Personal faoliyatini baholashning zamonaviy uslublari - Iqtisodiyot - Referatlar

Personal faoliyatini baholashning zamonaviy uslublari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

353 KB

Ko'chirib olish

Personal faoliyatini baholashning zamonaviy uslublari Reja: 1. Personal faoliyatini baholashning mohiyati va uning zamonaviy uslublari 2. Personalni attestatsiyadan o’tkazish

Personal faoliyatini baholashning mohiyati va uning zamonaviy uslublari Bozor iqtisodiyoti, demokratlashtirish sharoitlarida personal, ayniqsa, boshqaruv xodimlari va rahbarlari faoliyatini ob’ektiv baholash alohida ahamiyat kasb etmoqda. Nufuzli mutaxassislarning yakdil fikriga ko’ra, baholash boshqaruv personali faoliyatini tashkil etishning ajralmas tarkibiy xususiyatidir. Bu qator boshqaruv vazifalarini hal etishga ko’maklashadi. Jumladan, baholash orqali kompaniya yoki firma rahbariyati qaysi xodimning ish haqini oshirish, kimni yuqoriroqlavozimga ko’tarish, kimnidir esa ishdan bo’shatish lozimligini aniqlaydi. Zamonaviy baholashning tegishli dasturlari mavjudligi, uning oshkoraligi personal tashabbuskorligini va mas’uliyatini oshirish, yanada yaxshiroq mehnat qilishga rag’batlantirishga xizmat qiladi. Ob’ektiv baholash personalni xizmat lavozimini o’zgartirish, mukofotlash yoki ishdan bo’shatish uchun huquqiy asos vazifasini o’taydi. Ayni vaqtda u xodimlarni ishga yollash, mehnatga haq to’lash va rag’batlantirish masalalarini hal qilishda qo’l keladi. Bugungi kunda boshqaruv xodimlarini kasb va malaka, amaliy va shaxsiy sifatlarini ob’ektiv ravishda baholash personal bilan ishlashning eng muhim tamoyillaridan biridir. Menejment bo’yicha mutaxassislarning fikriga ko’ra, har bir boshqaruv xodimi majburiy hisoblangan qator amaliy sifatlarga ega bo’lishi shart. Ularning asosiylari quyidagilardan iboratdir: - ishlab chiqarishning texnik va texnologik xususiyatlarini, uni rivojlantirishning zamonaviy yo’nalishlarini bilish; - rejalashtirish, iqtisodiy tahlil uslublarini bilish; - eng kam moliyaviy, moddiy, energetika va mehnat sarfi bilan ishlab chiqarish - xo’jalik faoliyatida eng yaxshi natijalarga erishish uslub va vositalarini tanlab olish qobiliyati; - ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish sohalarida maxsus bilimlarga (nazariy asoslar, ilg’or uslub va shakllar, zamonaviy boshqaruv fani tavsiyalari) ega bo’lish, shuningdek ularni amaliy faoliyatda qo’llay olish;

- kadrlarni oqilona tanlash va joy-joyiga qo’ya olish; - jamoa oldida turgan vazifalarni hal etishga safarbar qila olish; - intizomni ta’minlash, ish manfaatini himoya qila olish; - boshqaruv apparati ishini maqsadga muvofiqrejalashtira olish; - xodimlar huquqlari, vakolatlari va mas’uliyatini taqsimlay olish; - barcha xizmat va bo’linmalar faoliyatini korxonaning yagona boshqaruv tizimi sifatida muvofiqlashtirish; - shaxsiy faoliyatini rejalashtirish va tashkil eta olish, bu faoliyatda boshqaruvning asosiy tamoyillarini, vaziyatga qarab maqsadga muvofiq va samarali ish uslublarini qo’llay olish; - o’ziga vaxodimlarga nisbatan yuksak talabchanlikni namoyon eta olish; - o’z meqnat faoliyati va jamoa mehnat faoliyati natijalarini hisobga olish va nazorat qilish; - xodimlarni rag’batlantirish, mas’uliyatni o’ziga olish; - o’z faoliyatida va xodimlar bilan ishlashda rasmiyatchilikdan qochish. Mehnat faoliyatini, shu jumladan ish natijalarini zamonaviy baholash tizimi aniq va ishonarli ma’lumotlarga asoslanishi shart. Mutaxassislar bunday tizimni olti bosqichda yaratishni tavsiya qiladilar: 1. Har bir ish joyi bo’yicha mehnat unumdorligi standartlarini va uni baholash mezonlarini belgilash. 2. Mehnat unumdorligini baholash siyosatini o’tkazish tamoyillarini ishlab chiqish, ya’ni baholashni qachon, kim, qaysi muddatlar oraligida o’tkazishini hal etish. 3. Muayyan shaxslarga mehnatunumdorligini baholashni o’tkazish vazifasini yuklash. 4. Baholashni o’tkazish vazifasi yuklatilgan shaxslarga xodimlar mehnat unumdorligi bo’yicha ma’lumotlarni to’plash topshirig’ini berish. 5. Baholashni xodimning o’zi bilan muhokama qilish. 6. Baholash yakuni bo’yicha qaror qabul qilish va baholashni hujjatda rasmiylashtirib qo’yish.

Baholashni kim o’tkazishi favqulodda muhimdir. G’arbdagi ko’pgina kompaniya va firmalarda bu vazifa odatda menejerlar zimmasiga yuklanadi. Amaliyotda baholash quyidagilar zimmasiga ham yuklanadi: - bir necha kishidan iborat komissiyaga. Bunday yondashuv baholash faqat rahbar tomonidan amalga oshirilishidan farqli o’laroq, ob’ektivlikni ta’minlashga xizmat qiladi; - hamkasblarga. Bu ularga baholanuvchi sheriklarining ish natijalarini aniqlash imkonini beradi. Natijada hamkasblar bir-biriga ishonadigan bo’ladilar; - baholanuvchiga bo’ysunuvchilarga; - baholanuvchi, mehnat qiladigan jamoaga bevosita aloqasi bo’lmagan xolislarga; - o’z-o’zini baholash. Ushbu yondashishlardan eng asosiysi xodimning rahbar tomonidan baholanishi hisoblanadi. Shuningdek, baholashni turli uslublarini birgaliqda qo’llash orqali (masalan, rahbarning o’z xodimini baholashi natijalarini baholanuvchiga bo’ysunuvchi xodimlar yoki uning hamkasblari tomonidan baholanishi bilan taqqoslanishi) ham amalga oshirish mumkin. Boshqaruv xodimlari faoliyatini ob’ektiv baholash uchun sifat mezonlarini belgilash bilan bir qatorda, miqdor ko’rsatkichlari hisobga olinishi ham juda muhimdir. Baholashning sifat uslublari. Odatda bu uslublarga baholanuvchi-ning tarjimai holi, amaliy tavsiyanomasi (xarakteristikasi), maxsus og’zaki so’rovlar o’tkazish, etalon, shuningdek muhokama qilish orqali baholash kiradi. Masalan, baholash to’g’ri tashkil etilsa hamda amaliy tavsifnomada xodim to’g’risida nafaqat rahbarning, balki turli jamoat tashkilotlari baholari aks etishi hisobga olinsa, baholanish ob’ektiv bo’lishiga ishonish mumkin. Umuman, tarjimai hol bayoni, og’zaki so’rovlar va yozma tavsifnomalar olish ko’proq personalni ishga qabul qilishda, etalon va muhokama qilish uslublari esa rahbarlik lavozimiga tayinlashda qo’llaniladi.

Baholashning miqdor uslublari xodim sifatlarini son bilan baholashni nazarda tutadi. Ular orasida koeffi ts ientlar va ballar orqali baholash eng oddiylari, ayni vaqtda samaralilari hisoblanadi. Komp’yuterlar orqali koeffitsient va ballarni tezkor hisoblab chiqish, xodim mehnatini etarli darajada ob’ektiv baholash mumkin. Ushbu uslublarda har bir xodim o’z koeffitsient va ballarini hisoblab chiqishi, ya’ni mehnati natijalarini o’zi baholay olishi mumkinligi ayniqsa e’tiborga sazovordir. Baholashning aralash uslublari bir yo’la sifat va miqdor uslublarini, maxsus testlarni, ekspert baholarini qo’llashni ko’zda tutadi. (10.1- rasm). Jumladan, xodimning amaliy, ayniqsa, tashki-lotchilik qobiliyatlarining miqdor ko’rsatkichlari ekspert baholari asosida aniqlanadi. Buninguchun lavozimga nomzodni baholash uchun ishlab chiqarish xususiyatlari va mehnat sharoitini hisobga olgan holda 6-7 ta mezon belgilanadi. C h unonchi: 1. Mehnatni tashkil etish va rejalash qobiliyati. 2. Kasbiy malaka. 3. Topshirilgan ish uchun mas’uliyat. Shaxsiy - psixologik sifatlar darajasi Bilimlar, ko’nikmalar mahorat Attestatsiya komissiyasi baholari va xulosalari Amaliy va shaxsiy sifatlarni baholash (psixodiagnostika) Kasbiy tayyorgarlik darajasini baholash Obyektiv – subyektiv ko’rsatkichlar Obyektiv ko’rsatkichlar Xodimlarni kompleks baholashFaoliyat samaradorligini baholash Bo’ysunuvchi xodimlar bahosi Sub’yektiv ko’rsatkichlarNatijalar, sifat, ijro muddatlari Bevosita rahbar bahosi Hamkasblar bahosi Korxona rahbari bahosi 1 0 .1- rasm. Personalni kompleks baholash tarkibi

4. Xodimlar bilan o’zaro munosabatlarni yo’lga qo’yish layoqati. 5. Y a ngiliklarni joriy etish qobiliyati. 6. Mehnatsevarligi va ishchanligi. Lavozimga nomzodning faoliyatini o’rganish natijasida bu mezonlarning har biri bo’yicha, aytaylik, 5 balli tizim bo’yicha tegishli baho (5 - a’lo, 4 - yaxshi, 3 - qoniqarli, 2 - qoni-qarsiz, 1 - yomon) beriladi. Misol tariqasida nomzodning „Mehnatni tashkil etish va rejalashtirish qobiliyati” mezoni bo’yicha baholash tartibini keltirish mumkin. Agar nomzodga „1” ball berilgan bo’lsa, demak u - ushbu masalalarda o’ta qobiliyatsizdir. „2” ball o’z mehnati va xodimlar faoliyatini tashkil eta olmaydigan, „3” ball - xodimlar faoliyatini tashkil eta oladi, biroq ishni rejalashtirishga qodir emas, „4” ball - o’zining va xodimlarining mehnatini yaxshi tashkil eta oladi, „5” ball - samarali rejalashtirish asosida ishda aniq tartibni yo’lga qo’ya olishini anglatadi. Nomzodning amaliy sifatlarini baholashda uning ma’lumoti, ish staji va yoshi albatta hisobga olinishi kerak. Ma’lumot - xodimning malaka darajasini aniqlashda asosiy sifat ko’rsatkichlaridan biridir. Ish staji - tajribaning miq d or ko’rsatkichi hisoblanadi. Y o sh esa ish staji bilan o’zaro bog’liqdir. Xodimning ma’lumoti, ish staji va yoshi to’g’risidagi ma’lumot-lardan nomzodning kasbiy istiqbolligi koeffitsienti ni hisoblab chiqishda foydalaniladi: K = B m.d. (1+s/4+ Y o/8) bunda: K - nomzodning kasbiy istiqbolligi koeffi ts ienti; B m.d. - nomzodning ma’lumoti darajasining bahosi; S - nomzodning mutaxassisligi bo’yicha ish staji; Yo - nomzod yoshi. Ma’lumot darajasi bahosi ( B m.d. ) odatda to’liqsiz o’rta ma’lumotlilar uchun 0,15, o’rta ma’lumotlilar uchun - 0,6, o’rta maxsus va to’liqsiz oliy ma’lumotlilar uchun - 0,75, mutaxassisligi bo’yicha oliy ma’lumotlilar uchun - 1,0 dir.

Olimlar tavsiyalariga muvofiq, xodimning mutaxassisligi bo’yicha ish staji (S) 4 ga bo’linadi. Chunki, ilmiy tadqiqotlar natijasida aniqlanishicha, xodimning ish staji mehnat unumdorligiga uning ma’lumotiga nisbatan 4 baravar kam ta’sir ko’rsatar ekan. Xuddi shuningdek, ilmiy tadqiqotlarda xodimning yoshi (Yo) mehnat unumdorligiga xodimning ma’lumotiga nisbatan 18 baravar kam ta’sir ko’rsatishi aniqlangan. Bunda erkaklar yoshining eng yuqori darajasi 55, ayollar uchun 50 yosh qilib belgilanadi. Lavozimga nomzodning umumiy bahosi aniqlanayotganda uning kasbiy istiqbolligi koeffitsienti (K) miqdori amaliy va tashkilotchilik qobiliyatlari baholariga qo’shiladi. Tabiiyki, lavozimga eng ko’p ballga ega bo’lgan nomzod tayinlanadi. Bunda nomzodning xuddi yuqoridagi usulda aniqlangan shaxsiy sifatlari ham albatta e’tiborga olinadi. Boshqaruv xodimini baholashda amaliyot bilan sinash hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligi ayondir. Rahbarlik lavozimiga nomzodni amaliyotda quyidagicha sinash mumkin: - rahbarlik vazifasini vaqtincha bajarishga jalb etish; - stajirovka. Bunday hollarda ham nomzod ish natijalarini ob’ektiv baholashni talab etadi. Bu ekspert baholashi orqali amalga oshiriladi. Ana shu holda eng avvalo ekspert sifatida mazkur sohaning g’oyat malakali va tajribali mutaxassislari tanlanishi muhimdir. Ekspert baholashni amalga oshirishda shaxsiy va guruhiy usuldan foydalanish mumkin. Shaxsiy usulda har bir ekspert bahosini, o’z nomini oshkor qilmay qo’yadi, so’ng barcha ekspertlarning shaxsiy nomlari e’lon qilinmagan holda baholari qo’shilib, umumiy ekspert bahosi chiqariladi. Bu usul keng tarqalgan va juda samarali hisoblanadi. Guruhiy usul ekspertlarning birgalikda ish olib borishiga va ekspert bahosi butun guruh tomonidan qo’yilishiga asoslangan. Bunda har bir ekspert boshqa

ekspertlar bahosi bilan tanishtiriladi so’ng bu ekspert guruhdagi boshqa ekspertlar bahosiga asoslangan holda o’z bahosini qo’yadi. Tabiiyki, bu holda baho qo’ygan ekspert nomini sir saqlash imkoni bo’lmaydi. Kompaniya va firmalarda ekspert komissiyalari a’zolarini (odatda ular soni 3- 5 ta, eng ko’pi bilan 7 ta bo’ladi) tanlashni personal bilan ishlash xizmati rahbari amalga oshiradi. Komissiya tarkibi korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Baholash anketa vositasi orqali amalga oshiriladi. Anketa maxsus ishlab chiqilgan savolnomadan iborat bo’lib, u yoki bu mutaxassis, rahbar ega bo’lishi lozim bo’lgan sifatlarni aniqpashga mo’ljallangan. Bu sifatlar mutaxassis faoliyati, rahbar egallab turgan lavozimga oid masalalarni qamrab oladi. Ekspert komissiyasi faoliyati baholanadigan xodim ish natijalarini o’rganib chiqqanidan so’ng, anketaga kiritiladigan savollarni hamda javoblarni baholash mezonlarini tasdikdaydi. Masalan, anketaga baholanadigan 10 ta sifat kiritilgan bo’lsa va har bir sifat 10 balli tizimda baholansa, bu quyidagicha ko’rinishda bo’lishi mumkin: 1. Betakror ish usullarini izlab topish va ularni ishlab chiqarishga joriy etish qobiliyati - 10 ball. 2. Jamoada qulay ma’naviy-psixologik muhit yarata olishi - 9 ball. 3. Vaziyatni tezkorlik bilan baholay olish va muvaffaqiyatli qaror qabul qilish qobiliyati - 8 ball. 4. Kasbiy o’sish va malaka oshirishga intilishi - 7 ball. 5. Intizomliligi - 6 ball. 6. Tashabbuskorligi - 5 ball. 7. Xodimlar bilan o’zaro munosabatlari - 4 ball. 8. Ishga qiziqishi - 3 ball. 9. O’zaro do’stona munosabatlar o’rnatishga moyilligi - 2 ball. 10. Turdosh ixtisosliklarni egallashga qiziqishi - 1 ball. Baholanayotgan sifatlar muhimligiga qarab joylashtiriladi. Baholar ham ana shu sifatlar joylashishiga qarab qo’yiladi. Bunda birinchi baho sifat muhimligi darajasiga qarab qo’yilsa, ikkinchisi baholanayotgan xodimning ushbu sifatlarni

