтимоий-руҳий усуллар таъсир этишнинг билвосита хусусиятига эга, яъни уларни қўллашда натижага автоматик тарзда эришишга умид қилиб бўлмайди, бу улар таъсирининг даражаси ва самарадорлигини аниқлашни қийинлаштиради. Иқтисодий усуллар инсонлар хатти-ҳаракатининг моддий мотивларидан, ижтимоий-руҳий усуллар эса инсонлар хатти-ҳаракатининг ижтимоий (жамоадаги ўзаро ҳамкорлик) ва шахсий (ҳурмат, ҳокимият, муваффақият, ўзини намоён этиш) мотивларидан фойдаланишга асосланган. 2. Персонални ривожлантириш Ташкилотларда персонални ривожлантириш унинг ходимларини сифат жиҳатдан такомиллаштириш жараёнини англатади. Мазкур жараён шахсий ва жамоавий мақсадларни самарали рўёбга чиқаришга йўналтирилган бўлиб, қуйидаги асосий қисмларни ўз ичига олади: персонални ўқитиш, қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш, хизмат ва касбда кўтариш, кадрлар захираси билан ишлаш. Фаолиятнинг ушбу турлари олдинга қўйилган ишлаб чиқариш ва ижтимоий мақсадларга мувофиқ ишловчи ягона механизмни ўзида намоён этади. Персонални ривожлантиришнинг иккинчи йўли – мазкур жараёнга қандайдир ижтимоий институтларнинг фаол аралашувисиз персоналнинг мустақил ўқиб-ўрганиши ёки мустақил тайёрланиши, шунингдек унинг интеллектуал-маданий ўсиши ва маданий ривожланиши. Шундай қилиб, ташкилотларда персонални ривожлантириш жараёнининг мазмунини 2-расмда келтирилган чизма кўринишида тасвирлаш мумкин. Персонални ривожлантиришнинг моҳияти узлуксиз таълим ёки “катталарни ўқитиш” тушунчаси билан боғлиқ. У катталарнинг бутун таълим фаолиятини белгилаш учун қўлланилади ҳамда техник ва касб-ҳунар техник ўқитиш, касбга тайёрлаш, бизнес-таълим, иш жойида меҳнатга тайёрлаш, диний таълим, консалтинг, юридик хизматлар, ахборот сервиси ва

ҳоказоларни ўз ичига олади. Персонални ривожлантириш, “катталарни ўқитиш”дан фарқли ўлароқ ижтимоий-ишлаб чиқариш моҳиятига эга, яъни у мансабни бошқариш, лавозимини кўтариш учун захирага киритиш каби ўзига хос таомиллар билан тўлдирилади. 2-расм. Персонални ривожлантириш жараёнининг мазмуни Дастлабки тайёргарлик ёки касб-ҳунар таълими маълум даражада билимлар, маҳорат ва касб-ҳунар меҳнат фаолияти кўникмаларига эга бўлиш, махсус қобилиятларни ривожлантириш ҳамда шахснинг ушбу фаолият учун зарур бўлган хусусиятларини тарбиялаш жараёни ва натижасини ўзида намоён этади. Касбҳунар таълими тўртта сифат жиҳатдан турли босқичга эга:  бошланғич касб-ҳунар таълими оммавий касблар ишчилари ва кичик хизмат кўрсатувчи персонални тайёрлайди. Ушбу таълим ўқув-ишлаб чиқариш ва ўқув-курс комбинатларида, касб-ҳунар марказларида, корхоналарда амалга оширилади;  базавий касб-ҳунар таълими малакали ишчилар ҳамда мураккаб ва кенг соҳага ихтисослашган қўшма касблар ёки касблар гуруҳлари бўйича Ташкилотлар да персонал ни ривожлантириш Хизматда ва касбда ўсиш ( иш мартабаси ) Малакасин и ошириш Қайта тайёрлаш ёки иккинчи касбни эгаллаш Дастлабки тайёрлаш ( ўқитиш ) Мустақил таёрланиш Кадр лар захираси билан ишлаш

хизмат кўрсатувчи персонални тайёрлашнинг асосий тури ҳисобланади. Мазкур таълим касб-ҳунар техника ўқув юртларида, лицейларда, гимназияларда ва ўқиш муддати (1-2 йилга) узайтирилган ўрта умумтаълим мактабларида амалга оширилади;  ўрта касб-ҳунар таълими юқори малакали ишчилар ва хизмат кўрсатувчи персонални тайёрлайди, у касб-ҳунар техника ва ўрта махсус ўқув юртларида амалга оширилади;  олий касб-ҳунар таълими кўп жиҳатдан жамиятнинг интеллектуал салоҳиятини белгилаб берувчи олий малакали мутахассисларни тайёрлашга йўналтирилган. Персонални қайта тайёрлаш илгари эгалланган мутахассисликка қараганда сифат жиҳатдан янги билимлар ва кўникмаларга эга бўлишни англатади. Аслида, бу янги касбга эга бўлишдир. Ўқитиш жараёнини ташкил этиш нуқтаи назаридан қайта тайёрлаш ва бошланғич таълим ўртасида фарқлар мавжуд эмас. Бироқ, қайта тайёрлаш катта миқдордаги ижтимоий сарф-харажатларни талаб қилади: у дастлабки касб бўйича илгари олинган билимлар ва кўникмаларни деярли унутиб юборишни англатади ва ушбу касб мутахассиси (тўлиқ ёки қисман) талаб этилмаётганлиги туфайли амалга оширилади. Корхоналарда персонални қайта тайёрлаш тегишли тармоқ ва тармоқлараро норматив-услубий ҳужжатлар билан тартибга солинади. Меҳнат мавқеини режалаштириш ва бошқариш ходимнинг меҳнат салоҳиятидан энг оқилона тарзда фойдаланишни таъминлаш ва унга шахс сифатида ўзини намоён этиш учун шароитлар яратишни ўзида ифодалайди. Персонални ривожлантириш механизмидаги ушбу қисм ўқиш, мустақил тайёрланиш ва мустақил ўқиб-ўрганиш жараёнининг ҳал қилувчи омили ҳисобланади. Ходимнинг мансабда кўтарилиши унинг ўқиши билан параллел равишда ёки ўқиши натижаларига кўра юз бериши мумкин. Меҳнат мавқеи деганда меҳнатнинг энг муҳим ўзгаришлари якка тартибдаги изчиллиги тушунилади. Бунда ушбу ўзгаришлар ходимнинг мавқеи меҳнатнинг мураккаблиги шкаласи ёки иш ўринларининг ижтимоий шкаласи бўйича

