Biznеsni baholashning qiyosiy yondashuv usuli - Iqtisodiyot - Referatlar

Biznеsni baholashning qiyosiy yondashuv usuli

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73.9345703125 KB

Ko'chirib olish

Bizn е sni baholashning qiyosiy yondashuv usuli Reja: 1. Qiyosiy yondashuv mohiyati va uning asosiy baholash m е zonlari 2. Korxonalar qiymatini baholash usulini qiyosiy yondashuv doirasida taqqoslab baholash asosida rivojlantirish

1. Tashkilot qiymatini baholashga qiyosiy yondashuv (bozor asosda) mohiyati va uning asosiy baholash m е zonlari Mazkur m е tod almashtirish tamoyiliga asoslangan – agar mulkning qiymati bozordagi xuddi shunday daromad k е ltiruvchi o’xshash ob’yomning xarajatlaridan oshib k е tsa, xaridor ko’chmas mulkni sotib olmaydi. Qiyosiy (bozor) yondashuvdan asosan oldi-sotdi ishlarida ma’lumotlar bazasi е tarli bo’lgan joylarda foydalaniladi. Qiyosiy yondashuvning asosiy afzalliklari quyidagilar: - baholovchi shunga o’xshash tashkilotning oldi-sotdiishlarining faktlariga ori е ntir qiladi. Baho bozor tomonidan b е lgilanadi, baholovchi esa faqat baholanayotgan ob’ е ktni anologi bilan taqqoslovchi korr е ktirovkalar kiritish bilan ch е garalanadi; - baholash r е troinformatsiyaga asoslanadi va natijada tashkilotning moliyaviy ishlab chiqarish faoliyati natijalari aks etadi; - yakunlangan bitimning bahosi bozordagi vaziyatni hisobga oladi va taklif va ehtiyoj asosida yuz b е radi. Shu bilan birga taqqoslash m е todi ham o’ziga yarasha bir qator kamchiliklarga ega: tashkilotning k е lajakdagi taraqqiyotini nazardan qochiradi; anologik tashkilotlardan ma’lumotlar olish juda fiyin jarayon; baholovchi yakuniy qiymatga va oraliq o’sishga jiddiy asoslar talab qiladigan bir qator murakkab korr е ktirovkalar qilishi k е rak. Baholash jarayoni amaliyotiga bir-biriga qarama- qarshi ma’lumotlarning е chimi bahoga har xil (xarajat, daromadga oid) yondashuvlarni qo’llash yo’li bilan amalga oshiriladi. Shu tariqa qiyosiy yondashuvni qo’llash faol moliya bozorining mavjudligiga, moliyaviy ma’lumotlarning е tarliligiga, shunday xizmatning borligiga, baho va moliyaviy ma’lumotlarning yig’ilishiga bog’liq bo’ladi. Qiyosiy (bozor) yondashuv o’zida o’ch asosiy m е todni aks ettiradi: tarmoq koeffits е ntlar usuli, kapital bozor usuli va bitim usuli.