namoyon qilish darajasiga qarab, javobning to’rt variantidan kelib chiqqan holda qo’yiladi. Ekspert baholanayotgan sifatlar qanchalik tez-tez namoyon bo’lishini hisobga olgan holda, buni quyidagicha ballar bilan belgilashi kerak bo’ladi: a) doimo namoyon bo’lsa - 1,5 ball; b) ko’proq hollarda namoyon bo’lsa - 1 ball; c) ba’zan namoyon bo’lsa - 0,5 ball; d) umuman namoyon bo’lmagan bo’lsa - 0 ball. Birinchi baholashda baholanayotgan sifat katagi to’g’risiga “+” belgisi hamda uning balldagi bahosi qo’yiladi. Ikkinchi baholashda “+” belgisi ekspert fikriga mos keladigan katak to’g’risiga qo’yiladi. Baholash natijalari maxsus “Attestatsiya qilinayotgan xodimning ekspert so’rovi natijalari blanki”ni to’ldirish orqali amalga oshiriladi. S h u maqsadda ekspertlar anketaga qo’ygan “ +” belgilari “ V” belgisi bilan ushbu maxsus blankka ko’chiriladi. Boshqa “Attestatsiya qilinayotganning o’rtacha bahosini hisoblash blanki”da anketaga kiritilgan har bir sifat o’rtacha ball quyidagicha aniqlanadi: A o’r = A 10 + A g n g + …+ A 1 n 1 n bunda: A o’r . - baholash sifati ahamiyati darajasi bo’yicha baholanishning o’rtacha bali; A 10… A 1 - baholash sifati ahamiyatining darajasini ekspert tomonidan 10 balli tizimda baholashi; p 10 ... p 1 - baholash sifatiga ahamiyati darajasi bo’yicha baho qo’ygan ekspertlar soni; p - ekspertlar umumiy soni. Shu vaqtning o’zida mazkur blankada har bir baholash sifati bo’yicha ushbu baholash sifatining attestatsiya qilinayotgan xodimda namoyon bo’lishining o’rtacha bali quyidagicha hisoblab chiqiladi:

N o’r = N 1.5 n 1.5 + N 1 n 1 + …+ A 0.5 n 0.5 n bunda: N o’r - attestatsiya qilinayotgan xodimda baholash sifatining namoyon bo’lishi o’rtacha bahosi; N 1,5 … N 1 - attesta ts iya qilinayotgan xodimda ekspertlar fikricha, baholash sifatining namoyon bo’lish darajasi; n 1,5 … n 0,5 - attestatsiya qilinayotgan xodimlarda baholash sifatining namoyon bo’lishi darajasini bahoning u yoki bu baliga taalluqliligini ko’rsatgan ekspertlar soni; n - ekspertlar umumiy soni. S h undan so’ng har bir sifat bo’yicha o’rtacha ball quyidagicha aniqlanadi: S = A o’r N o’r bunda S - sifat. Har bir baholash sifati bo’yicha o’rtacha ballar qo’shilib, attesta ts iya qilinayotgan xodimning yakuniy bali chiqariladi. Komissiya yakuniy ballni etalon ball bilan taqqoslaydi. Etalon ballni hisoblash quyidagicha amalga oshiriladi. 10 ta baholash sifatining barchasi bo’yicha ballar yig’indisi (10+9+8+7+6+5+4+3+2+1=55) baholash sifatlari namoyonbo’lishi koeffitsientiga (agar bu sifatlar doimo namoyon bo’lgan bo’lsa - 1,5, ko’p hollarda namoyon bo’lgan bo’lsa - 1,0, ba’zan namoyon bo’lgan bo’lsa - 0,5ga) ko’paytiriladi. Bu quyidagi natijalarni beradi: 1) 55 x 1,5 = 82,5; 2) 55 x 1,0 = 55,0; 3) 55 x 0,5 = 27,5. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, agar xodim bahosi 82,5 balldan yuqori bo’lsa uni mansab lavozimida ko’tarish yoki martabasining yuqorilashuvi uchun zaxira tarkibiga qo’shish, 55 balldan 82,5 ballgacha bo’lsa u xizmat

vazifasiga loyiq, 27,5 balldan past bo’lsa xizmat vazifasiga noloyiq, deb topilishi to’g’risida xulosa tayyorlanadi. Bu usul yana bir - sifat bo’yicha ekspert baholari asosida personal faoliyati qaysi yo’nalishlarini takomillashtirish to’g’risida aniq tasavvur hosil qilish mumkinligi bilan ham ahamiyatlidir. Xodimlar ish samaradorligini anikdash, ular o’z salohiyatlarini to’la namoyon qila olishlari, korxonada mehnatni tashkil etishni takomillashtirish maqsadida personal faoliyatini baholash kerak. Bu baholash funktsiyalariga qarab quyidagi guruhlarga bo’linadi: Ma’muriy funktsiyalar: xizmat vazifasida ko’tarish, tushirish, boshqa ishga o’tkazish, mehnat shartnomasini to’xtatish. Ma’muriyat ushbu masalalar bo’yicha qaror qabul qilishni asoslashi uchun personal faoliyatini baholashi kerak bo’ladi. O’z qobiliyatlarini namoyon qilgan xodimlarni xizmat vazifasida siljitish, bo’sh ish o’rinlarini to’ldirish imkonini beradi. Bu personalning ham martabasining yuqorilashuvga bo’lgan intilishlarini qondirib, o’z-o’zlariga hurmatlarini kuchaytiradi. Lekin rahbariyat xodim martabasi to’g’risida qaror qabul qilar ekan, u yangi vazifada o’zida yuklatilgan vazifalarni bajarishningto’lauddasidan chiqishiga ishonch hosil qilishi kerak. Tajribada egallab turgan lavozimlarida muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatayotgan xodim yuqori lavozimga ko’tarilishi ko’zlangan maqsadga erishish imkonini bermasligi hollari uchraydi. Chunki ushbu xodimda yangi lavozim vazifalarini muvaffaqiyatli ado etish uchun etarlicha saloqiyat bo’lmaydi. Bunday hollarda xodim malakasini oshirish kerak bo’ladi yoki u yangi vazifada samaraliroq ishlay oladi, degan qarorga kelinganda uni lavozimda gorizontal holatda siljitish kerak bo’ladi. Ba’zan xodim qoniqarsiz faoliyat ko’rsatayotgan bo’lsa ham u katta ish stajiga egaligi yoki uning avvalgi xizmatlari hisobga olinib u bilan mehnat shartnomasini to’xtatish maqsadga muvofiq emas, degan xulosaga kelinadi. Bunday vaziyatda mansab vazifasida siljitish uning o’z lavozimida pasayishi bo’lsa-da, xodim korxonaga hali foyda keltira oladigan

vazifaga o’tkazilishi mumkin. Bu quyiroq lavozimda u qobiliyatli yoshlar martabasining o’sishiga xalaqit bermaydi. Xodimga uning ish natijalari ma’lum qilinib, bu natijalarni yaxshilash uchun etarlicha imkoniyat berilgan taqdirda ham u belgilangan darajada unumdorlik ko’rsata olmasa yoki ko’rsatishni xohlamasa, bu shaxs bilan mehnat shartnomasi bekor qilinishi mumkin. Ma’muriyat, vaziyat qanday bo’lishidan qat’iy nazar, personal faoliyati natijalari samarali baholanmasdan asosli qaror qabul qila olmaydi. Axborot funk ts iyalari. Faoliyat natijalarini baholash personalga ular ish natijasini ma’lum qilish uchun kerak. Mazkur ish yaxshi yo’lga qo’yilgan taqdirda xodim yaxshi yoki yomon ishlayotganigina emas, balki o’zini qaysi yo’nalishda takomillashtirishi zarurligini ham bilib oladi. Qiziqgirish (motivatsiya) funktsiyalari. Bu ma’muriyat qobiliyatli xodimlarni aniqlagach, ularni munosib ravishdataqdirlashi mumkinligi (ish haqini oshirib, yuqori lavozimga ko’tarib) bilan bog’liqdir. Faoliyatning yuqori unumdorlik bilan bog’liq ijobiy tomonlarini muntazam rag’batlantirib borish xodimni kelajakda ham samaraliroq mehnat qilishga qiziqtirishning eng ta’sirchan vositasidir. Mehnat faoliyatini baholashning ma’muriy, axborot va qiziqtirish funktsiyalari o’zaro bog’liq bo’lib, tizim sifatida amal qiladi. Xodim faoliyati to’g’risidagi axborotning uni lavozimda ko’tarish to’g’risida ma’muriy qaror qabul qilishga olib kelishi insonni yanada unumliroq ishlashiga ijobiy ta’sir ko’rsatishi - qiziqtirishi lozim. Personal faoliyatini baholash uning faoliyatini taqqoslash uchun standartlar mavjud bo’lishini taqozo etadi. Ijro standartlariga ikkita asosiy narsa: “Nima qilindi?” va “Bu qay darajada sifatli ijro etildi?” mezonlarini kiritish maqsadga muvofiqdir. Ya’ni ijro standartlari topshiriqqanchalik yaxshi bajarilganiga yo’naltirilgandir. Har bir standart shunday ravshan ta’riflab berilishi kerakki, rahbar ham, xodim ham ijrodan nimani kutish kerakligini va umumiy maqsadga erishish mumkinligini aniqtasavvur etishlari

darkor. Ijro standartlari va mehnat vazifalari bir-birlari bilan uzviy bog’liqlikda bulishlari sababli ular o’zaro rivojlanishi umume’tirof etiladi. Ijro standartlari ishga talablarni xodim uchun maqbul yoki nomaqbul darajaga o’tkazadi. Ular “ ish tahlili - ijroni baholash” tizimida hal qiluvchi rol’ o’ynaydi (10.2- rasm). Mehnat faoliyatini baholashning har qanday tizimi uchun quyidagi asosiy talablar qo’yiladi: Aloqadorlik. Bu, birinchidan, shaxsiy mehnat faoliyati uchun ijro standartlarining korxona maqsadlari bilan, ikkinchidan, mehnat ko’rsatkichlari tahlili va baholash shakllari miqdori o’rtasidagi aniqaloqasini ifodalaydi. Bunda maqbullik, masalan, „Shaxsiy mehnat faoliyatida yutuq bilan muvaffaqiyatsizlik o’rtasidagi farqamalda nimadan iborat?” degan savolga aniqjavobdir. Sezgirlik. Bu tamoyilda ijroni baholash tizimi samarali ijrochilarni samarasiz ijrochilardan farqlaydi. Agar bu tamoyilga rioya etilmasa, baholash tizimidan boshqaruv maqsadlari uchun foydalanib bo’lmaydi. U xodimlargao’zlarini rivojlantirishlarida yordam ham ko’rsata olmaydi. Amaliyot ma’muriy maqsadlar uchun loyihalashtirilgan baholash tizimlari bilan xodimlarni rivojlantirish maqsadlari uchun mo’ljallangan baholash tizimlari o’rtasida ziddiyatlar mavjudligidan dalolat berib turibdi. Ma’muriy maqsadlarga mo’ljallangan baholash tizimi shaxslar o’rtasidagi tafovutlarga oid axborotlar talab etsa, xodimlarni o’stirishga mo’ljallangan baholash tizimi xodimlar o’rtasidagi tabaqalashtirish haqida axborot talab etadi. Bu esa axborotlarning ikki turlicha xilidir. Ishni baholash Irjo standartlari Ishni baholash Shaxsiy va faoliyatga kasbiy va xususiy talablar bayoni Ishga talablarni ijro uchun maqbul / nomaqbul darajasiga o’tkazish Har bir shaxsning ish bilan bog’liq kuchli va kuchsiz tomonlarining bayoni 1 0 .2- rasm. Ijro standartlarining ish tahliliga munosabati

Ishonarlilik baholashda izchillikka taalluklidir. Har bir xodimni baholash ish reytinglari bo’yicha va mohiyat jihatidan mustaqil ravishda amalga oshiriladi. Biroq turli shaxslar (rahbarlar, hamkasblar, bo’ysunuvchi xodimlar) tomonidan bir ish bo’yicha berilgan baholar juda farqlanadi. Har bir baholovchi ishonarli ma’lumotlarga ega bo’lgani holda xodim nima qilganini va buni qaysi sharoitlarda qilganini kuzatish imkoniga ega bo’lishi kerak. Aks holda ishonchsizlik, adolatsizlik tasavvurini qoldiradi. Maqbullilik amaliyot uchun muhim talabdir. Chunki personalni boshqarish dasturlari bu dasturlarni ishlatadiganlar yoki dasturlar ijrosiga to’sqinlik qilishi ehtimol, tutilganlar tomonidan qo’llab-quvvatlanishi kerak. Afsuski, ko’pgina hollarda baholash tizimidan foydalanuvchilar mazkur jarayonga jalb etilmasliklari sababli, butizim samaradorligi pasayadi. Buning o’rniga baholashni tashkil etuvchilar personal bilan oshkora hamkorlik o’rnatishlari lozim. Xodimlarga “Samarali ijro uchun mazkur ishlarni qilishingiz kerak”, deb zarur tushuntirish ishlarini o’tkazish, shundan keyingina xodimga qo’yilgan talablarni baholash mezonlari maqbul yoki maqbul emasligini aniqlash maqsadga muvofiqdir. Amaliylik. Baholashni amalga oshirish tartibi rahbariyat uchun ham, personal uchun ham bir xilda aniq tushunarli bo’lishi muhimdir. Personal faoliyatini baholash ikki yo’nalish bo’yicha olib boriladi: 1. Mehnat natijalarini hisobga olish (bevosita baholash). 1. Xodimning ushbu natijalarga ta’sir ko’rsatuvchi amaliy va shaxsiy sifatlarini taxlil etish (bilvosita baholash). Bevosita baholash rahbar bilan xodimning kelgusida baholash standartlari vazifalarini o’taydigan aniq maqsadlarni birgalikda aniqlab olishlarini taqozo etadi. Bilvosita baholash an’anaviy bo’lib, xodimning tashabbuskorligi, jamoa bilan til topisha olishi, ishonchliligi, insonlarga munosabati, ya’ni uning shaxsiy sifatlari zimmasiga yuklatilgan vazifalarga naqadar muvofiq kelishini taqqoslashni nazarda tutadi. Mehnat natijalarini hisobga olish amalda butun personalga nisbatan qo’llaniladi. Chunki, bu natijalar mehnatga haqto’lashning asosidir. Korxona

ishchilari va xizmatchilariga ular muayyan muddatda erishishi kerak bo’lgan me’yorlar belgilab qo’yiladi. Bu me’yorlardan biri - ish me’yorini bajarish darajasidir. Bunda faqat boshqaruv vazifalari ustuvorligi hisobga olinishi kerak. (10.3- rasm). Personal ish natijalarini baholash tartibi anchagina murakkab va ko’p jihatlari bo’yicha ishni sifatli baholashni o’tkazishga o’xshab ketadi. Bunda farq shundaki, ish natijalarini baholashda ijro hamda personalning amaliy sifatlari, ishni sifatli baholashda esa ishning o’zi baholash mezoni vazifasini o’taydi. Mehnat natijalarini baholash xodimning o’z ishini nechog’lik samarali bajarishi, korxona pirovard maqsadlariga solishtirilgan holda (bu tartibni korxonaning faqat shtatli xodimlariga qo’llash mumkin) amalga oshiriladi. Mehnatini me’yorlashning imkoniyati bo’lmagan xodimlar faoliyatini baholashda ular ish samaradorligi mezonlari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: - m ehnat unumdorligi; - muayyan davr uchun oldindan belgilab qo’yilgan maqsadlarga muvofiqlik. Bu o’rinda personal mehnat unumdorligi sifatida personalning muayyan davr mobaynidagi ishining mikdor va sifat ko’rsatkichlari tushuniladi. Xodimning ish natijasi uning mehnat unumdorligi, foydalanayotgan omillarining unumdorligi hamda mehnat sharoitiga bog’liq bo’ladi. Unumdorlikniig ob’ektiv omillariga mehnat vositalari (mashina va mexanizm, asbob-uskunalar), xom ashyo, yordamchi va ishlab chiqarish materiallari, ishlab Rejali iqtisodiyot Bozor iqtisodiyoti Mehnatni me’yorlash Mehnatga haq to’lash Mahsulot narxi Mahsulot narxi Mahsulotga qo’shilgan ulush Mehnatga haq to’lash rasm. Boshqaruv vazifalarining ustuvorligi