ўзгариши билан боғлиқ. У ёки бу ходимнинг мавқеи икки хил тарзда: ходим қадриятларининг шкаласи бўйича ва корхонанинг манфаатларидан келиб чиқиб баҳоланиши мумкин. Шунинг учун ишдаги мавқени бошқариш жараёнида ходим ва корхонанинг манфаатларини оптимал тарзда уйғунлаштириш энг муҳим омил ҳисобланади. Мансабнинг мақсадлари қуйидагилардан иборат:  фаолият турлари ходимни маънавий жиҳатдан қаноатлантириши лозим;  меҳнат шароитлари ходимнинг имкониятларини ривожлантириши даркор;  шунингдек, бунда зарур моддий шароитлар таъминланиши;  ўзига берилган баҳо бошқалар баҳосига мумкин қадар мос келиши;  етарлича мустақиллик таъминланиши керак. Кўтариш учун кадрлар захирасини шакллантириш меҳнат мавқеини бошқаришдаги муҳим омил ҳисобланади. Кадрлар захирасини шакллантириш – ходим меҳнат қилаётган ташкилот, корхонанинг алоҳида ваколати жумласига киради. Ташқи томондан мазкур жараён техник таомилдек кўриниши мумкин, чунки у истиқболли ходимларни саралаб олиш, уларнинг рўйхатларини тузиш ҳамда саралаб олинган ходимларни кейинчалик кўтариш учун фамилиялари ва лавозимларини кўрсатган ҳолда ушбу рўйхатларларни тегишли тарзда расмийлаштиришни ўзида намоён этади. Бироқ, ўз моҳиятига кўра, бу – ташкилот ва умуман жамиятнинг манфаатларига мувофиқ хизматда кўтариш учун кадрларни тарбиялаш, ривожлантириш ва селекция ишларини амалга ошириш жараёни. Кадрлар захирасини шакллантиришнинг асосий вазифалари қуйидагиларни таъминлашдан иборат:  бўш иш ўринларининг янги ходимлар билан ўз вақтида тўлдирилиши;  билимли ва малакали ходимларнинг саралаб олиниши ва лавозимларга тайинланиши;

 корхонани ва унинг бўлинмаларини бошқаришнинг барқарорлиги;  турли шакллардан фойдаланган ҳолда кадрлар захирасига киритилган ходимларнинг доимий равишда ривожланиши. 3. Персоналнинг меҳнатини баҳолаш Персоналнинг меҳнат фаолиятини баҳолаш шахс фаолияти натижаларининг ижро этилаётган уюштирувчи ролининг талабларига мос келишини аниқлаш жараёнини ўзида намоён этади. Бундай баҳолаш қуйидагиларни ўз ичига олади (3-расм):  фаолият натижаларини жорий назорат қилиш;  турли аттестация тадбирларини ўтказиш;  жорий назорат ва аттестациялар натижаларини таҳлил қилиш;  жорий назорат ва аттестациялар натижаларини ходимларга етказиш. 3-расм. Персонални баҳолаш жиҳатлари Меҳнат фаолиятини баҳолаш ва таҳлил қилишдан кўзланган асосий мақсад ходимлар ишининг натижалари, ушбу натижаларга эришиш учун улардан талаб этиладиган саъй-ҳаракатлар, ходимларнинг меҳнат шароитларидан қониққанлик даражаси ва олинаётган мукофотлар ҳақида объектив ахборот олишдан иборат. ПЕРСОНАЛ НИ БАҲОЛАШ Назорат ва аттестаци яла р натижаларини ходимларга етказиш Жорий назорат ва аттестаци ялар натижаларини таҳлил қилиш Аттестаци ялар ўтказиш Фаолият натижаларини жорий назорат қилиш

Меҳнат фаолиятини баҳолаш қуйидаги вазифаларни ҳал этиш имконини беради:  ходимнинг касбий маҳоратини баҳолаш, у қуйидагиларни ўз ичига олади: 1) касбий тайёргарлик даражаси (билимлар, маҳорат ва кўникмалар); 2) руҳий тайёргарлик даражаси (шахснинг йўналтирилганлиги, хатти-ҳаракат мотивлари, мослашувчанлик, феъл-атвор хусусиятлар, темперамент); 3) меҳнат самарадорлиги (меҳнат унумдорлиги ва сифати, рационализация ва ихтирочиликка интилиш);  ходимларнинг шахсий ва ишчанлик хусусиятларини ривожлантириш юзасидан тавсиялар ишлаб чиқиш;  меҳнат ҳақининг ходим томонидан қилинадиган саъй- ҳаракатларга, унинг меҳнати самарадорлигига ва у кутаётган натижаларга мос келиши даражасини аниқлаш;  персонални ривожлантиришнинг асосий йўналишларини аниқлаш;  персонал меҳнат мотивациясининг самарали механизмини шакллантириш. Меҳнат натижаларини баҳолашда объектив ва субъектив кўрсаткичларни ажратиш мумкин. Объектив кўрсаткичларни ўлчаш анча осон бўлиб, уларни, одатда, корхонанинг ахборот тизими қамраб олади. Субъектив кўрсаткичлар уларда фаолият самарадорлигининг миқдорий мезонларини аниқлаш қийин бўлган бўлинмалар (режа бўлими, юридик хизмат, бош конструктор бўлими) фаолиятини баҳолашда қўлланилади. Касбий хатти-ҳаракат кўрсаткичлари фаолиятнинг ҳамкорлик қилишга интилиш, қарорлар қабул қилишдаги мустақиллик, қўшимча масъулиятни қабул қилишга тайёрлик каби томонларини қамраб олади. Шахсий хусусиятлар кўрсаткичлари гуруҳи энг қийин аниқланадиган гуруҳ ҳисобланади, чунки, биринчидан, шахснинг турли хусусиятларидан