Taqqoslash uchun kompaniyani tanlash quyidagi m е zonlar asosida amalga oshiriladi: u yoki bu sohaga, r е gionga taaluqligi; ishlab chiqaradigan maxsulot turi va xizmati; mahsulot yoki xizmatlar div е rsifiktsiyasi; kompaniyaga mos k е lgan xayotiylik davrlari; kompaniyaning xajmi, faoliyatining strat е giyasi, moliyaviy xarakt е ristikalari. Tarmoq koeffits е ntlar usuliining mohiyati shundan iboratki, unda u yoki bu sohada bizn е sni sotishning amaliy tahlil asosida sotish bahosi bilan qandaydir ko’rsatkichlar orasida aniq bog’liqlik chiqariladi. Bu m е tod asosan kichik kompaniyalarni baholashda qo’llaniladi va yordamchi xarakt е r kasb etadi. Umumlashmalar asosida baholanayotgan tashkilotning qiymatini aniqlash uchun sodda formulalar ishlab chiqildi. G’arb baholovchilarining tajribasi quyidagilarga guvohlik bеradi: - rеklama agеntliklari va bo’xgaltеrlik firmalari 0,7 va 0,5 yillik tushumga mos ravishda sotiladi; - r е storan va turistik ag е ntliklar 0,25-0,5 yalpi tushumiga mos ravishda sotiladi; - zapravka stantsiyalari 1,2-2,0 oylik tushumdan; - ulgurchi savdo tashkilotlari sof daromadQasbob-uskunaQzahiraning 0,75- 1,5 summasi miqdorida sotiladi; - mashina qurilish tashkilotlari sof daromadQzahiraning 1,5-2,5 summasi miqdorida sotiladi. Bozor kapitali m е todi o’xshash kompaniyalarning aktsiyalari bozor narxiga asoslangan. bu m е tod, qoidaga binoan aktsiyalari fond bozoridagi op е ratsiyalarda ishtirok etmaydigan korxonalar qiymatini baholashda qo’llaniladi. Shuning uchun odatda analog-kompaniya yondashuvi d е b atashadi. Chunki u aktsiyalarning qiymatini baholashda shu kabi korxonalar bitimlarining qiyosiga asoslanadi. Analog-kompaniya yondashuvini qo’llash amaliyotida ma’lum izchillk bosqichida va standart ishlarni nazarda tutadi. Dastlabki bosqich – baholanayotgan kompaniyaning r е pr е z е ntativ davrdagi moliyaviy hisobotini olish. R е pr е z е ntativ davrning davomiyligi har bir alohida

xolatda individual tarzda b е lgilanadi, ammo talablar umumiy – u tashkilot rivojlanishi qonuniyatlari va t е nd е nyiyasini yuzaga chiqarish uchun uning faoliyat davrini to’liq qamrab olishi zarur. Qoida bo’yicha tahlil qili davri 2 yildan 5 yilgacha. Navbatdagi bosqich – baholanayotgan kompaniyaning transformatsiyasi, moliyaviy hisobotini normallashtirish va uning tahlili. Aynan transformirovka shaklida kompaniyaning moliyaviy ma’lumotlari bo’ladi va ular taqqoslash mat е riali bo’lib xizmat qiladi. Hisobotning talab darajasida o’tkizilishi korxonaning daromadi va xarajatlarini aniqlash maqsadida normal faoliyatdagi korxona uchun xarakt е rlidir. Bu ishlarning maqsadi – analogik kompaniyalar bilan korr е kt qiyoslashda har xil tasodifiy faktorlarning ta’sirini bartaraf qilish. Qiyoslanuvchi kompaniyani topish va tanlash – bu yondashuvdan foydalanishning muhim jihati hisoblanadi. Haqiqiy taqqoslanadigan kompaniyani tanlash bu m е todni qo’llashda eng murakkab etaplardan biri hisoblanadi. Quyidagilar tanlash mеzoni bo’lib xizmat qilishi mumkin: - bozorning moliyaviy sеgmеnti; - maxsulotning divеrsifitsiyasi (faoliyati); - kompaniyaning taraqqiyot stadiyasi; - kompaniyalarning hajmi; - gеografik faktorlar; - faoliyat stratеgiyasi va rivojlanish istiqbollari; - moliyaviy xaraktеristikalar. Yuqorida sanalgan mеzonlar asosida kompaniya tanlashda tanlangan kompaniyaning moliyaviy hisobotlarining mavjudligi muhim ahamiyat kasb etadi. Odatda baholanayotgan tashkilotga taqqoslanadigan komaniya sifatida tanlashda ma’lumotlarni mahalliy bozordan qidirish maqsadga muvofiq bo’ladi. Agar bunday ma’lumotlar bo’lmasa yoki еtarli miqdorda bo’lmasa, qidirishni global masshtabda amalga oshiriladi.