chiqarish usullari va uningtashkil etilishi, ish joyiningtashkil etilishi, mehnat sharoiti, ish vaqti vatarkibi kiradi. Unumdorlikning sub’ektiv omillari xodimning o’ziga (unumdor mehnat qilishga qobiliyati va xohishi) yoki korxona ijtimoiy tartibi (rahbarlar va xodimlar munosabatlari, ishlab chiqarish muhiti, guruhlardagi muhit)ga taalluqli bo’lishi mumkin. Unumdorlik qobiliyat (xodimning jismoniy baquvvatligi, iste’dodi, ma’lumoti, tajribasi) ma’lum vaqtdagi ishlab chiqarish imkoniyatlari (salomatlik, charchash) bilan belgilanadi. Unumdorlikka xohish hamisha faoliyatni rag’batlantirishni sub’ektiv baholash (mehnatdan qoniqish)ga bog’liq. Bunda mehnatning rag’batlantirilishi, ishda o’sish uchun imkoniyatlar, qaror qabul qilishda ishtirok etish, mehnat sharoitlari va hokazolar muhim rol’ o’ynaydi. Unumdorlikni sodda qilib baholash uchun unumdorlik (masalan, mehnatga ishbay haqto’lash) ko’rsatkichlaridan foydalanish mumkin. Xodim unumdorligini tabaqalashtirgan holda baholash uchun eng avvalo uning unumdorligi (mehnatning miqdor va sifat ko’rsatkichlari yoki topshirilgan ish ijrosi), ishni bajarish jarayoni (mehnat jamoasi va o’zgalarga munosabat, yo’riqnoma va ko’rsatmalarga rioya etish) hamda xodimning ish uchun yaroqliligi (mustaqillik, egiluvchanlik) hisobga olinishi darkor. Xodimningish natijalaridagi ishtirokini quyidagi mezonlar orqali aniqlash mumkin: - xodim tomonidan bajarilgan ish (ish vaqti, mahsulot miqdori, sifat ko’rsatkichlari); - xodimning ijtimoiy maqomi va korxonaga mansubligi; - qiymatni yaratishdagi ishtiroki; - buyurtmalar bajarilishining ahvoli; - mablag’ aylanishining ahvoli; - korxona faoliyati natijasi; - foyda taqsimoti. Ushbu mezonlar korxonada amal qiladigan hisob tizimi (masalan, yillik balanslar) yordamida muayyan darajada ob’ektiv aniklanishi mumkin.

Personal faoliyatini maqsadlarga erishish bo’yicha ham baholash mumkin. Bunda korxona va xodim maqsadlari bir-biriga muvofiq bo’lib, yagona tizimga birlashgan taqdirdagina ushbu baholash samarali bo’lishi mumkin. Ana shunday tizim korporativ rivojlanish jarayonida xodimdarning shaxsiy mas’uliyati va ularni rag’batlantirish tizimi bilan o’zaro bog’liqbo’lishini taqozo etadi. Maqsadlar bo’yicha baholash quyidagi bosqichlardan iborat: 1. Xodimning bir nechta asosiy vazifalari (funk ts iyalari)ni aniqlash. 2. Bu funktsiyalarning har biriga muayyan iqtisodiy ko’rsatkichlar (foyda, xarajatlar hajmi, muddat, sifat va hokazolar) bo’yicha anikdik kiritish. 3. O’lchov birligini (foiz, kun, so’m) belgilash. 4. Har bir ko’rsatkich bo’yicha eng kam va eng ko’p “ ijro standartlari”ni belgilash. 5. Ijroning eng ko’p va eng kam natijalarini qabul qilingan standartlar (eng ko’p, belgilangan darajada, eng kam darajadan past) bilan taqqoslash. 6. Barcha ko’rsatkichlar bo’yicha o’rtacha baho. Masalan, ilmiy-tadqiqot ishlari bilan shug’ullanayotgan xodimning tashkilot maqsadlariga erishish uchun shaxsiy hissasini baholash uchun xodim umumiy vazifalarni hal etishda ishtirok etayotgan quyidagi faoliyati yo’nalishlarini ko’rsatish mumkin bo’ladi: - kasbiy ulush (ilmiy doirada baholanishi); - g’oyani amalga oshirishning tijorat samarasi; - tashqi sheriklar (oliy o’quv yurtlari, ilmiy-tadqiqot institutlari va boshqalar) bilan munosabatlarni rivojlantirish; - tadqiqotlar jarayonini boshqarish va muvofiqlashtirish (muvaqqat ijodiy guruhlardagi roli); - ishlab chiqarish bo’limlari rahbarlari bilan munosabatlari.

Ana shu har bir faoliyat yo’nalishi bo’yicha oltita „ulush darajasi” mavjud bo’lib, bu darajaning har biriga uning aniq bayoni muvofiq keladi. Xodimning korxona va tashkilotdagi holati uning ish o’rni va xizmat lavozimi bilan belgilanishi sababi, uning o’z jamoasi natijalariga qo’shayotgan ulushi, o’z vazifalarini naqadar yaxshi bajarayotganligi bilan belgilanadi. Xizmat lavozimi talablari va ish joyidagi ish mazmuni tahlili maqsadni belgilash uchun juda muhimdir. Odatda bu tahlil quyidagicha tartibda amalga oshiriladi: 1. Mehnat faoliyati u yoki bu turining zarurati yoki maqsadga muvofiqligini, uning bo’linma (yoki korxona) faoliyati natijalariga ulushini ko’rib chiqish. 2. Pirovard maqsadlarga erishishda muvaffaqiyatni ta’minlovchi faoliyatning eng muhim xususiyatlarini aniqlash va ularning ahamiyatiga qarab tabaqalash. Agar qo’yilgan maqsadlar xilma-xil va ko’p sonli bo’lsa, ularni shunday tabaqalash kerakki, xodim, birinchi navbatda, kuch-g’ayrat va alohida e’tibor talab etadigan vazifalarni aniq tushunib etsin. 3. Kutilayotgan natijani ta’minlaydigan mehnat me’yorlarini asoslab berish. Bu me’yorlar korxonaning u yoki bu ish joylarida xizmat vazifalarini bajarishga doir talablariga javob berishi kerak. 4. Xodimlarni baholash uchun o’lchov birliklari tizimini tanlash. 5. Ishni va ish bajarilishini yaxshilash uchun nima talab qilinishini hamda bunga xodim muayyan vaqtdan so’ng qanday erishishi mumkinligini aniqlash. Maqsadga erishish uchun amalga oshirilayotgan ishlarni nazorat qilish uchun me’yorlarga tayaniladi. Bu me’yorlarni shakllantirishda quyidagilarga amal qilinishi lozim: - faoliyatning bundan avvalgi bir necha davrlarida erishilgan natijalarni tahlil qilib chiqish; - mo’ljallanayotgan me’yorlar realligini baholash; - mehnat faoliyati darajasidagi farqlarni me’yorlardan u yoki bu tomonga

o’tishidagi farqni aniqlash; - xizmat vazifalari mazmunining me’yorlarga ta’sirini baholash hamda ortiqcha, etarlicha samarali hisoblanmagan ish elementlari yoki ishni bajarish usullarini bartaraf etish. Agar xodimlarning vazifasini miqdor bilan ifoda etish mumkin bo’lsa, faoliyat maqsadlarini sifat, miqdor, vaqt va qiymat o’lchovlaridagi bevosita ko’rsatkichlaridan qo’llaniladi. Ammo bu holda har bir ko’rsatkich bo’yicha baholar umumlashtiruvchi bevosita indeksni hisoblab chiqishda qiyinchiliklar tug’diradi. Shuning uchun taqqoslana oladigan, foizlarda ifodalanadigan nisbiy indekslardan qo’llaniladi. Mazkur talablarga javob beradigan nisbiy indekslarni ishlab chiqishga yondashuvlardan biri quyidagichadir: 1. Maqsadga erishish darajasi ko’rsatkichini ishlab chiqish uchun u yoki bu vazifani bevosita bajaradigan 6-10 xodimdan iborat guruh shakllantiriladi. Guruh tarkibiga turli xizmat darajasidagi xodimlar, shuningdek ishlab chiqarilayotgan mahsulot iste’molchilari yoki xizmatdan foydalanuvchi vakillar kiritilishi mumkin. Bu bilan ko’rsatkichlar yordamida nazorat qilinadigan muammoni har tomonlama hal etish ta’minlanadi. 2. Guruh ish bajarilishi samaradorligini ifoda etuvchi ko’rsatkichlarni ishlab chiqish vazifasi to’g’risida qisqacha axborot beriladi. Bunda aniq muammolarga alohida e’tibor qaratiladi. Maqsadlar mazmuni muhokama etilgandan so’ng nisbiy indekslarni ishlab chiqish tamoyillari tushuntiriladi. 3. “Aqliy hujum" yo’li bilan mo’ljallanayotgan indekslar ro’yxati tuziladi. Buning uchun guruhning har bir a’zosi muayyan muddat mustaqil ish olib boradi. U taxminan 10-15 daqiqa mobaynida ahamiyati bo’yicha tabaqalashtirilgan maqsadlar ro’yxati asosida ko’rsatkichlarni ishlab chiqadi. 4. Guruh har bir a’zosining ko’rsatkichlar bo’yicha takliflari umumlashtirilib, bir ro’yxatga kiritiladi. 5. Ko’rsatkichlar mazmuniga aniqlik kiritiladi. Bir-birini takrorlaydigan takliflar qayta ko’rib chiqiladi. Aniqlik kiritilgan ro’yxat ovozga qo’yiladi.

6. Nisbiy indeks ko’rsatkichlari haddan tashqari ko’p bo’lsa, ulardan qo’llanish murakkablashib ketishini hisobga olgan holda, mehnat faoliyati maqsadlarini eng samarali ifoda etadigan 10 tadan ko’p bo’lmagan ko’rsatkich rahbariyatga tasdikdanish uchun taqdim etiladi. Baholash samaradorligi rahbariyat bilan xodimlar o’rtasida mehnat faoliyatida qaysi darajaga erishishi lozimligi, mehnat faoliyati qaysi darajasi yoki nechta ball moddiy jihatdan rag’batlantirish uchun asos bo’lishi to’grisidagi kelishuvni ta’minlaydi. Ball orqali baholash mehnat faoliyatining turli sohalarida qo’llanishi mumkin. Bu tizim barcha yo’nalishlar bo’yicha faoliyat maqsadlarini yagona maqsadga mujassamlashtira oladi. Bunda mehnat faoliyatining har bir yo’nalishi bo’yicha maqsadga erishishningturli darajasi uchun muayyan ball belgilab qo’yiladi. Bunga misol tariqasida texnika nazorati bo’limi faoliyati ko’rsatkichlaridan biri - sifat nazoratidan o’tgan buyumlar sonini olaylik. Agar barcha buyumlar sifat nazoratidan o’tgan bo’lsa, aytaylik 30 ball beriladi. Agar buyumlar umumiy sonining 1-5 tasi sifat nazoratidan o’tkazilmagan bo’lsa 20 ball, 6-10 tasi nazoratdan o’tkazilmagan bo’lsa 10 ball beriladi. Mehnat faoliyati boshqa yo’nalishlari bo’yichaham xuddi shunday mezonlar belgilab qo’yiladi. Bunda mehnat faoliyati barcha yo’nalishlari bo’yicha beriladigan ball, masalan, 300 qilib belgilanishi mumkin. Xodimlar mehnat faoliyatining maqsadi qilib esa hisobot davrida 250 ball olish mo’ljallanadi. Bu usulda maqsadga erishish darajasini o’lchash uchun amalda bitta mezon belgilanadi. Bu esa ana shu belgilangan darajaga nechog’lik erishilgani, xodimning mehnat faoliyati avvalgi davrga nisbatan qanchalik samarali bo’lganini aniqbelgilash imkonini beradi. Maqsadga erishishni baholash bilan bir qatorda, xodimning korxona faoliyatiga qo’shayotgan ulushi darajasini baholash usuli ham qo’llaniladi. Ushbu usulda shaxsiy reja ko’rsatkichlari har bir xodim uchun emas, balki bir xil lavozimdagi xodimlar guruhlari uchun belgilab ko’yiladn. Mehnat natijalari “ulush darajasi”ning rejalab qo’yilganligi va amaldagisi nisbatiga asoslanib aniqlanadi.

Personal faoliyatini baholashning yana bir turi - maqsadga erishishga ta’sir ko’rsatuvchi sifatlar - unumdorlik omillariga qarab baholashdir. Bunda xodimning ishlab chiqilgan mezonlarga erishish imkonini beradigan sifatlari (unumdorlik omillari) belgilanadi. Bu unumdorlik omillariga xodimning kasbiy va ishlab chiqarish ko’nikmalari, bilimi, qobiliyati va hokazolar kiradi. Baholashning bu usulida mezonlar aniqbo’lishi talab etiladi. Xodimning unumdorlik omillarining tahlili natijalari maxsus blankda qayd etib boriladi. Bu esa xodimlar faoliyatini barcha darajalarda nazorat qilib borish imkonini beradi. Rahbar xodim faoliyatini maxsus blanqda qayd etilgan natijalariga tayangan holda hamda uning faoliyatini kuzatib borish orqali baholaydi. Xuddi ana shu, ayni paytda, ushbu tizimning nuqsoni ham hisoblanadi. Chunki rahbar tomonidan xodim faoliyatini muntazam nazorat qilib borishi xodimning o’z vazifalarini bajarishiga xalaqit beradi, erkinligini cheklaydi. Hozirgi vaqtda faoliyat natijalarini baholash mehnat jamoasini shakllantirish va rivojlantirishning asosiy vositalaridan biriga aylaigan. Zamonaviy menejerning ushbu sohada chuqur bilimga ega bo’lishi rahbarlik uslubining asosiy xususiyatidir. Personalni boshqarish xizmati mutaxassislari fikricha, faoliyat natijalarini baholash oshkora bo’lishi kerak. Shu holdagina har bir xodim o’z faoliyati natijalarini boshqalarniki bilan taqqoslay oladi va o’ziga tegishli xulosalar chiqaradi. Rahbariyat esa ob’ektiv baholash natijalariga qarab xodimlarni moddiy jihatdan rag’batlantirish, xizmat lavozimida o’stirish, shu bilan birga ishlab chiqarish jarayonlariga tegishli o’zgartirishlar kiritish to’g’risida asoslangan qarorlar qabul qila oladi. Ayni vaqtda mutaxassislarning tadqiqotlari faoliyat natijalarini baholashi zarur, biroq personal bo’yicha qaror qabul qilish uchun etarli emasligidan dalolat bermoqda. Shuning uchun mehnat jarayoni davomida xodimlarning amaliy va shaxsiy sifatlarini baholash ham katta ahamiyatga egaligi tobora ravshan bo’lyapti. Xodimlarning ushbu sifatlariga, eng avvalo, ularning kasbiy va ishlab chiqarish ko’nikmalari, shuningdek psixologik qobiliyatlari taalluqlidir.