касбий фаолият натижаларини белгилаб берувчи хусусиятларни танлаш лозим, иккинчидан, шахснинг хусусиятларини бевосита кузатиш ва ўлчашнинг иложи йўқ. Персоналнинг касбий ва шахсий хусусиятларини баҳолаш учун қўлланиладиган усуллар ни учта асосий гуруҳга бўлиш мумкин:  бир ходимни баҳолаш учун мўлжалланган якка тартибда баҳолаш усуллари;  инсонлар жамоасини баҳолаш ва ҳар бир ходимнинг жамоадаги аҳамиятини аниқлаш учун мўлжалланган гуруҳий баҳолаш усуллари;  якка тартибда ва гуруҳий баҳолаш усуллари билан бирга қўлланиладиган ҳамда персонал ҳақидаги объектив ахборотни тўплаш ва унга ишлов беришга йўналтирилган техник баҳолаш усуллари. Биринчи ва иккинчи усуллар гуруҳларида баҳоловчилар сифатида раҳбарлар ҳам, баҳоланувчининг ҳамкасблари ва унга бўйсунувчилар ҳам иштирок этишлари мумкин. Агар баҳоловчилар сифатида юқорида санаб ўтилган барча тоифаларга мансуб инсонлар иштирок этишса, у ҳолда бундай усул «360° аттестация» деб номланади, бу ходимни ҳар томонлама баҳолаш имконини беради. Якка тартибда баҳолаш усуллари ўз моҳиятига кўра шкалалашни ўзида намоён этади, бунда баҳоловчиларга баҳоланаётган кўрсаткичларнинг баллардаги қийматлари кўрсатилган белгиланган шкала таклиф этилади. Булар қуйидаги кўрсаткичлар бўлиши мумкин: 1) ишга бўлган муносабат; 2) иш вақтидан ташқари вақтда ишлашга бўлган муносабат; 3) инновацияларга бўлган муносабат; 4) қарорлар қабул қилиш қобилияти; 5) масъулиятга интилиш; 6) ҳамкорлик қилиш қобилияти. Баҳолаш объекти бўлган кўрсаткичлар тенг ёки нотенг бўлиши мумкин. Иккинчи ҳолатда

кўрсаткичларнинг ҳар бири муайян ҳажмга эга бўлади (масалан, беш баллик шкала бўйича). Кўрсаткичларни баҳолаш учун қўлланиладиган шкалалар кўрсаткичлар қийматларига қараб турлича бўлиши мумкин. Улар ичида қуйидаги шкалалар энг кенг тарқалган: таърифлаш шкаласи; номинал шкала; хатти-ҳаракат рейтинглари шкаласи. Гуруҳий баҳолаш усуллари ишчи гуруҳи ичида ходимлар фаолиятининг самарадорлигини ўзаро таққослаш, ходимларни ўзаро таққослаш имконини беради. Шундай қилиб, ушбу усуллар ходимларни бир ёки бир неча кўрсаткичлар бўйича сафлашни ўзида намоён этади. Сафлаш – бу қандайдир объектларни (мазкур ҳолатда ходимларни) раҳбарнинг ёки бунинг учун жалб этиладиган мутахассислар (экспертлар)нинг афзал кўришлари бўйича тартиблаш жараёни. Бунда жуфт ва изчил сафлаш ажратилади. Изчил сафлаш ходимлар ўртасида афзал кўришлар нисбатини аниқлашдан иборат. Нисбатлар турига қараб ходимларни тартиблашнинг қуйидаги вариантлари бўлиши мумкин. Персонални баҳолашнинг юқорида кўриб чиқилган тизимлари, усуллари корхоналарда маълум бир кўринишда қўлланилади. Улар бир қатор афзалликларга ҳам, ўз навбатида, камчиликларга ҳам эга. Бунда узлуксиз жараённи ўзида намоён этувчи персонални даврий равишда ҳужжатлар асосида аттестациядан ўтказиш энг кенг тарқалган. 4. Персонални мотивациялаш назарияси Инсон хатти-ҳаракати негизини мотивлар ташкил этади. Мотивлар – инсон ҳатти-ҳаракатининг эҳтиёжлари ва манфаатлари таъсирида пайдо бўлади ва инсон ҳаёлидаги муайян меҳнат амаллари бажарилган тақдирда эҳтиёжларнинг ўрнига келадиган манфаатлар образи сифатида намоён бўлади. Яъни мотив – мураккаб психологик тушунчадир. Бу сўз илк бор 20 аср бошида А.Шопенгауэр томонидан инсон ва ҳайвонлар ҳатти-ҳаракати сабабларини тушунтириш учун қўлланилган. Мотивлар одам туғилганидан тайёр кўринишда мавжуд бўлмайди, балки

инсоннинг индивидуал ҳаёти давомида шаклланади. Мотивлар асоссиз ҳаракатлана олмайди. Мотивлар, ҳам ички, ҳам ташқи (интероцептив) табиатга эга бўлган рағбатлардан фарқли ўлароқ, доим ички характерга эга. Ташқи мотивациялашув ва мотивлар хақида гап борганида, ё бошқа шахсларнинг ташқи таъсири, ёки бирор обектнинг жозибаси назарда тутилади. Адабиётда мотивациялашга иккита таъриф берилган: 1. Мотивациялаш бу мотивнинг шаклланиши жараёни, яъни муайян индивидга хос бўлган (ўзгалар назаридан ёпиқ бўлган) ички жараёндир. 2. Мотивациялаш бу инсонни унга таъсир ўтказиш орқали фаолиятга ундаш жараёнидир. Мотивациялаш тушунчасининг психология нуқтаи назаридан чуқур ўрганилиши инсонни меҳнатга айнан нима ундашини аниқ белгилаб олиш имиконини бермайди. Бироқ инсоннинг меҳнатдаги ҳатти-ҳаракатларини ўрганиш мотивациялашнинг айрим умумий жиҳатларини очиб, ходимнинг иш жойида мотивациялашишининг амалий моделларини яратиш имконини беради. Мотивациялашнинг мазмуний назариялари биринчи навбатда, айниқса иш ҳажми ва мазмунини белгилашда инсонларни ҳаракатга ундайдиган эҳтиёжларни аниқлашга уринади. Мотивациялашнинг ҳозирги замон концепциялари асосларини яратишда Абрахам Маслоу, Фредерик Герцберг ва Дэвид МакКлелланднинг асарлари катта аҳамиятга эга. Маслоунинг эҳтиёжлар иерархияси. Бошқарувчилар асарларидан инсон эҳтиёжларининг нақадар мураккаб эканлигини ва уларнинг мотивациялашга таъсирини билган биринчи бихвеористлардан бири Абрахаам Маслоу бўлган. Ўтган асрнинг 40-йилларида ўзининг мотивациялаш назариясини ишлаб чиққан Маслоу одамлар кўплаб турли эҳтиёжларга эга эканлигини тан олган, бироқ унинг фикрига кўра уларнинг