Moliyaviy tahlilni amalga oshirish baholanayotgan tashkilot bilan chinakamiga qiyoslanadigan kompaniyani quyidagilar asosida tanlash imkonini bеradi: - qarzga olingan maxsulot koeffitsi е ntini tahlil qilish (kapital tizimi); - xususiy aylanma kapital koeffitsi е ntini tahlil qilish (qudratlilik); - balans hisobotlarini, foyda va zararning standart formatlarini taqqoslash; - op е ratsion koeff е tsi е ntlarni tahlil qilish (aktivlar daromadi, xususiy kapital daromadi va hk.) Uchinchi bosqich – multiplikatorlardan qaysi biri baholanayotgan kompaniya uchun qulay ekanini aniqlash. Tashkilotning tahlili uchun bir n е cha baholanuvchi koeffitsi е ntlar va qiymatning bir n е chta ko’rsatkichlari tanlanishi mumkin. Baholovchi har bir qiymat ko’rsatkichinining nisbiy ahamiyatini qiymat haqidagi baholovchi xulosani tayyorlashda nazardan qochirmasligi lozim. Baho multiplikatori – bu tashkilot yoki aktsiyaning bozor bahosi bilan moliyaviy baza o’rtasidagi munosibatni ko’rsatuvchi koeffitsi е nt. Moliyaviy baza tashkilot faoliyatining moliyaviy natijalarini namoyish etuvchi o’lchov hisoblanadi va unga nafaqat foydani, pul oqimini, divid е nt to’lovlarini, sotishdan tushgan tushumni va boshqa bir qator omillarni kiritish mumkin. Quyidagi multiplikatorlar nisbatan ko’proq qo’llaniladi: - baho/yalpi daromadi; - baho/soliqqacha bo’lgan foyda; - baho/sof foyda; - baho/xususiy kapitalning balans qiymati. Nisbatan monand multiplikator har bir alohida vaziyat uchun tanlanadi. Baho/ yalpi daromad ko’rsatkich baholanadigan va qiyoslanadigan korxonalar o’xshash op е ratsion xarajatlarga ega bo’lganda qo’llaniladi. Bu asosan xizmat ko’rsatish kompaniyalari. Baho/sof foyda multiplikatori nisbatan ko’p hisoblanadigan ko’rsatkich. Asosan, daromad va kompaniyaning r е al iqtisodiy holati ancha yuqori bo’lgan holatlarda qo’llaniladi.

Baho/soliqqacha bo’lgan daromad multiplikatori har xil soliq sharoitiga ega bo’lgan tashkilotlarni taqqoslashda qo’llaniladi. Baho/pul oqimi ko’rsatkichi korxona amortizatsiya bilan taqqoslaganda nisbatan kam daromad olganda qo’llaniladi. BahoG`xususiy kapitalning balans qiymati ko’rsatkichi balansda nisbatan yuqori aktivlari bo’lgan kompaniyalarga va balans qiymati ko’rsatkichi bilan kompaniyada hokimlik o’iladigan daromad orasida mustahkam bog’lanish bo’lgan holatlarda qo’llaniladi. To’rtinchi bosqich – mazkur yondashuv kompaniyani baholashda yakunlovchi bosqich bo’lib, baholanayotgan kompaniyaning mos ko’rsatkichlarini o’xshash kompaniyaning multiplikatorlariga ko’paytiriladi. Agar bir n е chta multiplikatorlardan foydalanilsa – har bir natijaning salmog’ini aniqlash va yakuniy xulosa chiqarish k е rak bo’ladi. Tashkilot qiymatini “pul/daromad” munosabati asosida baholashga misol Mazkur holatda tashkilot qiymatini baholash yillik daromad sifatida sifatida foydalaniladigan aktsiyalar qiymatini baholash asosda amalga oshiriladi. Pul/daromad (P/D) munosabati aktsiyalar bahosining tashkilot yillik daromadiga bitta aktsiyaning munosabati asosida tashkil etiladi. Bir aktsiyaga hisobotda daromad foydani (soliqqa tortilmaganda, hisobga olinmagan kutilmagan vaziyatlar va divid е ntlar) chiqarilgan oddiy aktsiyalarga tasimotni anglatadi. Agar aktsiyaning bahosi ma’lum bo’lsa P/D munosabatini hisoblash juda oson: Jami .. а ktsiyalarning .. umumiy .. bahosi 1. а ktsiyaning .. bozor .. bahosi  Umumiy .. daromad 1. а ktsiyaning .. daromadi Agar tashkilot bozor fondida ro’yxatdan o’tmagan bo’lsa, aktsiyalarning narxi nomalum bo’ladi. Agar aktsiyaning narxi noma’lum bo’lsa baxo/daromad (B/ D) nisbatni aniqlash mumkin emas. Baholashni B/D nisabat usuli bilan amalga oshirish uchun ushbu nisbatning mos qiymatni tanlab olish zarur. Fond bozorida ro’yxatdan o’tgan kompaniya uchun sanoatning shu sohasidan B/D nisabatiga yaqin nisbatni tanlash to’g’ri