Xodimlar barcha toifalari (malakali ishchilardan menejerlargacha)ning amaliy va shaxsiy sifatlarini baholash quyidagi omillar bo’yicha o’tkazilishi mumkin: - ishni bilish - xodim o’z ishi mohiyati va maqsadini naqadar ravshan tasavvur etishi; - xodim mehnat faoliyatini rahbar tomonidan nazorat qilish zarurati (xodim ishlab chiqarish topshiriqlarini bajarishga nechog’liq sidqidillik bilan munosabatda bo’lishi, mehnat intizomiga - tushlik vaqti, tanaffuslar va boshqalarga rioya etishi); - ish uslubi (xodim hamisha ham puxta o’ylab qaror qabul qiladimi, o’z xatti- harakatini o’zi tahlil etib berishga moyilmi, boshlagan ishini oxiriga etkazishga qodirmi?); - tashabbuskorligi (o’ziga qo’shimcha mas’uliyat olishni xohlaydimi, yangi topshiriqlarni qanday qabul qiladi, tavakkalchilikka tayyormi?); - hamkorlikka moyillik (hamkasblari va o’ziga bo’ysunuvchilar bilan birgalikda ishlashga tayyorlikni namoyon qiladimi, jamoada qulay ma’naviy muhitni saqlay oladimi?). Bu omillarning har biri 5 ballik tizim bo’yicha baholab boriladi. Ushbu usulda rahbar qo’ygan bahosini xodim mehnat faoliyati yuzasidan o’z fikr-mulohazalarini yozma ravishda bayon qilgan holda tasdiqlab berishi talab etiladi. Amaliy va shaxsiy sifatlarni baholash mehnat bozorida osongina almashtirilishi mumkin bo’lgan quyi malakali ishchilar hamda eng quyi idora xizmatchilariga nisbatan qo’llanilmaydi. Ya’ni sifatlarni baholash korxonada xodimdan uzoqmuddatda foydalanish bilan bevosita bog’liqdir. Xodimning amaliy va shaxsiy sifatlarini baholash reyting usullari yordamida ham amalga oshirilishi mumkin. Ushbu usullarda xodimlarning o’zlarini tutishlari va mehnat natijalarini bir-birlariniki bilan taqqoslash (nisbiy reyting tizimi) yoki ular har birining ish natijalarini standart bilan taqqoslash (mutlaq reyting tizimi) orqali baholash mumkin. Reyting tizimining boshqa usullari xodimlar unumdorligini baholashga yo’naltirilgan. Mutlaq reyting tizimining eng oddiy usuli yozma bayondir. Bu usulga muvofiq baholovchi xodimning kuchli va ojiz tomonlarini, uning salohiyatini

hamda uning sifatlarini yaxshilash uchun takliflarini yozma ravishda bayon qiladi. Ammo bu usulda xodimlarni, guruxlar, jamoalarni bir-biri bilan taqqoslab bo’lmaydi. Chunki yozma bayon faqat bir xodim xususiyatlarini baholaydi. Shu sababli bu axborotdan personal bo’yicha qaror qabul qilish uchun foydalanish qiyin. Chunki xodimlar bu holda to’liq ob’ektiv baholangan bo’lmaydi. Xodimlarni bir-biri bilan taqqoslash usullari baholovchi personal butun tarkibini - eng yuqori lavozimdagilardan quyidagilarigacha, eng yaxshi xodimlardan eng yomon xodimlargacha - hammasini ob’ektiv baholashni talab etadi. Xodimlarni bir-biri bilan taqqoslashda juftliqda taqqoslash usuli qo’llaniladi. Bunda baholovchi bir juft xodimdan afzalini - korxona uchun haqiqiy qimmatligini tanlashi nazarda tutiladi. Xodimlarni bir-biri bilan taqqoslashning yakuniy usuli “salohiyatga qarab taqsimlash” deb ataladi. Bu usulda reyting xodimlar salohiyatiga qarab belgilanadi. Mazkur holatda jamoadagi xodimlarning kichikroq guruhi eng qimmatlilari, yana bir kichikroq guruh - qoniqarsizlar, qolgan boshqa hamma xodimlar esa ular o’rtasidagilar, deb taxmin etiladi (10.4- rasm).

Ushbu rasmdan ko’rinib turibdiki, mazkur tizimda beshta reyting kategoriyasidan foydalaniladi. Baholanayotgan xodimlarning ko’proq qismi (40 foizi) o’rtacha, 20 foizi o’rtadan yuqori, 20 foizi - o’rtadan past, 10 foizi eng qimmatlilar, 10 foizi esa qoniqarsizlar, deb baholanadi. Salohiyatga qarab barcha xodimlarni tabaqalashtirishga asoslangan, bu tabaqalashning yuqori qismida “baholovchi xayrixoh", quyi qismida baholovchi talabchan deyiladi. Uning o’rta qismi “markaziy tendensiya", deb ta’riflanadi. Biroq bu tizim xodimlarning ko’pchilik qismida norozilik uyg’otishi mumkin. Shuning uchun mazkur yondashuv juda katta miqdordagi xodimlarga nisbatan qo’llanishi maqsadga muvofiqdir. 10% 20% 40 % 20% 10% Personalni “salohiyatga qarb taqsimlash” 40% 70% 100% 130% Samaradorlik rasm. Personalni taqsimlash usullari

Reyting tizimining eng ko’p tarqalgan usuli xodimlarning o’zini tutishlarini nazorat qilish varag’idir. Personal sonini samaradorlik oraliqlari bo’yicha taqsimlash. Bu usulda baholovchi xodimlarning ishda o’zlarini tutishlari bilan bog’liq axborotlarni to’plab boradi. Bunda baholovchi vazifasi ushbu axborotni tekshirishdan iboratdir. Mazkur yondashuvda baholovchi xodimlarni baholashdan ham ko’proq ularning mehnat faoliyatida o’zlarini tutishlarini qayd qilib boradi. Umuman olganda, bayon reytinglari baholash reytinglari (yaxshi-yomon)ga qaraganda maqbulroqdir. Masalan, biror sotuvchi faoliyati baholanganda, aytaylik „unga xaridorlardan shikoyat tushadi" bahosi qo’shimcha “hamisha”, “juda tez-tez”, “ba’zan”, “hech qachon” ta’riflari bilan to’ldiriladi. Ana shu besh ta’rif (kategoriya) „5” reyting bahosidan (“hamisha”) 1 gacha (“hech qachon”) muvofiq bo’ladi. Umuman olganda, har bir reyting raqami yig’indisi keyinchalik baholanishning har bir moddasi bo’yicha tekshirib ko’riladi. Reyting yig’indisi yordamida baholashga misol tariqasida murabbiy xodim faoliyatini baholashni (jadval) keltirish mumkin. jadval Reyting yig’indisi yordamida baholash Baholash Mezon To’la roziman Roziman Bilmayman Rozi emasman Qat’iyan rozi emasman Murabbiy o’z kasbini ustasi Murabbiy amaliy ko’nikmalarga o’rgatadi Murabiy o’ztajtibasini o’rgatadi Murabbiy eng ilg’or

zamonaviy ish uslublarini yaxshi biladi Murabbiy shogirdiga shaxsiy ibrat ko’rsata oladi Ushbu jadvalga muvofiq baholovchi murabbiy faoliyatiga bildirilgan fikrlarni (To’la roziman - 5 ball, qat’iyan rozi emasman - 1 ball) tekshirib, mazkur har bir modda bo’yicha ballar yig’indisini chiqaradi. Hozirgi vaqtda bajarilgan ishni kompleks baholash usullari ham mavjud. Ularning to’rt asosiy turi farqlanadi: 1. Xodimlar tavsifnomalarini taqqoslash usuli. 2. Bajarilgan ish to’g’risida hisobot usuli. 3. Ball usuli. 4. Nazorat varaqalari usuli. Ushbu usullardan eng keng qo’llaniladigan ikki usul xususiyatlariga batafsilroq to’xtalish mumkin. Ball usuli. U bajarilgan ishni baholashda bajarilgan ish ko’rsatkichlarini ham, xodimning amaliy sifatlarini ham oldindan ishlab chiqilgan me’yorlar bilan taqqoslashni ko’zda tutadi. SHu maqsadda baholash omillari hamda har bir omil darajalari miqdori, shuningdek ularni ballar yordamida baholash sinchiklab tanlab olinadi. Baholashda ball tizimining grafik shkalasi hamda ko’p bosqichli shkalalar qo’llaniladi. Ularda baholar shkalalaridan texnik hisoblash vositalari sifatida foydalanish ko’zda tutilgan. Agar grafik shkalalarda darajalar miqdori oldindan belgilab qo’yilgan bo’lsa (odatda 4-5 ta: miqdor shkalalarida - son, alfavit shkalalarida - harflar, foizlar shkalalarida - foiz, bayon shkalalarida - yomon, qoniqarli, normal, yaxshi va a’lo), ko’p darajali shkalalarda darajalar soni tabaqalashtirilgan holda bo’ladi va chizmada belgilab qo’yilmaydi. 10.2- jadvalda ball orqali baholash miqdor shkalalari hamda ishlarni xizmatlar uchun ustamalar to’lash guruhlari bo’yicha taqsimlashni hisoblab chiqish keltirilgan.

jadval Bajarilgan ishni ball bo’yicha baholashning miqdor shkalasi A. Darajalarni ballar orqali baholash Xodim ishini baholash ko’rsatkichlari Darajalar 1 2 3 4 5 6 7 8 Bajarishga taalluqli omillar Ish miqdori yoki hajmi 3 4 5 6 7 8 9 10 Sifat 3 4 5 6 7 8 9 10 Bilim 3 4 5 6 7 8 9 10 Fikrlash 4 6 8 10 12 14 16 18 Ishonchlilik 4 6 7 9 10 11 12 13 Jami ballar 17 24 30 37 43 50 56 62 Xodimga taalluqli omillar Fikrni ifoda eta olish qobilyati 3 4 5 6 7 8 9 10 Tashabbuskorlik 3 4 5 6 7 8 9 10 Ishga munosabat - - 1 2 3 4 5 6 Ko’nikuvchanlik - - 1 2 3 4 5 6 Rahbariyat fikri - - 1 2 3 4 5 6 Jami ballar 6 8 13 18 23 28 33 28 B. Ishni uning ijro darajasi bo’yicha taqsimlash taribi Xizmatlar uchun ustamalar guruhi Baholar tafovuti, ballar miqdori Bajarish darajasi bo’yicha ishlarning ko’zda tutilayotgan normal taqsimoti, foiz(%) Bajarish darajasi bo’yicha ishlarning amaldagi taqsimoti, foiz 1 1(oliy) 91-100 3-5 % 2 81-90 6-12 % 3 71-80 65-70 % 4 61-70 10-15 % 5(eng past) 60 va undan kam 3-5 % Nazorat varaqalari usuli mustaqil qo’llanishi ham, grafik shkalalar usullari bilan birgalikda qo’llanishi ham mumkin. 1 Ushbu so’nggi ustun baholovchi tomonidan xodimni attestatsiya qilish natijasi bo’yicha to’ldiriladi

Ushbu uslubda maxsus nazorat varaqalariga xodim bajargan ish hamda uning amaliy sifatlarini baholashning turli omillari to’g’risidagi batafsil savollar yozib boriladi. Baholashni amalga oshirayotgan shaxsning o’zi ushbu savollarga javob berishi va xulosa chiqarishi lozim. Mazkur nazorat varaqalarining maqsadi faqat u yoki bu ishni, u yoki bu xodimni xizmatlari uchun qo’shimcha to’lovlar miqdoriga ko’ra qaysi guruhga taqsimlashdangina iborat emas. Ayni vaqtda, ushbu usul bilan xodimning kuchli va zaif tomonlari aniqlanib, uning mehnat samaradorligini oshirish chora-tadbirlari belgilanadi. Xodimlar mehnat faoliyatini baholash, afsuski, ular qobiliyati va bu qobiliyatni to’la ishga solish imkoniyatlarini aniqlab berishda oqsoqlik qilib qoladi. Holbuki, kompaniya yoki firmada yangiliklar (innovatsiyalar)ni joriy etishda personalning xuddi shu xususiyatlarini aniq bilish o’ta muhimdir. Shu sababli amaliyotda mehnat faoliyati yuksak baholangan xodimning ishlab chiqarishga yangiliklarni joriy etishning uddasidan chiqa olmaslik hollariga duch kelinadi. Shuning uchun xodim salohiyatini aniqlashning eng yaxshi usuli uni yangi ishlab chiqarish sharoitida, yangi ish joyida kuzatish va baholashdir. Bu maqsadda personal uchun sinov muddatlari belgilash, ishlab chiqarish bo’linmalarida yosh xodimlarning bir-birlarining ish o’rinlari bilan ayirboshlashlari, vaqtinchalik ularni u yoki bu xizmat vazifasini bajarishga o’tkazib turish yaxshi samara berishi mumkin. Personal faoliyatini baholash bo’yicha ishlar samaradorligini oshirish uchun quyidagilar tavsiya etiladi: 1. Mehnat faoliyati baholanayotganlar hamda bu baholashni o’tkazuvchilar o’zaro uchrashib, xodimning o’tgan davrdagi mehnat samaradorligini o’sha vaqtdagi vaziyatlardan kelib chiqqan holda birgalikda muhokama qilishlari maqsadga muvofiqdir. 2. Baholovchi mazkur muhokama intizomiy chora emasligini, balki xodimning mehnat samaradorligini kelgusida yanada oshirish maqsadida o’tkazilayotganligini alohida ta’kidlashi kerak.

3. Baholovchi muhokamani shunday tashkil etishi kerakki, bu tarbiya uchun belgilangan vaqtning yarmi mehnat faoliyati baholanayotgan xodimning o’zi hozirgi va kelgusi mehnat faoliyati yuzasidan fikr-mulohazalarini bildirishi uchun ajratilishi kerak. 4. Baholovchi muhokamani xodimning o’ziga xos muvaffaqiyatlarini ta’kidlashdan boshlashi lozim. Xodim ishidagi kamchiliklar uning faoliyati ijobiy natijalari qayd etilishi oralig’ida keltirilgani ma’qul. Bunda ham mazqur muhokama bu kamchiliklarni tanqid qilish uchun emas, balki kelgusida hozir mavjud bo’lgan muammolarni bartaraf etish maqsadini ko’zlayotganiga urg’u berilishi darkor. Bir muhokama davomida xodimning 1-2 ta kamchiligini ko’rsatib o’tish kifoya. Ko’pchilik odamlar uchun bir yo’la o’zining ko’rsatilgan ikkitadan ortiq nuqsonlarini bartaraf etish uchun o’z ustida ish olib borishlari og’ir kechadi. Kamchiliklar tilga olinadigan suhbat mehnat faoliyati baholanayotgan xodim hamda baholovchi bilan yuzma-yuz, boshqalar ishtirokisiz o’tkazilgani ma’qul. 5. Baholovchi xodimni axborotlarga ko’mib yubormasligi kerak. Axborotlarning haddan tashqari ko’pligi xodimni chalg’itib qo’yadi, juda ham ozligi baholovchi rejalarini buzadi. 6. Baholovchi mehnat faoliyati baholanayotgan xodimni o’zaro muloqotga, uning o’z faoliyatini o’zi baholashiga rag’batlantirishi darkor. Xodimga o’z ishi natijalarini o’zi tez-tez tahlil qilib turilishini tavsiya etish kerak. 7. Suhbat kelajaqdagi vazifalarni muhokama qilish, xodimning rahbari unga korxona yoki tashkilot oldida turgan vazifalarni bajarishi uchun iloji boricha salmoqliroq shaxsiy mehnat ulushini qo’shishda qanday yordam bera olishi mumkinligi bilan yakunlanishi maqsadga muvofiqdir. Baholash jarayonidan olingan ma’lumotlar aniq harakat dasturlaridan joy olishi, ular asosida ishdagi kamchiliklarni bartaraf etish, xodimning qaysi amaliy va shaxsiy sifatlarini rivojlantirish muayyan xodim uchun qaysi rag’batlantirish va