барчасини беш асосий гуруҳга ажратиш мумкин. Бу қарашлар унинг замондоши, гарвардлик психолог Муррей томонидан чуқурлаштирилди. Маслоунинг назариясига кўра, эҳтиёжларнинг барчасини6-расмда акс эттирилган иерархияли мустаҳкам структурага солиш мумкин. Бу билан у қуйи поғоналардаги эҳтиёжлар қаноатлантирилишини талаб қилиб, юқорироқ поғоналардаги эҳтиёжлар мотивациялашга таъсир қилишидан олдинроқ одам хатти-ҳаракатларида акс этишини кўрсатмоқчи бўлган. Одам ҳар дақиқа аввалам бор ўзи учун муҳим ва кучли бўлган эҳтиёжни қондиришга интилади. эҳтиёж Иккиламчи эҳтиёжлар Ижтимоий эҳтиёжлар Ҳавфсизлик ва келақарашга бўлган эҳтиёжжакка ишонч билан Бирламчи эҳтиёжлар 4-расм. Маслоунинг эҳтиёжлар иерархияси 1 Дэвид МакКлелланднинг эҳтиёжлар назарияси . Асосий урғуни юқори поғоналардаги эҳтиёжларга қўйган назариялардан яна бири Дэвид Макклеланднинг таълимотидир. Унинг фикрига кўра, булар ҳокимиятга, муваффақиятга ва нимагадир тааллуқликка бўлган эҳтиёжлардир. 1 Травин В.В. Менеджмент персонала предприятия: Учеб. - практ. пособие.- М.: Дело, 2003. Ўзликни ифодалашга бўлган Ҳурматга бўлган эҳтиёж Физиологик эҳтиёжлар

Ҳокимиятга бўлган эҳтиёж ўз ифодасини бошқаларга таъсир қилиш истагида топади. Маслоунинг иерархия структурасида ҳокимиятга бўлган эҳтиёж таҳминан ҳурматга ва ўзликни ифода этишга бўлган эҳтиёжлар оралиғидаги ўринни эгаллайди. Бундай эҳтиёжга эга бўлганлар тўқнашувлардан қўрқмайдиган ва бошланғич позицияларни ҳимоя қилишга интилувчи очиқ ва шижоатли одамлар сифатида ўзларини кўпроқ намоён этишади. Муваффақиятга бўлган эҳтиёж ҳам ҳурмат билан ўзликни ифода этишга бўлган эҳтиёжлар оралиғида туради. Бу эҳтиёж муваффақиятни эълон қилиш билангина эмас, ишни муваффақиятли равишда якунлашгача олиб бориш орқали қаноатлантирилади. Дэвид МакКлелланд талқинидаги тааллуқлиликка бўлган эҳтиёжга асосланган мотивациялашув, Маслоу талқинидаги мотивациялашувни эслатади. Бундай одамлар танишлар доирасида дўстона муносабатларни боғлашга, ўзгаларга ёрдам қўлини узатишга қизиқадилар. Тааллуқлиликка эҳтиёжи кучли бўлган одамлар ижтимоий мулоқот учун кенг имконлар очадиган ишларда ўзларини қулай ҳис этадилар. Уларнинг раҳбарлари иш жараёнида шахслараро муносабатлар ва алоқаларни чекламайдиган муҳитни сақлаб қолишга интилишлари керак. Раҳбар, шунингдек бундайларнинг эҳтиёжларини уларга кўроқ эътибор бериш ва вақти-вақти билан уларни алоҳида гуруҳларда тўплаш орқали эҳтиёжларини қаноатлантириши мумкин. Герцбергнинг икки омиллик назарияси. Ўтган асрнинг 50-йилларида Фредерик Герцберг бошчилигидаги мутахассислар гуруҳи томонидан эҳтиёжларга асосланган яна бир мотивациялаш моделини ишлаб чиқди. Тадқиқотчилар гуруҳи йирик лак-бўёқ фирмасининг 200 муҳандиси ва маъмурият хизматчилари орасида: “Хизмат вазифаларингизни бажариб бўлганингиздан сўнг қачон ўзингизни жуда яхши ҳис қилганингизни батафсил тасвирлай оласизми?” ва “Хизмат вазифаларингизни бажариб бўлганингиздан сўнг қачон ўзингизни жуда ёмон ҳис қилганингизни батафсил тасвирлай оласизми?” деган саволга жавоб беришни сўраган.

Гигиеник омиллар иш амалга оширилаётган жойдаги муҳит билан, мотивациялашув эса бевосита ишнинг табиати ва моҳияти билан боғлиқ. Герцбернинг фикрига кўра, одамда гигиеник омиллар бўлмаган ёки етарли даражада ривожланмаган ҳолларда, унда ишдан қаноатмаслик ҳисси пайдо бўлади. Бироқ улар етарли даражада ривожланган бўлса, бу одамларнинг ишдан автоматик равишда қониқиш ҳосил қилишлари ва бирор нарсага мотивланишларини англатмайди. Бундан фақли ўлароқ, мотивланишнинг йўқлиги ёки уларнинг ноадекватлиги ишдан қаноатмаслликка олиб келмайди. Бироқ уларнинг мавжудлиги тўла қаноатланишга олиб келади ва ишчиларнинг фаолиятлари умумдорлигини кўтаришга мотивлайди. Герцбергнинг хулосаларига кўра, олинган жавобларни “гигиеник омиллар” ва “мотивалашув” деб аталган икки йирик гуруҳга ажратса бўлади (1- жадвал). 1-жадвал “Гигиеник омиллар” ва “мотивалашув” гуруҳлари 2 Гигиеник омиллар Мотивалаш Фирма ва маъмурият сиёсати Муваффақият Иш шароитлари Хизмат поғонасидаги кўтарилиш Иш ҳақи Иш натижаларининг тан олиниши ва маъқулланиши Бошлиқлар, ҳамкасблар ва қўли остидаги ходимлар шахслараро муносабатлар билан Юқори даражадаги масъулият Ишни бевосита назорат устидан назорат даражаси қили ш Ижодий соҳада ва иш соҳасида ўсиш имкониятлари Мотивациялашнинг процессуал назариялари. Мотивациялашнинг мазмуний назариялари эҳтиёжлар ҳамда улар билан боғлиқ бўлган ва одамларнинг ҳатти-ҳаракатларини белгиловчи омилларга таянади. Процессуал назариялар инсонни бирмунча ўзга нуқтаи назардан ўрганади. Уларда инсоннинг турли мақсадларга эришиш учун уринишларини қандай тақсимлаши ва ҳаттиҳаракат турини қандай танлаши таҳлил қилинади. Процессуал назариялар эҳтиёжларнинг мавжудлигини инкор этмайди, аммо 2 Травин В.В. Менеджмент персонала предприятия: Учеб. - практ. пособие.- М.: Дело, 2003.