jazolash choralari samarali bo’lishi haqidagi tavsiyalar ishlab chiqishga asos bo’lishi kerak. Har bir baholovchiga qo’yiladigan asosiy talab uning muayyan davr (aytaylik, olti oy mobaynida) xodim bajarayotgan ishni kuzatib borish imkoniyatiga ega bo’lishidir. SHuni hisobga olgan holda quyidagilar baholovchilar bo’lishlari mumkin: 1. Xodimning bevosita rahbari. U xodim ishi bilan yaxshi tanish, uning mehnat faoliyatini baholashda yaxshiroq imkoniyatlarga egadir. Bundan tashqari, u shaxsiy ijroni korxona maqsadlari bilan bog’lay oladi. Bu rahbar xodimni rag’batlantirish (jazolash) uchun mas’ul hisoblangani sababli uni ijroni baholash uchun mas’ul qilish ham mantiqan to’g’ridir. 2. Hamkasblar. Mehnat faoliyatining shunday turlari (masalan, huquqiy faoliyat, ta’lim) borki, rahbar mazkur faoliyat turi bilan band bo’lgan xodim ishini kuzatish uchun kamdan-kam imkoniyatga ega bo’ladi. Bu faoliyat turlarida ish natijalari ijroni baholash uchun muayyan axborot bersa ham, mazkur xodim bilan yonma-yon ishlayotgan hamkasblarining baholari salmoqpiroqbo’ladi. Shunday bo’lsa-da, hamkasblar fikr-mulohazalariga, ijroni baholash tizimining bir qismi sifatida qarash va baholash uchun boshqa ko’rsatkichlardan ham foydalanish kerak. 3. Bo’ysunuvchilar. Ular bahosidan bu bo’ysunuvchilar bevosita rahbarini yuqoriroq lavozimga o’tkazish hollarida foydalansa bo’ladi. Bo’ysunuvchilar uchun bevosita rahbarlari amalda qanday vakolatga ega ekanliklari, etakchilik uslubi, aloqalari, ishni rejalashtirish va tashkil etish qobiliyati juda yaxshi ma’lum bo’ladi. Bo’ysunuvchilar baholaridan rahbarlar o’zlariga juda ko’p bo’ysunuvchilar mavjud bo’lgan yirik kompaniya va firmalarda, rahbarlarning bo’ysunuvchilari oz bo’lgan kichik korxonalarda hamda pedagoglari o’z talabalar faoliyatini baholaydigan oliy o’quv yurtlarida ko’proq foydalaniladi. 4. O’z-o’zini baholash. Xodimlarning ijroni baholash jarayonida ishtirok etish imkoniyatlari, ayniqsa bu maqsadni belgilash bilan

uzviy bog’liq holda amalga oshirilsa, ishga qiziqishni kuchaytirish bilan birga baholashga qarshilik ko’rsatishni kamaytiradi. Ikkinchi tomondan esa xodimlar odatda o’zlariga rahbarlariga nisbatan yuqoriroq baho berishlari bu usuldan personal bo’yicha qarorlar qabul qilishda foydalanish imkoniyatlarini cheklaydi. 5. Mijozlar. Personalni baholashda mijozlar hamda korxona maqsadlari hamisha ham bir-biriga mos tushmasdan, ularning fikri xodimlarni xizmat vazifasida siljitish, ularni rivojlantirish, malakasini oshirish kabi qarorlar qabul qilishda muhim axborot manbai hisoblanadi. Yuqoridagilar personalni baholashda turli manbalardan foydalanish imkoniyatlari mavjudligini ko’rsatib turibdi (jadval). jadval Baholash ma’lumotlaridan foydalanish manbalari Natijalar Manbalar Rahbar Hamkasbl ar Bo’ysunuvc hi hodimlar O’z – o’zini baholash Mijozlar Personal bo’yicha qaror qabul qilish + + O’z – o’zini rivojlantirish + + + + + Personal faoliyatni tahlil qilish + + + Personalni baholashda ekspert xulosalarining ob’ektivligi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Yuqorida ta’kidlanganidek, u yoki bu xodimning korxona umumiy natijalariga mehnat ulushini uning rahbari baholashi ma’quldir. Biroq rahbar bilan xodim o’rtasidagi doimiy o’zaro munosabatlar muammolarni yuzaga

chiqishiga sabab bo’lishiga amaliyotdan ko’pdan-ko’p misollar ketirish mumkin. Ana shunday vaziyatlarda rahbarning xodim mehnat faoliyatini baholashdagi xolisligi shubha tug’dirishi tabiiydir. Tadqiqotlar xodim bir ish joyida uzoq vaqt davomida ishlayotgan bo’lsa, uning faoliyati yil sayin pastroqbaholanishidan dalolat beradi. Buning sababi shundaki, xodimdan bunday vaziyatda vaqt o’tgan sari o’z ishini tobora tezroqva sifatliroq bajarishiga umid qilinadi. Rahbarning bu umidi oqlanmasa (xodim belgilangan me’yorlar darajasida faoliyat ko’rsatsa ham) u xodim bahosini pasaytiradi. Ba’zan esa rahbarlarni katta mehnat stajiga ega xodimlarda ishlab chiqarishga yangiliklarni joriy etishga qiziqishlari sustligi ular faoliyatini baholash ballarini kamaytirishga sabab bo’ladi. Personalni baholash ana shunday sub’ektivizm holatlarini bartaraf etishni taqozo qiladi. Buning uchun, eng avvalo, korxona pirovard maqsadlariga erishishni ta’minlash uchun xodimning qaysi amaliy va shaxsiy sifatlari eng muhimligini aniqlab olish kerak. Hatto jahon tajribasi ham bu masalada to’la yakdillik mavjud emasligidan dalolat berib turibdi. Asosan personalning mehnatga qiziqishi, tashabbuskorligi, diqqat-e’tibori, o’zgarayotgan mehnat sharoitlariga moslasha olishi, mehnatsevarligi, hatto tashqi ko’rinishi kabi sifatlarini baholash taklif etiladi. Qator kompaniya va firmalarda barcha xizmatchilar, mutaxassislar va rahbarlar faoliyatning aniqbir sohasi uchun zarur bo’lgan muayyan mezon (talab)lar nuqtai nazaridan baholash tartibi joriy etilgan. Ushbu mezonlar ahamiyati jihatidan ekspertlar guruhi tomonidan tabaqalashtiriladi. Shundan so’ng bu mezonlar ahamiyatini hisobga olgan holda har biriga tegishli ball beriladi (jadval). jadval Personalni baholash mezonlari ahamiyatliligi Tartib raqam i Mezon (talab)lar turlari Ahamiyat jihatdan salmog’i, foiz Ballarni eng ko’p miqdori

1. Bilim va tajriba 25 250 2. Fikrlash 25 250 3. Qaror qabul qilish 15 150 4. Mas’uliyat 20 200 5. Axborot aloqalari, munosabatlar 10 100 6. Shaxsiy sifatlar 5 50 Jami: 100 1000 Ekspert guruhi har bir mezon uchun ularga xos bo’lgan belgilarga aniqlik kiritadi. Yuqoridagi jadvaldan “Bilim vatajriba” mezoni uchun ekspertlar guruhi quyidagi besh belgini tanlagan: 1) kasbiy bilimlar; 2) tajriba; 3) belgilangan vazifalarni hal etish ko’nikmasi; 4) qo’shimcha bilim va tajriba; 5) ishning jahon standartlarini bilishi. Ushbu belgilar ahamiyatiga qarab ekspert guruhi tomonidan tabaqalashtiriladi. Bunda belgilar ahamiyatliligi yig’indisi 100 foizga teng bo’lib, aytaylik 250 ball qilib belgilanadi. Belgilar ahamiyatiga qarab ularning har birining salmog’i (foiz) va balli aniqlanadi (jadval). jadval “Bilim va tajriba” mezoni ahamiyatliligi hisobi Mezon Mezon salmog’i koeffitsenti Ballning eng ko’p miqdori Belgilar Mezondagi belgi salmog’i koeffitsenti Ballning eng ko’p miqdori

Bilim va tajriba 25 20 Kasbiy bilimlar 30 75 Tajriba 25 63 Belgilangan vazifani hal etish ko’nikmasi 10 25 Ishning jahon standartlarini bilishi 5 12 JAMI: 100 250 Y u qorida keltirilgan misol bo’yicha barcha mezonlar ballari eng ko’p miqdori 1000 ball qilib belgilangan. S h undan kelib chiqqan holda, faoliyati baholanayotgan har bir xodim 5 ball olishi mumkin: ∑ ∑ ∑× ijk i j k bunda: i - mezon tartib raqami ( i = 1/6); j - mezondagi belgi tartib raqami ( j = 1/5 ) k - belgidagi daraja ahamiyati ( k = 1/6). Xodimlar ushbu guruhiga taqsimlanadigan ish haqi fondi miqdorining mazkur guruh xodimlari olgan ballga bo’linishi natijasida hosil bo’lgan miqdor ball narxini belgilaydi. To’plangan ballarni ball narxiga ko’paytirish orqali xodimning mehnat faoliyati baholanayotgan vaktidagi xizmat vazifasi maoshi miqdorini aniqlasa bo’ladi. Kompaniya yoki firma personalini qator toifalarga bo’lib, bu har bir toifa xodimlari uchun ballning eng kam miqdori (maoshining eng kam miqdori)ni belgilab qo’yish mumkin. Ana shu ko’rsatkich xodimni ishga olish, uning sinov muddatini o’tash davri uchun o’ziga xos mo’ljal vazifasini o’tashi mumkin. Chunki, ana shunday vaziyatlarda ishga qabul qilinayotgan xodimni baholashning boshqa mezonlari bo’lmaydi.

Ushbu usuldan xodimlarni xizmat vazifalariga tayinlash, ularni martabasining yuqorilashuvida ham foydalanish mumkin. Masalan, personal faoliyatini baholashda xodim tomonidan to’plangan ball uni yuqoriroq lavozimga ko’tarish, mansabda pasaytirish yoki u bilan mehnat shartnomasini bekor qilish uchun asos bo’la oladi. Mehnat faoliyatini baholash uchun juda ko’p mezonlar talab etiladi. Shuning uchun baholash mezonlarini tanlashda baholash qaysi maqsadni ko’zlab o’tkazidayotganligiga alohida e’tibor qaratish talab qilinadi. Ikkinchidan, mezonlar xodimlarning qaysi toifalari uchun tanlanayotganligini hisobga olish kerak. Chunki mezonlar xodim faoliyati murakkabligi, mas’uliyati va xususiyatiga qarab tabaqalash-tirilgan bo’ladi. Xususan, mehnat taqsimotiga muvofiq, rahbarlar mehnat faoliyati natijalari qoida bo’yicha korxona yoki uning bo’linmasi ishlab chiqarish, xo’jalik va boshqa faoliyati yakunlari (masalan, foyda olish rejasiningbajarilishi, mijozlarning ko’payishi va hokazolar) orqali o’z ifodasini topadi. Mutaxassislar mehnat faoliyati natijalari esa ularga yuklatilgan xizmat vazifalari to’la hajmda, belgilangan muddatda, yuqori sifat bilan bajarilishiga bog’liq bo’ladi. Rahbar va mutaxassislar mehnat faoliyati asosiy natijalarini aks ettiruvchi eng muhim, eng asosiy ko’rsatkichlarni tanlashda ular korxona yoki tashkilot butun faoliyati natijalariga bevosita va hal qiluvchi darajada ta’sir ko’rsatishini hisobga olish kerak (jadval). jadval Korxona rahbar va mutaxassislari ish natijalarini baholash mezonlari Lavozimlar Mehnat natijalarini baholash mezonlari Korxona rahbari Foyda miqdori Foyda olishning ortishi Sarmoya (kapital) aylamnasi Bozordagi ulush

Rentabellik darajasi Bo’linma rahbarlari Bo’linma rahbarlari Mahsulot hajmi va turi bo’yicha rejalarning bajarilishi Ishlab chiqarish hajmi o’sish sur’atlari Mehnat unumdorligi darajasi Ishlab chiqarish harajatlarining kamaytirilishi Sifat past mahsulotlar uchun olingan peklamatsiyalar soni Bo’sh turib qolish miqdori Bo’sh turib qolishdagi yo’qotishlar Kadrlar qo’nimsizligi koeffitsenti Foyda Ishlab chiqarilayotgan mahsulotga mehnat sarfini kamaytirish Mahsulot birligiga ish haqqi sarfi darajasi Bo’sh ish joylari soni Kredit va debitor qarzlar Pullik xizmat ko’rsatish hajmi Mahsulot tannarxi Mahsulot birligiga energiya sarfi va hokazoXizmatchilar rahbarlari Shu bilan birga rahbar va mutaxassislar ish kamchiliklarini baholashda bilvosita ko’rsatkichlar - natijaga erishishga ta’sir ko’rsatadigan omillarni ifoda etadigan mezonlar ham qo’llaniladi. Ularga ishdagi tezkorlik, mehnat intensivligi, murakkabligi, sifati va boshqalar kiradi. Bilvosita ko’rsatkichlar bevosita mezonlardan farkli ravishda, odatda xodim o’z xizmat vazifasini qanday ijro etayotganligini hamda bunda u qaysi sifatlarni namoyon qilayotganligini baholashga xizmat qiladi. Bu ko’rsatkichlar qoida bo’yicha ball yordamida baholanadi (jadval). jadval Mehnat murakkabligini (bilvosita mezon) ball yordamida baholash

Mehnatning murakkablik darajasi Baholash bali Bajarilgan ish murakkabligi jihat: Xizmat yo’riqnomasida belgilab qo’yilganidan sezilarli darajada ortiq 5 Xizmat yo’riqnomasida belgilab qo’yilganidan bir oz ortiq 4 Xizmat yo’riqnomasiga muvofiq 3 Xizmat yo’riqnomasida belgilab qo’yilganidan bir oz kam 2 Xizmat yo’riqnomasida belgilab qo’yilganidan sezilarli darajada kam 1 Personalni boshqarish xizmati faoliyati samaradorligini miqdor jihatidan baholash kompaniya yoki firma kadrlar siyosatini amalga oshirish uchun xarajatlarni aniqlashmi talab etadi. Bunga mavjud personal uchun xarajatlarni ham, yangi ishga qabul qilinganlar uchun hamda ularni o’qitish uchun xarajatlarni ham hisobga olish darkor.(1 0 .5-rasm) Personal bilan ishlashda har bir xodim uchun o’rtacha xarajatlar ham miqdor jihatdan baholash ko’rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Bu quyidagicha aniqlanadi: rasm. Korxona personali uchun xarajatlarAsosiy xarajatlar Ish haqi: ishbay va vaqtbay Shtatdagi xodimlar maoshlari O’rindoshlik asosida mehnat qiladiganlar uchun to’lovlar Bohsqa xarajatlar Qo’shimcha xarajatlar Tariflar va qonunchilik asosida Ish beruvchining ijtimoiy sug’urta va baxtsiz voqealardan sug’urta qilish uchun to’lovlari Ta’tillar, vaqtincha mehnatga qobilyatsizlik, nogironlik uchun haq to’lashTexnika havfsizligi, ishlab chiqarishni tashkil etish Mukofotlash Boshqa xarajatlar Ijtimoiy Transport Uy-joy kommunal xizmlatlar uchun to’lovlar Tibbiy- sog’lomlashtirish xizmatlari uchun to’lovlar O’qitish va malaka oshirish Boshqa xarajatlar

C h et el kompaniya va firmalarida, shuningdek, xodimlarni o’qitish dasturlarining mehnat unumdorligini oshirish va mahsulot sifatini yaxshilashga ta’sirini hisoblab chiqish uslublari mavjud. Jumladan, AQSH kompaniyalarida quyidagicha aniqlanadi: E = RNVK - NZ, bunda, E - o’qitish dasturi ta’siri samarasi; R - o’qitish dasturining mehnat unumdorligi va samaradorligi boshqa omillariga ta’sirining davomiyligi; N - o’qitilgan xodimlar soni; V - bir xil ishni bajarayotgan ilg’or va o’rtacha xodimlar mehnat unumdorligi o’rtasidagi farqning qiymat bahosi; K - xodimlarni o’qitish samaradorligi koeffi ts ienti (unumdorlikning o’sishi); Z - har bir xodimni o’qitishga sarflangan xarajat. Mehnat unumdorligi o’rtasidagi farqning qiymat bahosi kompaniya uchun mehnat natijalari ahamiyati bahosining farqi hisoblanadi. Bunda bir xil ishni bajarayotgan ilg’or va o’rtacha xodim mehnat unumdorligi, ish sifati, resurslarning tejashi hisobga olinishi mumkin. Masalan, kompaniyada qiymat bahosi 15 ming dollar miqdorida qabul qilingan bo’lsa, o’qitish samarasi (K) ushbu miqdorning to’rtdan uch qismini tashkil etadi. Agar o’qitish dasturi qiymati har bir tinglovchi hisobiga 1000 dollar, o’qitish dasturi ta’sirining davomiyligi 2 yil, tinglovchilar soni 20 ta deb qabul qilinsa, o’qitish dasturi ta’sirining samarasi (E) 430 ming dollarni tashkil etadi. E = R N V K - N Z =2 • 20 • 15000 • 0,75 - 20 - 1000 = 430 000O’qitilganlar soniIshga olingan yangi xodim uchun o’rtacha Tanlab olingan nomzodlarPersonalni ishga tanlab olish uchun xarajatlar Har bir xodimni o’qitish uchun xarajat O’qitish uchun jami xarajat= =

Korxona personali tarkibining to’liqligi odatda miqdor ko’rsatkichlari bo’yicha: xodimlar amaldagi sonining rejada belgilanganligini taqqoslash orqali, sifat ko’rsatkichlari bo’yicha esa xodimlarning kasb-malaka darajasi, ma’lumoti, amaliy tajribasi va boshqalar orqali baholanadi. Personalning ishdan qoniqish darajasi ushbu masala bo’yicha xodimlarning fikr-mulohazalarini tahlil etish asosida baholanadi. Bu fikr- mulohazalar anketa so’rovlari, xodimlar bilan suhbatlar o’tkazish yo’llari bilan aniqlanishi mumkin. Personalni boshqarish xizmatlari faoliyatini baholashda bilvosita mezonlardan ham foydalaniladi. Bu xizmatlar faoliyati samaradorligining asosiy bilvosita mezonlari kadrlar qo’nimsizligi va absentizmdir. Amaliyotda kadrlar qo’nimsizligiga xodimning o’z xohishiga ko’ra ishdan bo’shashi ham, mehnat intizomiga rioya etmaganligi uchun ma’muriyat tashabbusi bilan ishdan bo’shatilishi ham kiritiladi. Mohiyat jihatidan kadrlar qo’nimsizligi xodimning ish joyidan (mehnat, turmush sharoitlari va hokazolar) qrniqish hosil qilmasligi - faol qo’nimsizlik hamda korxonaning muayyan xodimdan qoniqish hosil qilmasligi (uning intizomsizligi, xizmat vazifalarini muntazam bajarmasligi va hokazolar) - passiv qo’nimsizliqdan iborat ishchi kuchi xarajatidir. Kadrlar qo’nimsizligi sababli yo’qotishlar quyidagilardan iborat bo’ladi: - bo’sh ish joylaridagi mashina-uskunalarning bekor turib qolishi, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatining pasayishi, mashina-uskunalarga xizmat ko’rsatishning yomonlashishi, xodimlar unumdorligining kamayishi oqibatidagi yo’qotishlar; - yangi ish joyiga ko’nikish davrida mehnat unumdorligining kamayishi, ijtimoiy mehnat sohasidagi xodimlar almashinuvi sababli ularning ishda vaqtincha bo’lmasligi oqibatidagi yo’qo-tishlar; - personalni yollash, tanlash va o’qitish, xodimlarni ishga olish va ishdan bo’shatishni rasmiylashtirish uchun ortiqcha xarajatlar qilish.

Ayni vaqtda, kadrlar qo’nimsizligining ijobiy xususiyatlari ham bor. Bu ishchi kuchini tarmoqlararo va hududiy qayta taqsimlash, kadrlarni malaka va kasbiy jihatdan o’stirish, texnika taraqqiyoti bilan bog’liq ravishda tashqi va ichki mehnat resurslarining almashishi va boshqalardir. Qo’nimsizlikning mutlaq miqdorlari xodimlarning muayyan davrda o’z ixtiyoriga ko’ra va ma’muriyat tashabbusi bilan ishdan bo’shashlari soni orqali aniqlanadi. Qo’nimsizlikning nisbiy ko’rsatkichi - kadrlar qo’nimsizligi koeffitsienti - qo’nimsizlikka bevosita. taallukli sabablar (o’z ixtiyoriga ko’ra, mehnat intizomini buzgandigi uchun) bo’yicha ishdan bo’shagan xodimlarning mehnat qilayotgan xodimlarning ro’yxat bo’yicha o’rtacha soniga nisbatan aniqlanadi: K q = X b /X o’r 100 bunda: K q - qo’nimsizlik koeffitsienti; X b - qo’nimsizlik sabablari bo’yicha ishdan bo’shatilgan xodimlarsoni; X o’r - mehnat qilayotgan xodimlarning ro’yxat bo’yicha o’rtacha soni. Qo’nimsizlikning absentizm ko’rsatkichlari - xodimlarning uzrsiz - o’z xohishlari bo’yicha ishga chiqmasliklari miqdori orqali ifodalanadi. Absentizm quyidagicha hisoblab chiqilishi mumkin: A = K y / NK yoki A = C y / S bunda: A - absentizm ko’rsatkichi; K y - muayyan davrda ishda bo’lmaslik oqibati; K - ish kunlari soni; N - xodimlarning o’rtacha soni; C y - yo’qotilgan soatlar umumiy soni; S - grafik bo’yicha ish soatlari soni. Absentizm sezilarli darajadagi yo’qotishlarga sabab bo’ladi. Ular quyidagilardan iborat:

- xodimning ish joyida amalda bo’lish-bo’lmasligidan qat’i nazar, amalga oshiriladigan majburiy to’lovlar; - ishda yo’q xodim o’rnida mehnat qilayotgan xodim uchun ish vaqtidan ortiqcha ish uchun qo’shimcha to’lovlar; - mashina-uskunalar bo’sh turib qolishi, mehnat unumdorligi pasayishi va boshqa sabablar bo’yicha yo’qotishlar. Personalning har bir toifasi uchun ular ish xususiyatini hisobga oladigan baholash usullarini ishlab chiqish mumkin. Bu ish oson emas. Lekin baholash usullarini amaliyotga joriy qilish juda kuchli qiziqtirish ta’siriga ega bo’lib, har bir xodimga o’z salohiyatini xolis baholash, amaliy va shaxsiy sifatlaridagi mavjud kamchiliklarni bartaraf etish, mehnat faoliyatida yuksakroq samaraga erishish, o’z korxonasi pirovard maqsadlariga salmoqli hissa qo’shishga xizmat qiladi. Ayni vaqtda, personalni baholash kompaniya yoki firma rahbariyatiga xodimlar salohiyatidan samarali foydalanish, ishlab chiqarishni takomillashtirishning juda muhim vositasi hisoblanadi. Personalni attestatsiyadan o’tkazish Korxona va tashkilotlarda personalni attestatsiya qilish tajribasi ko’pdan beri qo’llanilib keladi. Bu tadbir katta ijtimoiy-iqtisodiy samara berishi amaliyotda tasdiqlangan. Attestatsiya xodimlarni, ayniqsa boshqaruv xodimlarining malakasi va mehnat samaradorligini, mas’uliyatini oshirish, intizomini mustahkamlashga xizmat qiladi. Attestatsiya xodim bilimi, ko’nikmasi, malakasi, tajribasi, faoliyati samaradorligi, shaxsiy sifatlari egallab turgan lavozimiga nechog’liq mos ekanligini aniqlash maqsadida o’tkaziladi. Ishlab chiqarish xodimlarini attestatsiya qilishda odatda ularning quyidagi sifatlari baholanadi: - kasbiy bilimlari darajasi; - ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi;

- shaxsiy va ijtimoiy sifatlari; - mehnatga to’lanayotgan haqning ishlab chiqarish natijalariga muvofiqligi; - ishlab chiqarish jarayonlarini va shaxsiy ish o’rnini takomillashtirishga qo’shayotgan shaxsiy hissasi. Qoida bo’yicha attestatsiya korxona va tashkilotning barcha bo’linmalari va xizmatlarida o’tkaziladi. Kompaniya yoki firma rahbariyati attestatsiyadan o’tadigan xodimlarni hamda attestatsiya o’tkazish muddatini barvaqt belgilab, personalni bundan xabardor qiladi. Personal attesta ts iyasi odatda quyidagi bosqichlardan (rasm) iborat bo’ladi . Tayyorgarlik bosqichi. Ushbu bosqichda: - attesta ts iya qilinadigan xodimlar ro’yxati tuziladi;Personal attestatsiyasi Attestatsiya rejasi Tayyorgarlik bosqichi Turli attestatsiya hujjatlari, forma blankalarini tayyorlash va ularni rasmiylashtirish, personal shaxsiy ishlarini shakllantirish Attestatsiya qiluvchi xodim to’g’risida tavsifnoma olish Kasb mahoratini baholash, psixodiagnostika va hokazolar Attestatsiya qiluvchi xodim shaxsiy ishiga qo’shimcha ma’lumotlarni kiritish Attestatsiya Attestatsiya hujjatlarini attestatsiya komissiyasi majlisida ko’rib chiqish, attestatsiya qilinayotgan xodim va uning rahbari axborotlarini eshitish va hokazolarHujjatlar, axborotlar, fikr-mulohazalarni muhokama etish Yakunlovchi bosqich Attestatsiya qilingan xodim materiallarini qaror qabul qilish huquqiga ega rahbar tomonidan ko’rib chiqish Attestatsiya natijalari bo’yicha qaror qabul qilish, tegishli chora- tadbirlar belgilash, ularni rasmiylashtirish Rahbariyatning uzil- kesil xulosasi va qaroridan xodimni xabardor qilishXodimni baholash, ochiq ovoz berish, qo’shimcha takliflarni shakllantirish rasm. Personalni attestatsiya qilish bosqichlari

- attesta ts iya komissiyasi a’zolari soni va tarkibi anikdanadi; - attestatsiya qilinayotgan xodim to’g’risidagi tavsifnomalar, fikr va mulohazalar, attestatsiya varaqalari tayyorlanadi; - attesta ts iya maqsadlari va tartibi to’g’risida tushuntirish ishlari tashkil etiladi. Lavozimga tayinlash va bo’shatish yuqori tashkilot tomonidan amalga oshiriladigan rahbarlar attestatsiyasi mazkur tashkilotning o’zida o’tkaziladi. Egallab turgan xizmat vazifasida 1 yildan kam muddatda ishlab kelayotgan rahbar va mutaxassislar, yosh mutaxassislar, homilador ayollar va 1 yoshga to’lmagan farzandiga ega ayollar navbatdagi attestatsiyadan ozod etiladilar. Ular attesta ts iyasi yuqorida belgilangan muddat tugagandan so’ng 1 yildan keyin o’tkazilishi mumkin. Ishlab chiqarish bo’linmalari xodimlari attestatsiyasi kamida ikki yilda bir marta, mutaxassislar va rahbarlar attestatsiyasi esa kamida 3-5 yilda bir marta o’tkazilishi kerak. Rahbar va mutaxassislarning attesta ts iyasi rahbariyat tomonidan belgilangan muddatlarda yil davomida o’tkaziladi. Rag’bariyatning attestatsiya o’tkazish to’g’risidagi qarori personalni boshqarish xizmati uchun attestatsiya o’tkazish jadvalini tuzish uchun asos bo’ladi. Ushbu jadval attestatsiya qilinadigan xodimlarga attestatsiya o’tkaziladigan vaqtdan kamida 1 oy oldin ma’lum qilinadi. Attestatsiya qilinadigan xodimga taalluqli barcha hujjatlar attestatsiya komissiyasiga attestatsiya boshlanishidan kamida ikki hafta ilgari taqdim etiladi. Attestatsiya o’tkazadigan komissiya a’zolari soni va tarkibi hamda komissiya vakolatining muddati korxona yoki tashkilot rahbari buyrug’i bilan tasdiqlanadi. Attestatsiya komissiyasiga uning raisi (bu odatda korxona yoki uning bo’linmasi rahbari bo’ladi) rahbarlik qiladi. Rais o’rinbosarligiga odatda korxona rahbarining personal bilan ishlash bo’yicha o’rinbosari yoki kadrlar bo’limi boshlig’i tayinlanadi. Attestatsiya komissiyasi kotibi tegishli hujjatlarni tayyorlaydi. Komissiya a’zolari odatda attestatsiya o’tkazishni ishlab chiqarishdan ajralmagan holda amalga oshiradilar.

Tayyorgarlik bosqichi xodimlar attesta ts iyasi boshlangunga 2 hafta qolgandayakunlanadi. Bu at t esta ts iya komissiyasi a’zolariga tayyorlangan hujjatlar bilan batafsil tanishib chiqish imkonini beradi. Bevosita attestatsiya o’tkazish bosqichi. U attestatsiya komissiyasi majlisiga tayyorgarlik ko’rish va uni o’tkazish davrini qamrab oladi. Komissiya majlisiga attestatsiyadan o’tadigan xodim, uning bevosita rahbari taklif etiladi.Attestatsiya komissiyasi taqdim etilgan barcha hujjatlarni ko’rib chiqib, attestatsiya qilinayotgan xodim hamda uning bevosita rahbari hisobotlarini tinglab bo’lgach, ochiqovoz berish yo’li bilan quyidagi baholardan birini berishi mumkin: - xodim egallab turgan lavozimiga loyiq; - xodim egallab turgan lavozimiga mehnat faoliyatini yaxshilagan, attestatsiya komissiyasi tavsiyalarini bajargan va bir yildan so’ngtakror attestatsiya qilingandan so’ngloyiq; - xodim egallab turgan lavozimiga loyiq emas. Attestatsiyadan o’tgan xodim mehnat faoliyatining baholari hamda attestatsiya komissiyasi tavsiyalari attestatsiya varag’ida qayd etiladi. Attesta ts iya komissiyasiga taq d im etiladigan hujjatlarning eng ko’p qo’llaniladigan turi baholash varag’idir. Baholash varag’ida xodimning amaliy va shaxsiy sifatlari qayd etilgan bo’lib, bu varaq xodimning bevosita rahbari hamda personal bilan ishlash xizmati mas’ul xodimi tomonidan to’ddiriladi. Attestatsiyadan o’tadigan xodim kasbiy bilimlari va ko’nikmalari darajasi baholanib, test sinovlaridan o’tgandan so’ng, lekin uzog’i bilan attestatsiya o’tkaziladigan vaqtdan ikki hafta oldin baholash varag’i bilan tanishadi. Attestatsiya qilinayotgan xodim uzrli sabablarga ko’ra attestatsiya komissiyasi majlisida qatnasha olmasa, uning attestatsiyasi keyingi majlislarga qoldiriladi. Xodim komissiya majlisida uzrsiz sabablarga ko’ra qatnashmayotgan bo’lsa, attestatsiya uning ishtirokisiz ham o’tkazilishi mumkin. Bu holda komissiya savollariga xodimning bevosita rahbari javob beradi. Attestatsiya natijalari attestatsiya varag’ida qayd etiladi hamda attestatsiya qilinayotgan xodimga ovoz berishdan keyin ma’lum qilinadi.