инсоннинг ҳатти-ҳаракатлари фақат эҳтиёжлар билангина белгиланмайди, деб ҳисоблашади. Процессуал назарияларга кўра, инсоннинг ҳатти-ҳаракати айни пайтда унинг муайян вазият билан боғлиқ тасаввурлари ва танлаган ҳатти-ҳаракат моделининг эҳтимолий оқибатларини англаш функциясини бажаради. Процессуал мотивациялаш назарияасининг уч асосий йўналиши мавжуд. Булар кутилган натижа назарияси, адолат назарияси ва Портер-Лоулер назарияларидир. Кутилган натижа назарияси фаол эҳтиёжнинг мавжудлиги инсоннинг муайян мақсадга эришишга бўлган мотивациялашнинг зарурий ва ягона шарти эмас деган қарашга асосланади. Инсон, шунингдек ўзи танлаган ҳатти- ҳаракат модели ҳақиқатдан ҳам қаноатланишга олиб келишига умид қилиши керак. Кутилган натижага муайян ҳодисанинг содир бўлиши эҳтимолига бериладиган баҳо сифатида қараш мумкин. Инсонларнинг кўпчилиги коллеж дипломини олиш уларга яхшироқ иш жойига эга бўлиш, бор кучини ишга солиб ишласалар, хизмат поғонасида кўтарилиш имконини очишига умид қилишади. Меҳнатга бўлган мотивациялашув таҳлилида кутилган натижа назарияси тарафдорлари уч боғлиқликнинг аҳамиятига эътиборни қаратишади, булар: меҳнат чиқимлари - натижалар; натижалар – рағбатлантириш ва рағбатлантиришдан қаноатланиш (валентлик). Меҳнат харажатлари –натижалар (МҲ-Н) кутилган натижа - бу сарфланган иш ва олинган натижалар орасидаги нисбатдир. Натижалар - ҳақ (НҲ) дан кутилган натижа – эришилган натижа даражасига жавобан муайян ҳақ тўланиши ёки бошқа шаклда рағбатлантирилишни кутиш. Валентлик бу муайян ҳақ олиш натижасида пайдо бўладиган нисбий қаноатланиш ёки қаноатланмасликнинг олдиндан эҳтимол қилинган даражасидир. Турли одамларда бериладиган ҳаққа бўлган эҳтиёж ва истаклар турлича бўлганлиги боис, эришилган натижаларга жавобан таклиф қилинган ҳақ улар учун ҳеч қандай қийматга эга бўлмаслиги мумкин.

Мотивациялаш учун ўта муҳим аҳамиятга эга бўлган бу уч омил заиф бўлса, мотивланиш ҳам заиф бўлиб, иш натижалари паст бўлади. Бу омиллар орасидаги нисбатни қуйидаги тенгламада акс эттириш мумкин Адолат назарияси. Одамларнинг қўйилган мақсадларга эришиш йўлида Валентлик куч-ғайратларини қандай тақсимлашлари ва йўналтиришларининг яна бир талқинини адолат назарияси беради. Назарияда таъкидланишича, одамлар ҳақнинг сарфланган кучга муносабатини субъектив равишда белгилаб, сўнг уни ҳудди шундай ишни бажарган бошқа одамларнинг ҳақлари билан солиштиришади. Таққослаш дисбаланс ёки адолатсизликни кўрсатса, яъни одам ҳамкасби айнан шундай иш учун кўпроқ ҳақ олди, деган хулосага келса, унда руҳий танглик пайдо бўлади. Бундай ходимни мотивациялаш, тангликни ечиш ва адолатни тиклаш учун дисбалансни тўғирлаш керак. Тадқиқотлар одамлар уларга кам ҳақ берилаяпди, деб ҳисоблаганларида суст ишлашларини кўрсатади. Бироқ агар улар ўзларига ортиқча ҳақ тўланаяпди, деб ҳисоблаганларида ҳаттиҳаракатлари ва фаолиятларини ўзгартиришга эҳтиёж сезишмайди. Портер-Лоулер модели . Лайман Портер ва Эдвард Лоулер кутилган натижа назарияси билан адолат назарияси элементларини ўзида мужассамлаштирган мотивациялашнинг мажмуий процессуал назариясини ишлаб чиқишди. Портер-Лоулернинг моделига кўра, эришилган натижалар ходимнинг сарф қилган кучи, унинг истеъдоди ва хусусиятлари, шунингдек ўз ролини нақадар англаганлигига боғлиқ. Сарфланган куч даражаси ҳақнинг қадри ва сарфланган кучнинг бу даражаси муқаррар равишда бериладиган ҳақнинг муайян даражасига олиб келишига бўлган ишонч даражаси билан белгиланади. Бундан ташқари, Портер-Лоурел назариясида бериладиган ҳақ билан натижалар орасидаги нисбат белгиланган, яъни одам ўз эҳтиёжларини эришилган натижалар учун олинган ҳақ ёрдамида қаноатлантиради. Ижрочининг иш жойидаги фаолиятини таҳлил қилган Дуглас Мак Грегор бошқарувчи ижрочининг харакатларини белгиловчи қуйидаги параметрларни назорат қилиши мумкинлигини аниқлади:

- ижрочи зиммасига юклатилган топшириқлар; - топшириқларнинг бажарилиш сифати; - топшириқнинг олиниш муддатлари; - топшириқ бажарилишининг кутилган муддати; - топшириқнинг бажарилиши учун мавжуд воситалар; - ижрочи ишлаётган жамоа; - ижрочига берилган кўрсатмалар; - ижрочининг топшириқни бажариш қўлидан келишига ишонтириш; - ижрочининг муваффақиятли равишда бажарилган иш учун ҳақ олишини англаши; - бажарилган иш учун ҳақ кўлами; - ижрочининг иш билан боғлиқ муаммолар доирасига жалб этилганлиги даражаси. Бу омилларнинг барчаси раҳбарга боғлиқ бўлиб, у ёки бу даражада ходимга ўз таъсирини кўрсатади ва иш сифати ва жадаллигини белгилайди. Дуглас Мак Грегор бу омиллар ёрдамида бошқарувга икки асосий ёндашув қўллаш мумкин деган хулосага келди. Булар “Х назарияаси” ва “Y назарияси” дир. “Х назарияси” бу бошқарувнинг авторитар услуби бўлиб, ҳокимиятнинг юқорида санаб ўтилган омиллар бўйича жиддий равишда марказлаштирилиши, қаттиқ назорат ўрнатилишини тақозо этади. “Y назарияси” бошқарувнинг демократик услубига тўғри келади ва ваколатларнинг тақсимланиши, жамоада ўзаро муносабатларнинг такомиллаштирилиши, ижрочилардаги мотивациялашиш ва руҳий эҳтиёжларнинг инобатга олиниши, иш мазмунининг бойитилишини кўзда тутади. Ҳар икки назария ўз ижобий жиҳатига эга, бироқ улар қутбли табиатга эга эканликлари боис, амалда соф кўринишда учрамайди. Одатда реал ҳаётда бошқарувнинг турли услублари комбинациясини кўриш мумкин.

Мак Грегор назарияси алоҳида олинган инсонга мўлжаллаб ишлаб чиқилган. Бошқарув масалаларига ёндашувларни янада такомиллаштириш ташкилотни очиқ русумдаги тизим сифатида ривожлантириш масаласи билан боғланади, шунингдек инсоннинг жамоадаги фаолияти ўрганилади. Мисол учун Уильям Оучи бу масаланинг, адабиётда “Z назарияси” ва “А назарияси” номларини олган ўз талқинини таклиф қилди 3 . Оучи техника ва технологияларга инсон омилига зид бўлган номутаносиб эътибор мавжудлигини кўрсатди. Шу боис “Z назарияси” одамлар орасидаги алоқаларни яқинлаштириш ва вазиятларини мустаҳкамлашга қаратилган ишонч, умрбод ёллаш тамойилларига ва қарорлар қабул қилишнинг жамоавий услубига таянади. 5. Персонални мотивациялаш усуллари Ташкилотлар персоналининг мотивациясини бошқариш менежмент тизимли методологияси нуқтаи назаридан фирмани, корхонани бошқариш умумий ёки интеграл тизимининг кичик тизими сифатида қабул қилинади. Шунинг учун, ушбу кичик тизим умумий тизимли хусусиятлар билан бир қаторда, ўзининг алоҳида, ўзига хос мазмунига ва хусусиятларига ҳам эга бўлиб, бу унинг мақсадлари, тамойиллари, функциялари ва таркибий тузилишининг бошқа қисмларида акс этади. Персоналнинг юқори самарали ишини рағбатлантириш усуллари ғоят хилмахил. Улар турли мамлакатлар ва фирмаларда ўзига хос хусусиятларга эга. Рағбатлантириш усулларини ишлаб чиқиш механизми (9-расм) ходимларнинг муайян эҳтиёжларини ўрганишга, уларни қондириш шакллари ва усулларини ишлаб чиқишга, уларнинг таъсирчанлигини таҳлил қилишга асосланади. АҚШ фирмаларида персонални мотивациялаш тизимлари қуйидаги рағбатлантирувчи омиллардан фойдаланади:  ходимларга фирма акцияларини имтиёзли нарх бўйича сотиш; 3 Оучи У.Г. Методы организации производства: японский и американский подходы. - М.:Экономика, 1993.

 фирмани бошқаришда иштирок этиш имкониятларини тақдим этиш;  ходим ҳар йил учун ўз шахсий эҳтиёжларидан келиб чиқиб ўзига фирма раҳбарияти томонидан белгиланган суммага имтиёзлар танлаши мумкин;  персоналнинг фирма оладиган фойдаларда иштирок этишининг турли шакллари кенг қўлланилади;  мотиваторлар сифатида ходимнинг муваффақиятли компанияга тегишлилиги каби омиллар иштирок этади;  фирмада 20 йилдан кўп ишлаганларга билимларни янгилаш ва малака ошириш учун бир йиллик таътил берилади;  сўнгги йилларда персонални мотивациялашнинг японча усуллари кенг тарқалмоқда. Францияда персонални мотивациялаш тизимларининг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат: битирувчининг иш ҳақи у тугатган ўқув юртининг нуфузига ҳам боғлиқ; менежерларга қўл остидагилар сони учун қўшимча иш ҳақи белгиланади. Чет эл амалиётида муваффақиятли қўлланилаётган персонални мотивациялаш шакллари ва усулларининг хилма-хиллиги шундан далолат бермоқдаки, ҳозирги шароитда ҳар бир корхонада умумий бошқарув тизимларидан ходимларни мотивациялашнинг мамлакат ва жаҳон тажрибасини бирлаштира оладиган ҳамда ишлаб чиқариш фаолияти ва менежмент самарадорлигига, кадрларнинг мустаҳкамланишига, ташкилотларда технологик ва бошқарув тажрибаси тўпланишига фаол таъсир этувчи махсус функционал кичик тизимлар ажратилиши керак. 6. Раҳбарнинг шахсий ишини ташкил этиш Раҳбарнинг шахсий ишини режалаштириш ташкилот ва унинг бўлинмаларининг стратегик ва тактик вазифалари белгиланган вақтдан бошланади. Ушбу жараён “мақсадлар шажараси”, яъни кичик мақсадларни