Kompaniya va firmalarda personal attestatsiyasini “Boshqaruv avtomat tizimi - attesta ts iya” dasturi orqali ham o’tkazish tajribasi mavjud. Buning uchun komp’yuterlarda personal ma’lumotlar bazasi yaratiladi. Ma’lumotlar korxonadagi “Boshqaruv avtomat tizimi - kadrlar” dasturidan olinishi mumkin. Kompaniya yoki firmada bunday dasturlar tizimi mavjud bo’lmasa, xodimlar to’g’risidagi ma’lumotlar personalni boshqarish xizmati tomonidan tayyorlanadi. Shundan so’ng rahbariyat, attestatsiya qilinayotgan xodim hamkasblari va attestatsiyadan o’tayotgan bo’ysunuvchi xodimlardan iborat uch darajali ekspert komissiyasi shakllantiriladi. Ular baholashni komp’yuter orqali attestatsiya qilinayotgan xodimning savollarga javoblari asosida amalga oshiradilar. Attestatsiya qilinayotgan xodim savollarga javoblari asosida o’zini-o’zi ham baholash imkoniga egadir. Ekspertlar bahosi hamda xodimning o’zini-o’zi baholashi asosida yakuniy baho chiqariladi hamda tegishli xulosalar tayyorlanadi. Komp’yuter orqali amalga oshirilgan attestatsiya natijasida olingan baholar xodim attestatsiyasidan kamida bir hafta avval attestatsiya komissiyasiga tahlil qilish va kelgusi ishda foydalanish uchun taqdim etiladi. Bu natija komissiya uchun yordamchi ma’lumotlar vazifasini o’taydi. Yakunlovchi bosqichda korxona rahbariyati attestatsiya natijalari bo’yicha qaror qabul qiladi. Bunda quyidagilar hisobga olinadi: - atesta ts iya qilingan xodim to’g’risida bevosita rahbarining fikr-mulohazalari bayoni; - attesta ts iya qilingan xodim faoliyatining, uning tarmoqdagi uzluksiz ta’lim tizimida malakasini oshirishining baholanishi; - attestatsiya qilingan xodim malaka, amaliy va shaxsiy sifatlarining baholanishi hamda ushbu sifatlarning ish joyi talablariga muvofiqligi; - attesta ts iya qilingan xodim faoliyati to’g’risida attesta ts iya komissiya har bir a’zosining fikri; - xodimning avvalgi attesta ts iyasi materiallarini joriy attesta ts iya ma’lumotlari bilan taqqoslash natijalari;

- attestatsiya qilingan xodimning o’zining o’z ishi va mavjud salohiyati imkoniyatlaridan foydalanishi to’g’risidagi fikri. Attestatsiyada xodimning mehnat intizomiga rioya qilishi, qo’yilgan vazifalarni hal etishdagi mustaqilligi, o’z-o’zini takomillashtirishga intilishiga alohida ahamiyat beriladi. Attestatsiya komissiyasi attestatsiya qilingan xodimni yuqori lavozimga ko’tarish, erishilgan muvaffaqiyatlar uchun mukofotlash, ish haqini ko’paytirish, boshqa ishga o’tkazish, egallab turgan lavozimidan bo’shatish va hokazolar to’g’risida tavsiya beradi. Attestatsiya komissiyasining xulosa va tavsiyalaridan korxonada kadrlar siyosatini amalga oshirishda foydalaniladi. Attestatsiya qilinayotgan xodimlarga nisbatan attestatsiya komissiyasi va rahbariyatning sub’ektiv xulosalaridan ijtimoiy himoyalash vositasi sifatida xodimga qo’yilgan baholar hamda xulosalar salmog’i (10.7- jadval) ham hisobga olinadi. Xodimni attestatsiya qilish paytida, albatta, uning mehnatiga haqto’lash shart va sharoitlari baholari, texnologiya jarayonini va ish joyini takomillashtirish yuzasidan takliflar umumlashtiriladi, personal kasb malakasini oshirish chora- tadbirlari belgilanadi. Personal attestatsiyasi xodimlarning muayyan davrdagi faoliyati natijalarini baholash bo’lib, mehnatni boshqarish umumiy jarayonining tarkibiy qismi hisoblanadi. jadval Attestatsiya baholarini salmog’i Baholar xususiyati Baholar turi, ularning mazmuni Baholar salmog’i, foiz 1.Obyektiv asos – bilimlarni nazorat qilish bo’yicha shaxsiy baholar, 1.1. Avtomat baholash tizimi, mashq qildiruvchilar, kompyuterlar orqali kasb malakasining (bilimlar, ko’nikmalar, mahorat va 30

testlar hokazolarning) bahosi 1.2. shaxsiy sifatlar bahosi (psixodiagnostika ma’lumotlari) 10 2. Obyektiv va subyektiv baholarning umumlashtirilgan guruhi 2.1. Attestatsiya komissiyasi bahosi va xulosalari 20 3. Subyektiv 3.1. Xodimning bevosita rahbar bahosi (faoliyati natijalari, samaradorligi, mehnat sifati va hokazolar) 3.2. Attestatsiya natijalari bo’yicha qaror qabul qilish huquqiga ega rahbarning bahosi 10 30 JAMI: 100 Xodimni ob’ektiv baholash uch asosiy vazifani hal etishga asoslanadi: 1. Baholashning ob’ektiv mezonlarini hamda umumiy mezonlarga aniqlik kirituvchi omillarni topish. 2. Omillarni har bir mikdor bo’yicha ifoda etish usullarini aniqlash. 3. Baholash tarkibini maqbullashtirish. Baholashning bosh masalasi - uning ko’rsatkichlarini (10.8-jadval) belgilashdir. Baholash ko’rsatkichlari bir hodda xodimning tashkiliy-ijtimoiy tizimga, ikkinchi bir holda - xodimning kasbiy talablarga muvofiqligini belgilaydi. Baholash ko’rsatkichlari g’oyat xilma-xil bo’lishiga qaramasdan ularni quyidagi uch guruhga bo’lish mumkin: 1. S h axsiy sifatlar. 2. Kasb malakasi sifatlari. 3. Mehnat samaradorligi. jadval Baholash ko’rsatkichlari

Shaxsiy sifatlar Kasbiy baholash Mehnat samaradorligini baholash E h tirosi Malaka darajasi Ishlab chiqarish va boshqa faoliyat yakunlari: mehnat unumdorligi foyda va hokazolar, jalb etigan mijozlar soni va hokazolarHulq – atvori Maxsus tayyorgarlik darajasi Intizomliligi Turdosh masalalarni bilishi Mas’ulyat hissi Tijorat zakovati Mehnatsevarlik Ishontirish qobilyati O’zaro munosabatlar o’rnata olish Rejalashtirish va ishni tashkil etish ko’nikmasi Moslasha olish qobilyati Muzokara olib borish layoqati Farosati Ishda rejalilik va bir me’yorlilikni ta’minlash Shaxsiy tabassum Topqirlik va zukkolik Do’stona munosabatlarga moyillik To’g’ri qaror qabul qila olish Tahliliy qobilyat O’ziga boysunuvchilar ishini tashkil eta olish Yetakchilik sifatlari Lavozimga muvofiqliligi Stresslarga bardoshlilik Komandada ishlay olish O’zga tanqidiy munosabatda bo’lish Tashkilotchilik qobilyatlari Aqliy salohiyat O’qishga moyillik Murosasizlik Ish tajribasi (staj) Tashqi qiyofa Ishlab chiqarishni bilish Halollik Intizomni ushlab tura olish Salomatlik Qaror qabul qilishda aniqlik va halollik Shaxsiy sifatlarni aniqlash juda oson ko’rinsa ham, ko’rsatkichlarning ushbu guruhini tanlash, tavsiflash va hisoblashda jiddiy muammolar yuzaga chiqadi. Bu shaxsiy sifatlar qo’rsatkichlari muayyan darajada cheklanganligi, ularni baholashda sub’ektivizmdan qochishning murakkabligi, shaxsiy sifatlar namoyon bo’lishini bevosita kuzatish imkoniyati yo’qligi bilan bog’liqdir.

Xodim muayyan ishni bajarar ekan, uning mehnat faoliyati, erishgan natijalarini baholash qiyin emas. Ammo bu faoliyat jarayonida uning shaxsiy sifatlari ochiq-ravshan namoyon bo’lmaydi. S h uning uchun shaxsiy sifatlarni baholashga juda ehtiyotkorlik bilan yondashish zarur. Kompaniya va firmalarda personalni baholashning turli uslublari (reyting, tabaqalash, test sinovlari, xodim to’g’risida menejer fikr-mulohazalaridan iborat bayon uslubi, baholash markazlari va hokazolar) mavjud (rasm). Xodimlarni baholash ko’pdan buyon qo’llanilib kelinmoqda jihatdan xodimlarni baholashning tadrijiy rivojlanishi (jadval) diqqatga sazovordir. jadval Personalni baholash tizimlari yaratilishi bosqichlari Baholashning dastlabki usullari Tarjimai hol bayoni Ixtiyoriy ravisda og’zaki yoki yozma Tafsifnomalar tizimi Hodim muayyan davrda bajargan ishining bayoni Ijroni baholash Hodim muayyan davrda bajargan ishining bayoni Etalon usuli Eng yaxshi hodin bilan taqqoslash (masalan, o’z vaqtida O’zbekistonda mashinada eng ko’p paxta tergan kombayn haydovchisiga tenglashtirish) Matritsa usuli Hodim amaliy sifatlarni talab etiladigan sifarlar, masalan xizmat yo’riqnomasi bilan taqqoslash Yillik formalar Ekspert hodimlarning guruhlashtirilgan sifatlaridan Personalni baholash uslublari Personalni baholash uslublari Salohiyatni baholash shkala usuli baholashning grafig usuli koeffitsientli balli tabaqalash juftlar bo’yicha taqqoslash standart baholash usuli maqsadlar bo’yicha boshqaruv usuli “ 360 ° attestatsiya” tarjimai holler, anketalash suhbatlashish shaxsiy sifatlarni tekshirish bo’yicha test sinovlari salohiyatni aniqlash bo’yicha seminarlar guruhiy va shaxsiy mashqlar amaliy o’yinlar rasm. Personalni baholash uslublari

bo’yicha baholash tasniflarini erkin tanlash tizimi baholanayotgan shaxsga enf mos sifatlar tanlab olinadi. Erkin tanlashda baholanadigan sifatlar miqdori cheklanmaydi. Yillik formalar bo’yicha baholash tasniflarini majburiy tanlash tizimi Bu yuqoridagi usulga o’xshash. Ammo guruhlashtirilgan sifatlar majburiy tanlanadi. Tizimning ikkinchi turi yillik tasniflardan o’xshash turlarini tanlash Hodisalar bo’yicha baholash Ishdagi nuqsonlar tahlil etiladi yoki baholanayotgan xodimning murakkab va og’ir sharoitida o’zini tutisgi baholanadi. Avval qo’yilgan maqsadga etishish bo’yicha bahollash U bir necha bosqichdan iborat: maqsadni qo’yish va rahbar bilan birga muhokama etish, oraliq narozat, yakuniy muhokama Baholashning aralash usullari (XX asrning 20- yillari) Baholarni jamlash usuli Ekspertlar tomonidan u yoki bu hislatlarni qanchalik tez – tez namoyon bo’lishini aniqlash Hodimlar guruhlarini baholash tizimi Masalan, “a’lo”, “yaxshi”, “qoniqarli” baholash Baholashning grafik usuli Diapazonlarni (kar’era zonasi, mukofatlash zonasi ) ajratish Modellashtirilgan vaziyatlarning tahlili Baholash markazlarida turli usullar (keys – usul, bahs va hokazo)dan qo’llangan holda ishlatiladi. Ekspertlar ishtirokida guruhda bahs Aniq muammoni muhokama qilish bo’yicha tabiiy tajriba vaziyatlarida mustaqil usul sifatida qo’llaniladi Baholashning miqdoriy usullari ( XX asr oxiri XXI asr boshi) Tartib bo’yicha tasniflash tizimi Hodimlarni biror belgi bo’yicha tabaqalash. Natija – tabaqa yig’indisi Juft taqqoslash usuli Matritsalarni sifat musobaqalari kabi to’ldirish. Har juftlikda 0 va 1 qo’yiladi. Balli baholash usuli Har bir ekspert bir hodimga maxsus shkala bo’yicha ball qo’yadi Hodimning han alohhida sifatlarini, ham umuman o’zini XX asr 20 yillarida mehnat unumdorligini oshirishda hodimlar ishtiroki darajasini aniqlash uchun qo’llanila boshlangan. 70 yillarda rahbar va mutaxassis faoliyatini

koeffitsentli baholash baholashda foydalanilgan. Hozir nodavlat tashkilotlarda qo’llanilmoqda Baholash usuli Samarali va samarasiz faoliyatni belgilaydigan asosiy bayon etiladi. Bu hodimning qaysi sifatlarini takomillashtirishni aniqlashga xizmat qiladi Maqsadlar bo’yicha baholash Horijda eng ko’ qo’llaniladigan usul. U to’rt asosiy tamoyilga asoslangan: - Aniq va ravshan maqsadlar qo’yish - Bu maqsdlarni asoslash va qabul qilishda rahbarlar va hodimlarning birgalikdagi ishtiroki;. - Qo’yilgan maqsadlarni bajarish muddatlari chegaralarini belgilash; - Baholash natijalari bo’yicha uzviy aloqa (rahbardan hodimga, hodimdan rahbarga ) Personalni baholashning noan’anaviy usullari keyingi 10-15 yil ichida qo’llanila boshlandi. Shu sababli hozirgi vaqtgacha ularni tajriba usullari deb atashadi. Shunday bo’lsa-da, personalni baholashning noan’anaviy usullari ko’pgina kompaniya va firmalarda tobora keng ko’lamda qo’llanilmoqda. Ulardan eng ommalashgani „360° attestatsiya” nomini olgan. “360° attestatsiya" usulida xodim bevosita o’z rahbari, o’z hamkasblari va o’ziga bo’ysunadigan xodimlar tomonidan baholanadi. Attestatsiyani amalga oshirish yo’llari (barcha attestatsiya qilinayotganlar bir xil formani to’ldiradilar, xodimni hamkasblari va unga bo’ysunuvchilar tomonidan baholash hay’atlari orqali amalga oshiriladi) ko’p bo’lishi mumkin. Lekin ularning mohiyati bitta: xodimni har taraflama (360° asosida) attesta ts iya qilishni baholashdir. Baholashning psixologik usullari noan’anaviy attesta ts iyaning yana bir turi hisoblanadi. Bunda malakali psixologlar maxsus testlar orqali xodimlarda u yoki bu sifatlarning naqadar rivojlanganligini aniqlaydilar. Ushbu usulda an’anaviy attestatsiyadan farqli o’laroq, natijalar (egallab turgan lavozimida samarali faoliyat yuritayotganligi) emas, balki xodimning salohiyati aniqlanadi. Kompaniya va

firmalarda bu usul asosan bo’lajak rahbarlardagi etakchilik sifatlarini aniqlashda ishlatiladi. O’zini tutishning kutilayotgan modeli shkalasi. Ba’zan BARS texnikasi ham deb yuritiladigan ushbu usul rahbar tomonidan baholanayotgan xodimning muayyan sifatini tanlashni talab etadi. Masalan, attestatsiya qilinayotgan xodimning rahbari „Stressga bardosh berish qobiliyati” ustunida mazkur savolga javoblardan birini tanlashi kerak bo’ladi. Y a ’ni „Men mazkur xodim stress sharoitida o’zini quyidagicha tutadi, degan fikrdaman” jumlasi bilan boshlanadigan javob variantlaridan biri tanlanadi: Vazminligini saqlab qoladi - 5 Kayfiyati tushadi - 4 Jahdi chiqadi - 3 Betartib ish tutadi - 2 O’zini nazorat qila olmay qoladi - 1 Attesta ts iya maqsadlaridan kelib chiqqan holda uning ikki tarkibiy qismini farqlash kerak: - mehnatni baholash; - personalni baholash. Mehnatni baholash personal mehnatining real mazmuni, sifati, hajmi va intensivligini rejalangani bilan taqqoslashni nazarda tutadi. Bu rejalar odatda yillik va joriy rejalar, dasturlar, texnologiya shartlarida aks ettirilgan bo’ladi. Mehnatni baholash mehnat: - miqdori; - sifati; - intensivligini aniqlashga xizmat qiladi. Personalni baholashdan maqsad esa xodimning u shug’ullanayotgan faoliyat turi vazifalarini bajarishga tayyorligi darajasini aniqlash, shuningdek uning martabasi istiqbolini baholash uchun shaxsiy qobiliyati imkoniyatlarini aniqlashdir. Hozirgi vaqtda kompaniya va firmalarda har bir ish o’rni uchun ichki standartlar ishlab chiqilgan. Ularda korxonalarda u yoki bu ixtisoslik bo’yicha

ishchi, xizmatchi, mutaxassis qaysi amaliy va shaxsiy sifatlarga ega bo’lishlari kerakligi aniqbelgilab qo’yilgan (rasm). Yuqoridagi talablardan kelib chiqqan holda, mutaxassislar attestatsiyasini tashkil etishga batafsilroq to’xtaylik. Eng avvalo, ixtisosliklar faoliyatini baholashning asosiy mezonlariga aniqlik kiritish lozim bo’ladi. Amaliyotda ular asosan quyidagilardan iborat ekanligi ma’lum: — ixtisosligi bo’yicha malaka; — ijodiy faollik; — xizmat vazifalari hajmi, sifati va tezkorligi; — mehnat jamoasida qulay muhit yaratish qobiliyati; — intizomliligi; — bajaradigan ishining murakkabligi va hajmi; — ijtimoiy faolligi; — mutaxassis mehnat samaradorligiga ta’sir ko’rsatuvchi boshqa amaliy, maxsus va shaxsiy sifatlari. Mutaxassisning ixtisosligi bo’yicha malakasi quyidagi omillar bo’yicha baholanadi: Korxonani rivojlantirish strategiyasi maqsadlari Korxonaning personal malakasiga talablar Personal muhim kasbiy sifatlari bayoni Korxona ichki kasb standartlari Ma’lumoti Ish tajribasi Sog’lig’i Asosiy ko’nikmalar Asosiy bilimlar Psixologik xususiyatlar Hujjatlar bilan tasdiqlanadi Kasb malakasi bo’yicha testlar Psixologik testlar Kadrlar bo’yicha qaror qabul qilish uchun baholash natijalari rasm. Korxona ichki kasb standartlari

- maxsus ma’lumotdarajasi; - mazkur xizmat vazifasidagi ish tajribasi; - ixtisosligi bo’yicha ish tajribasi; - korxona uzluksiz ta’lim tizimida umumiy va maxsus bilimlarini oshirishi; - ushbu korxonadagi ish staji (bu mutaxassisning ishlab chiqarish xususiyatlari va sharoitlaridan xabardorligi darajasini ko’rsatadi); - malaka oshirishi davriyligi (mutaxassis bilim va ko’nikmalari hozirgi davrda tez eskirib qolishini hisobga olgan holda kamida 5 yilda bir marta yangilab turilishi kerak). Mutaxassisni baholash mezonlarini ikki guruhga birlashtirish mumkin: 1. Mutaxassis amaliy sifatlari mezonlari. Bularga xodimning kasbiy malakasi, o’z faoliyatini aniq rejalashtirish va tashkil etish qobiliyati, topshirilgan ish uchun mas’uliyat hissi, topshiriqni bajarishi, ishchanlik, odamlar bilan aloqa o’rnatish layoqati kiradi. 2. Mehnat ulushini baholash. Mazkur guruh mezonlari sifatida xodim ishidagi yangilik darajasi va ijodkorlik belgilari, loyihalashtirilayotgan texnologik jarayonlar yoki konstruktorlik echimlar murakkabligi, bajarayotgan ishlarining xilma-xilligi, unga yuklangan rahbarlik ko’lami va murakkabligi, xizmat vazifalaridan kelib chiqadigan mas’uliyati darajasi qo’llaniladi. Bu ikki guruh mezonlari miqdoriy ko’rsatkichlari qo’'shilib, mutaxassisning kompleks bahosi chiqariladi. Mutaxassis kompleks bahosi quyidagicha aniqlanadi: L = L 1 K 1 + L 2 +K 2 , bunda, L - mutaxassisning kompleks bahosi; L 1 - mutaxassis amaliy sifatlari baholari yig’indisi; K 1 - kasbdarajasi koeffi ts enti; L 2 - mutaxassis faoliyati amaliy natijasi;

K 2 - mutaxassis xizmat vazifalari murakkabligi koeffi ts ienti. Mutaxassis mehnat ulushi samaradorligini ball orqali baholash usuli ham mavjud. Mazkur usul ko’rsatkichlari quyidagilardan iboratdir: - bajarilayotgan ishning murakkabligi, sifati, hajmi darajasi; - ish vaqtidan foydalanishi; - ishdagi yangilik va ishga ijodiy yondashuv; - mutaxassisning o’z kasb malakasi darajasini oshirishga munosabati; - ijtimoiy hayotdagi faollik; - xulq-atvor madaniyati. Mutaxassis faoliyatini baholashda u yoki bu ko’rsatkichlarni tanlash attestatsiya o’tkazish uchun tanlangan usulga bog’likdir. Mutaxassisni attesta ts iya qilishda odatda quyidagi usullardan birini tanlash mumkin: - bayon usullari; - aralash usullar; - baholashning sun’iy - miqdoriy usullari. Bayon usullariga eng avvalo tarjimai hol bayoni asosida mutaxassis faoliyatini baholash tajribasini kiritish mumkin. Ushbu usullar guruhiga shuningdek, rahbarlar tomonidan mutaxassis faoliyatiga og’zaki yoki yozma tavsif berish ham taalluqlidir. Bayon usullariga yana quyidagilar kiradi: „Muammoli voqealar" usuli. U mutaxassis tomonidan attestatsiya qilinayotgan davr faoliyatida erishgan eng yuksak natijasi yoki yo’l qo’ygan kamchiliklarini qayd etishdan iboratdir. Guruhiy bahs usuli. Bu usulda ekspertlar guruhi (bu guruh tarkibida attestatsiya qilinayotgan mutaxassisning bevosita rahbari ham bo’lishi mumkin) mutaxassis bilan uning faoliyati haqida yakkama-yakka suhbatlashadi. Ana shu suhbat yakunlari asosida attestatsiya qilinayotganlar orasidan eng malakali, tashabbuskor, ishchan, mas’uliyat hissi kuchli, mustaqil faoliyat ko’rsatishga qodir mutaxassislar tanlab olinadi.

Taqqoslash usullari ham bayon usullari guruhiga kiradi. Taqqoslash quyidagi usullarda amalga oshiriladi: - etalon usuli. Ushbu usulda korxonadagi eng yaxshi mutaxassislar etalon sifatida qabul qilinadi. Firma mutaxassislari faoliyati ana shu etalon hamkasblari mezonlariga taqqoslash asosida attesta ts iya qilinadi; - matritsa usuli. Bu usulda mutaxassisning amaliy sifatlari u egallab turgan lavozim uchun talab qilinadigan sifatlarga taqqoslanib, attestatsiya qilinadi; - erkin yoki majburiy tanlov usuli. Mazkur usulda ham attesta ts iya qilinayotgan mutaxassis sifatlari avvaldan belgilab qo’yilgan talablarga taqqoslanadi; - aralash usullar asosida ham bayon tamoyili yotadi. Lekin bu holda baholash miqdoriy ko’rsatkichlar yordamida amalga oshiriladi. Ularga quyidagilar kiradi: 1. Baholarni jamlash usuli. Mutaxassisning baholangan sifatlari ballari yig’indisi asosida attesta ts iya xulosasi chiqariladi. 2. Belgalangan guruhlar usuli. Attesta ts iya qilinayotgan mutaxassislar namoyon etgan sifatlari bo’yicha guruhchalarga bo’linadi. S h undan so’ng bu guruhchalardagi sifati quyi ball bilan baholangan mutaxassislar yuqori ball olgan mutaxassislar bilan almashtiriladi. 3. Test sinovlari. G’arb davlatlarida keng tarqalgan usul. Hozirgi vaqtda O’zbekistonda ham keng qo’llanilmoqda. Bu usulda mutaxassislar test savollari javoblariga qarab attesta ts iya qilinadilar. Baholashning sun’iy miqdoriy usullari. Ularni qo’llash orqali mutaxassis faoliyatining miqdoriy ko’rsatkichlari to’g’risida muayyan darajada xolis xulosalar chiqarish mumkin. Bunday usullar guruhiga quyidagilar kiradi: 1. Tabaqalashtirish usuli. Mutaxassislar sifatlariga qo’yilgan ballar taqqoslanadi. 2. Juftlik taqqoslash usuli. Bunda attestatsiya qilinayotgan mutaxassis ism-sharifi avvaldan belgilab qo’yilgan tartibga asosan alohida varaqlarda qayd qilinadi. So’ng har bir mutaxassis faoliyati baholari boshqa ixtisosliklar

baholanishi bilan taqqoslanadi. Bu belgilab qo’yilgan mezonlar bo’yicha juftlikda eng yaxshi ko’rsatkichga ega mutaxassisni aniqlash imkonini beradi. 3. Ball orqali erkin baholash usuli. 4. Mutaxassis amaliy sifatlarini grafik usulda baholash. 5. Koeffi ts entli baholash usuli. Y u qorida keltirilgan bu usullarni shartli deyish mumkin. C h unki amaliyotda har bir usul alohida-alohida emas, balki umumlashtirilgan holda qo’llaniladi. Mutaxassis sifatlari to’g’risida ob’ektiv tasavvur hosil qilish uchun uning faoliyatini holis baholashda kamida 20-25 ta mezon tanlanishi talab etiladi. Bu sifatlar baholanishi (jadval) quyidagicha bo’lishi mumkin. jadval Mutaxassis kasb sifatlarini baholash Mutaxassis Baho (ekspertlarning o’rtacha bahosi) Ixtisoslikka oid bilimlar 4.23 Kasb ko’nikmalari va mahorati 4.07 Xizmat faoliyatiga oid me’yoriy hujjatlardan xabardorligi 4.50 Kasbiy tajribani boyitish va yangilashga layoqati 4.20 Egallab turgan vazifasida tajribasidan ijodiy foydalanish layoqati 4.33 Kasbiy tajribasidan ijodiy foydalanish layoqati 4.50 Mutaxassis sifatlari bo’yicha baho 4.38 Personal, shu jumladan mutaxassis faoliyatini ifodalash uchun baholash universal blanki ham mavjud. Ushbu blanqda ko’rsatkichlar mezonlari baholar shkalalarida guruhlashtirilgan holda bo’ladi (jadval). jadval Personal faoliyatini baholash mezonlari Ko’rsatkichlar Mezonlar Baholar shkalasi Ixtisosligiga Chuqur mutaxassis, har taraflama bilimlarga ega , 5,0

oid bilimlar bu bilimlar tizimi to’g’risida yaxlit tasavvuri bor. Fikrlash salohiyati o’z ixtisosligi sohasidamurakkab nazariy vazifalarni hal etishga qodir Mustahkam va tizimli bilimlarga ega, o’z ixtisosligi sohasida nazariy vazifalarni hal etishga qodir 4,5 – 4,0 Ixtisosligiga oid vazifalarni qoniqarli hal etish uchun bilimlarga ega 3,5 – 3,0 Bilimlari yuzaki, tizimli emas , ixtisosligiga oid vazifalarni mustaqil hal qilishga qodir emas 2,5 – 2,0 Kasbiy ko’nikma va mahorat Kasboy ko’nikma va mahorati yuksak rivojlangan, ixtisosligiga oid amaliy vazifalarnibajarishni ta’minlaydi 5,0 Kasbiy ko’nikma va mahorati rivojlangan, ixtisosligiga oid vazifalarni hal etish tegishli darajasini ta’minlaydi 4,5 – 4,0 Kasbiy ko’nikma va mahorati qoniqarli, ixtisosligiga oid vazifalarni o’zgalar yordamida yetarli darajada hal qilishni ta’minlaydi 3,5 – 3,0 Kasbiy ko’nikma va mahorati yaxshi rivojlanmagan, hodim ulardan amaliy faoliyatda foydalanishda doimiy nazorat talab etiladi. 2,5 – 2,0 Xizmat faoliyatiga oid hujjatlarni bilishi Me’yoriy hujjatlarning mazmunini har taraflama va chuqur biladi, amaliy faoliyatda ulardan ongli tavishda foydalanadi. O’zi mustaqil ravishda me’yoriy hujjarlar ishlab chiqa oladi 5,0 Hujjatlar mazmunini yaxshi biladi, amaliy faoliyatda ulardan doimo foydalanishga intiladi 4,5 – 4,0 Hujjatlar mazmuni bilan tanishadi, lekin ular bilan doim ishlashga layoqati sust rijovlangan. Me’yoriy hajjatlar talablari buzilishi hollariga yo’l qo’yadi. 3,5 – 3,0 Hujjatlarni yuzaki biladi. Amaliy faoliyatda ular talablarini hamishi ham hisobga olmaydi. Me’yoriy 2,5 – 2,0

hujjatlar talablari ko’pol buzilishi hollariga yo’l qo’yadi Ixtisosligiga oid ko’nikmalarni boyitish va yangilash layoqatlari Ixtisosligiga oid bilimlar, ko’nikma va mahoratini oshirish ustida faol sobitqadamlik bilan, muntazam va samarali ish olib boradi. Ixtisosligi sohasidagi yangiliklarni amalga oshirish va qo’llab – quvvatlashga qodir 5,0 Ixtisosligiga oid ko’nkmalarni oshirish va yangilash ustida sidqidildan va samarali ish olib boradi. Kasbiy faoliyatiga tashabbuskorona munosabatda bo’lishga moyil 4,5 – 4,0 Ixtisosligiga oid ko’nikmalarni zaruratga qarab boyitib va yangilab boradi. Yangiliklarga eskicha munosabati tufayli nisbiy faoliyat natijalari bo’yicha boshqalardan ajralib turmaydi 3,5 – 3,0 Ixtisosligiga oid ko’nikmalarni sust rijovlantirib boradi, kasbiy faoliyati natijalari bo’sh, yangiliklarni yaxshi qabul qilmaydi 2,5 – 2,0 Egallab turgan lavozimida tajribadan foydalanish darajasi Xizmar vazifasini yuksak sifat bilan bajaradi, hamisha xizmat vazifalari talablarini oshirib bajaradi 5,0 Tajribasi xizmat vazifasi talablariga muvofiq , xizmat vazifalarining uddasidan chiqadi 4,5 – 4,0 Xizmat vazifalariga asosan muvofiq, biroq bu vazifalarni hamisha ham talab etilgan sifat bilan bajarmaydi. Xizmat vazifasida kasb tajribasini boyitish imkoniyatlari tugamagan 3,5 – 3,0 Kasbiy tajribasi yetarli emas . Xizmat vazifalarini bajarishda talab etiladigan sifatga erishmagan 2,5 – 2,0 Kasbiy tajribadan ijodiy Ixtisosligiga oid murakkab vazifalarni to’gri baholash hamda ularni hal qilishning yangi samarali yo’llarini topishga qodir 5,0 To’plangan tajribani tanqidiy baholash hamda 4,5 – 4,0

foydalanishga layoqati ixtisosligiga oid vazifalarni malakali hal etishda undan foydalanishga qodir Ixtisosligiga oid vazifalarni mustaqil ravishda yangicha yo’llar bilan hal etishga intiladi. Odat bo’yicha faoliyat ko’rsatishni ma’qul ko’radi 3,5 – 3,0 Ixtisosligiga oid vazifalarni faqat an’anaviy yo’l bilan hal eta oladi. O’z sohasidagi yangiliklarni qabul qilaydi yoki rad etadi 2,5 – 2,0 Bu attesta ts iya xolisligini ta’minlash maqsadida qilinadi. Chunki tajribada amaliy sifatlari bir-biridan sezilarli darajada farq qiladigan ikki mutaxassisning attestatsiya natijalariga ko’ra bir xil ball to’plashlari hollari uchraydi. Attestatsiya o’tkazishdan avval ekspertlarga personal faoliyatini, ular amaliy va shaxsiy sifatlarini ob’ektiv baholash, qo’yiladigan ballar sub’ektiv fikrlarga emas, aniq faktlarga asoslanishi zarurligi uqtirilishi kerak. S h uningdek, attesta ts iya komissiyasining barcha a’zolari personal u yoki bu sifatlarini baholashda yagona mezonlarga tayanishlari ham muhimdir. Universal baholash blanki xuddi shu maqsadga xizmat qiladi. Attestatsiyada oddiy tartibda ijro etiladigan talablarga alohida e’tibor qaratish lozim. Xodim ayni paytda bajarib turgan ishi uchun zarur bo’lmagan sifatlar quyi baholanishi bo’yicha uning xizmat vazifasiga muvofiqligi to’g’risida xulosa chiqarish maqsadga muvofiq emas. Bunday baholar faqat xodim boshqa vazifaga o’tkazilayotgan yoki lavozimda ko’tarilish uchun zaxiraga kiritilayotgan bo’lsa hisobga olinishi lozim. Y o sh mutaxassislar boshqa xodimlarga nisbatan 2-3 baravar ko’proq attesta ts iya qilinadi. Bu ular har yarim yilda kamida bir marta attesta ts iya qilinishi kerakligidan dalolat berib turibdi. Rahbar xodimlar attestatsiyasini o’tkazishga ega katta tayyorgarlik ko’rish talab etiladi. Chunki ular faoliyatini baholash u yoki bu rahbar o’z vazifasini qanday bajarayotganligini aniqlash bilan bir qatorda, u qanday yordamga muhtojligi, bu rahbardan kelgusida qanday foydalanish mumkinligiga oydinlik

kiritadi. Malaka oshirish, kadrlarni joy-joyiga qo’yish istiqbolli rejalarni tuzishga yordam beradi.

O'xshashlar

Personal kar’erasini rejalashtirish va rivojlantirish

Biznеsni baholashning qiyosiy yondashuv usuli

Biznеsni baholashning xarajatli yondashuv usuli

Personalni rejalashtirish

Investisiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy baholashning uslubiy asoslari