даражалар бўйича тақсимлаш билан боғлиқ вазифаларни акс эттирувчи таркибий моделни тузиш сифатида маълум. Раҳбарнинг шахсий иши мажлислар, йиғилишлар, қабуллар ва шахсий ҳамда ишлаб чиқаришга оид суҳбатларни ташкил этиш ва ўтказишни; хатхабарлар билан ишлаш, телефон орқали суҳбатлар ва ҳоказоларни ўз ичига олади. Мажлисларни ўтказиш. Мажлис унинг мақсадлари ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлинган ҳолда ўтказилиши керак. Мажлисларнинг қуйидаги турлари мавжуд:  ўқув мажлиси (конференция, семинар), унинг мақсади – иштирокчиларга зарур билимларни бериш ва уларнинг малакасини оширишдан иборат;  ахборот берадиган мажлис маълумотларни умумлаштириш ва юзага келган муаммоларга нисбатан билдирилган турли нуқтаи назарларни ўрганиш учун зарур;  тушунтириш мажлиси, унда раҳбарият ходимларни амалга оширилаётган хўжлик сиёсатининг тўғрилигига ва қўлланилган чораларнинг муқаррарлигига ишонтиришга интилади;  муаммоли (бирор муаммони кўтариб чиққан) мажлис, у мавжуд муаммоларни ҳал этиш усулини танлаш учун ўтказилади. Агар қуйидаги қоидаларга амал қилинса, самарали мажлисни ўтказиш вазифасининг ечими осонлашади:  мажлис мавзусини аниқ белгилаш лозим. Раҳбар сифатида, биринчи навбатда, ўзи учун қанақа натижа кераклигини аниқлаб олиш даркор;  кун тартиби, шу жумладан кўриб чиқилаётган масалаларнинг изчиллиги пухта ишлаб чиқилиши керак. Даставвал ҳал этилиши энг аниқ бўлган масалаларни қўйган маъқул;

 мажлис иштирокчилари феъл-атворининг хусусиятлари қанақалигини ва улар мажлисни ўтказиш жараёнида қандай намоён бўлишини назарда тутиш зарур;  иштирокчиларга таклифномалар олдиндан юборилиши керак, бунда мажлис мавзуси билан унинг барча иштирокчиларининг манфаатлари ўртасидаги боғлиқлик яққол бўлиши лозим;  мажлис ўтказиш учун мўлжалланган хона яхши товуш изоляциясига, нормал ҳаво ҳароратига, яхши вентиляцияга эга бўлиши даркор;  мажлис мавзуси ҳамма вақт сўзга чиқувчилар ва тингловчилар кўз олдида туриши учун уни доскага плакат кўринишида ёки бошқа усул билан ёзиш тавсия этилади. Ўз сўзининг бошида раҳбар ва мухолифнинг қарашлари мос келмаётган айрим масалаларга эътибор қаратиш зарур. Мажлис раҳбарига нисбатан қўйиладиган энг муҳим талаб – ўз нуқтаи назарини бошқа иштирокчиларга зўрлаб ўтказмаслик. Бетарафлик ўз нуқтаи назарини билдириш имкониятидан маҳрум этмайди. Тинглай олиш – раҳбарнинг энг муҳим хислати. Тадқиқотлар шуни кўрсатмоқдаки, инсонларнинг кўпи билан 10 фоизи ҳамсуҳбатини бемалол тинглай олади. Тинглай олиш қуйидаги қоидаларга амал қилишни англатади:  суҳбатдошнинг сўзини бўлишга уринишдан ўзини тийиш, унга гапини тугатиш имкониятини бериш. Ўз хатти-ҳаракати билан уни тинглаш оғирлигини билдирмаслик;  суҳбатдошга эътибор қаратиш, тинглаш жараёнида фаол иштирок этиш;  шошилинч хулосалар билдирмаслик ва тезда баҳо бермаслик;  суҳбатдошнинг сўзлашиш хусусиятларига эътибор қаратмаслик («Қандай сусткаш!», «Қандай зериктирадиган!»);  чалғимаслик;  сўзлашувни монополлаштирмаслик;

 фикрлаш суръатини нутққа мослаштириш, чунки фикрлаш тезлиги нутқ тезлигига қараганда 3-4 марта юқори. Мажлиснинг самарадорлиги унинг давомлилигига боғлиқлиги илмий жиҳатдан исботланган. Мажлис қанча узоқ давом этса, унинг иштирокчиларининг ишчанлиги шунча пасаяди. Энг мақбул ҳолатда мажлис узоғи билан 30-40 дақиқа давом этиши керак. Ана шу муддатдан кейин бундай тадбирнинг самарадорлиги кўрсаткичлари кескин пасаяди. 40-60-дақиқада эътиборнинг сусайиши кузатилади, 60-70- дақиқада инсонлар ҳолатини ўзгартиради, сўзлаша бошлайди, 70-80-дақиқада айрим иштирокчиларда депрессия белгилари кузатилади, 90-100-дақиқада «салбий фаоллик» белгилари, яъни ўзаро тортишувлар, муҳокама қилинаётган муаммо ҳақидаги фикрнинг ўзгариши ва ҳоказолар пайдо бўлади. 100-120-дақиқада айрим иштирокчилар ҳар қандай таклиф этилган қарорни қабул қилишга тайёр. Бу кўп сонли инсонларнинг ноқулай санитария-гигиеник шароитларга эга бўлган хонада узоқ вақт ўтиришдан ўта толиқиши оқибати билан боғлиқ. Шу муносабат билан «120-дақиқа» тамойили мавжуд. Иш юзасидан суҳбатлар ўтказиш . Иш юзасидан ўтказиладиган суҳбат деб инсонлар ўртасидаги ҳар қандай оғзаки сўзлашувга айтилади. Бундай суҳбатнинг асосий мақсади ишлаб чиқаришга доир ёки бошқа масалаларни ҳал этишдан иборат. Ишбилармон инсонда шахслараро мулоқот бутун иш вақтининг 70-30 фоизини эгаллайди. Ишга доир суҳбатлар ёки сўзлашувларнинг мазмуни, шакли ва давомлилиги турлича бўлиши мумкин. Ишга доир суҳбатнинг ҳар бир тури ўзига хос хусусиятларга эга. Масалан, ишга қабул қилишда раҳбар лавозим учун талабгорга бажариб бўлмайдиган ваъдаларни бермаслиги керак. Ходим томонидан йўл қўйилган ҳатоларни танқид остига олишдан ўзини тута билиш ва хушмуомалали бўлиш лозим. Ходимни ишдан бўшатиш муносабати билан суҳбат ўтказишда раҳбар ўзи бошчилик қилаётган ташкилотнинг нуфузини имкони борича сақлаши даркор. Ишга доир суҳбатларни тайёрлаш ва ўтказишнинг

универсал қоидалари мавжуд бўлиб, уларга амал қилиш эҳтимолий ҳатоларнинг олдини олиш ва исталган (кўнгилдаги) натижага эришиш имконини беради. 1. Ўтказиладиган ишга доир суҳбатнинг мақсадини ва исталган натижаларни аниқ белгиланг. 2. Ўтказиладиган суҳбатнинг қандай бориши ҳақида атрофлича ўйлаб кўринг, яъни ўз далилларингизнинг асосларини тузинг, суҳбатнинг ахборот берадиган асосини таъминланг, суҳбатдошнинг қарши далилларини ҳисоблаб кўринг. 3. Суҳбатни ўтказиш жойи ва вақтини аниқлаб олинг, яъни суҳбатга нимадир (телефон қўнғироқлари, келиб-кетувчилар) ҳалақит бермаслиги ва чалғитмаслиги керак. 4. Суҳбатдошингизнинг эътиборини тортишга ва уни қизиқтиришга, ўзаро ишонч муҳитини яратишга эришинг. Шуни ёдда тутиш лозимки, эркаклар – аёлларга қараганда бепарвороқ тингловчилар бўлиб, улар айниқса аёллар билан бўладиган суҳбатларда ўзини тоқатсиз тутади. Агар ўз муаммоларингиз, боз устига суҳбатдошга тушунарсиз бўлган муаммолар ҳақида гапирсангиз, бу билан ҳамсуҳбатнинг эътиборини тортиб бўлмайди. 5. Суҳбатдошингиз сўзлайдиган, сиз эса фақат ўзингиз берадиган саволлар билан суҳбатни қўллаб-қувватлаб турадиган шароитни яратинг . Бу унга руҳий устунлик беради, чунки мантиқий саволларни бериш ва уларга суҳбатдошингиздан жавоблар олиш йўли билан уни ишонтириш кўпроқ самара беради. 6. Ўз нуфузингизни туширманг, ўзингизни муносиб тутинг, овозингизни баланд қилманг, бир маромда гапиринг, ўз қаҳр-ғазабингизни имо-ишоралар билан ифодаламанг. 7. Суҳбатдошингиздан олинадиган ахборотга эътиборли бўлинг, уни қайд этинг. Бу суҳбатдошингизнинг мойиллигини оширади ва амалий фойда келтиради. Янги материални ўзлаштиришда ўртача инсон янги

фактлар билан танишганидан кейин дастлабки 24 соат ичида кейинги икки йил мобайнида унутадиганларидан кўпроқ нарсани эсдан чиқариши илмий жиҳатдан исботланган. Дастлабки суткаларда ўзлаштирилганларнинг ўртача 70-75 фоизи эсдан чиқарилади, яъни эртанги кун биз унинг мазмунининг фақат 25-30 фоизини эслаймиз. Шуни эсда тутиш лозимки, инсон эшитганларининг 90 фоизини, кўрганларининг 50 фоизини ва қилган ҳарактларининг 10 фоизини эсдан чиқаради. 8. Хушмомалали, устамон ва дўстона муносабатда бўлинг. Бу илтимос ёки кўрсатманинг аҳмиятини камайтирмайди, лекин қарши тарафни маълум даражада лол қолдиради. Самарали шахсий иш қоидаларини эгаллаш раҳбарга бутун бошқарув жараёнини такомиллаштириш, ўз куч ва маблағларидан оқилона фойдаланиш, қўл остидагилар кўз ўнгида ўз мақомини ошириш имконини беради. 7. Раҳбар - етакчи Инсонлар ижтимоий ва шахсий муаммоларни ҳал этиш учун шахсий ва жамоавий мақсадларга эришишга кўмаклашувчи гуруҳлар тузиб, ташкилотга бирлашади. Шунинг учун бошқарувнинг асосий вазифаси аъзолари шахсий мақсадларни жамоавий мақсадлар билан уйғунлаштирувчи жамоани шакллантиришдан иборат. Шу тариқа, жамоани шакллантиришдан мақсад биргаликдаги ҳаракатларни умумий мақсадларга эришишга йўналтиришдан иборат. Бунда умумий мақсадларга ҳар бир шахснинг имкониятлари ва эҳтиёжларини уйғунлаштириш йўлида доимий равишда тузатишлар киритиб турилади. Шу нуқтаи назардан ходимларнинг ўзаро ҳамкорлигини фақат ўз ваколатларидан фойдаланган ҳолда ташкил этувчи инсон (масалан, менежер) эмас, балки ўз қарашларига мос келадиган ходимларни танлаб олувчи инсон жамоа етакчиси ҳисобланади. Етакчининг ўз сафдошларига таъсири норасмий йўл билан амалга оширилади. Шундай қилиб, етакчилик – етакчи билан гуруҳ ўртасидаги ўзаро ҳамкорликнинг ўзига хос тури бўлиб, у умумий мақсадларга эришиш учун

инсонларнинг ижодий имкониятларини фаоллаштириш ва жамлаш йўли билан уларга таъсир этишнинг турли шаклларини уйғунлаштиришга асосланган. Тарихда “етакчи - сафдошлар” муносабатлари “бошлиқ - бўйсунувчи” муносабатларига қараганда илгарироқ пайдо бўлган. Болаликдан катталар қилган нарсаларни қилиш, ўсмирликда ўз дилидаги идеал инсонга тақлид қилиш, катта бўлганида кимнингдир ёки ниманингдир нуфуз қудратини ихтиёрий равишда қабул қилиш – инсонларга хос хислат.

Адабиётлар : 1. Д . Шим и Д . Сигел . Финансовый менеджмент . М .,2006. 2. Д . Шим и Д . Сигел . Методы управления стоимостью и анализа затрат . М ., 1995. 3. А . Д . Шеремет , Р . С . Сайфулин . Методика финансового анализа . М .: Инфра , 1995. 4. И . Н . Герчекова . Менеджмент . М .: Банки и биржи , 2005. 5. И . А . Бланк . Основы финансового менеджмента . Киев , 2010. 6. И . А . Ковалев . Управление финансами . М .,1998. 7. Теория финансов - Под ред . Л . А . Дробозинова , М ., 1995. 8. Б . Л . Дайзберг . Основы экономики , М ., 1995. 9. Валютный рынок и валютное регулирование . Учебное пособие - Под ред . Платановой И . Х ., М ., 2007

O'xshashlar

Меҳмонхонада персонал бўлими

Маркетинг менежменти

Тадбиркорлик менежменти

Персонал бошқарувида меҳнат муносабатлари этикаси

Персонал ва инсон ресурсларини бошқариш