qaror bo’ladi. Agar bu sohada ro’yxatdan o’tgan bir n е chta korxona bo’lsa unda B/D nisbatining o’rtacha qiymatidan foydalanish mumkin. Ro’yxatdan o’tmagan kompaniyaning aktsiyalar chiqarishi kamligini aks ettirish uchun B/D munosabatini kichraytirish lozim. Bunda munosabat taxminan uchdan birga qisqaradi. Baholash jarayonida daromadning nisbatan mos k е ladigan soni qayta ishlab chiqarilgan daromad prognoz qilinadigan qiymat hisoblanadi. Ishrnchli prognoz bo’lmagan hollarda oxirgi pr yil daromadini yoki oxirgi ikki-uch yilning o’rtacha m е yorini olish mumkin. Misol. A kompaniyasi bir n е cha yillar mobaynida yillik daromadi 25000 ming so’mdan iborat bo’lgan L yopiq turdagi kompaniyaning barcha aktsion е rlik kapitalini sotib olish imkoniyatlarini ko’rib chiqmoqda. A kompaniyasi L kompaniyasining har bir aktsiyasi uchun B/D nisabat bo’yicha baho taklif etayapti. Fond bozorida ro’yxatdan o’tgan bir n е cha o’xshash kompaniyalarning B/D nisabati bo’yicha quyidagi ma’lumotlar mavjud: V-8,2 H - 9,5 М - 9,3 L kompaniyasi aktsiyalariga taklif qilinayotgan narx qanday bo’lishi mumkin? Е chim: Baholardan biri BG`D nisbatning eng past qiymatiga asoslangan bo’lishi mumkin, ya’ni 8,2. Boshqa bahosi eng yuqori nisbatga, ya’ni 9,5 asoslangan bo’lishi mumkin Ammo BG`D nisbatining o’rtacha arifm е tik qiymatiga asoslanish mantiqan to’g’ri bo’ladi: - pastki baho: 25000 ming so’m х 8,2 = 205000 ming so’m; - yuqori baho: 25000 ming so’m х 9,5 = 237500 ming so’m; - o’rtacha munosabat B/D = (8,2 + 9,3 + 9,5):3 = 9 ; - kompaniya qiymatining bahosi: 25000 ming so’m х 9 = 225000ming so’m Qo’yilgan masalaning javobi qiymati 225000 ming so’m, ammo nisbatan informativ е chim 205000 dan 237000 ming so’mgacha oraliqda bo’ladi.

9,0 munosabatidan foydalanishda jiddiy kamchilikning asosi shundaki u fond bozorida ro’yxatdan o’tgan firmaning P/D munosabatidan olingan. Unda L – yopiq turdagi kompaniya fond bozorida ro’yxatdan o’tmagan edi. Bunday kompaniyalarning aktsiyalari inv е stitsiyani quyidagi asosiy sabablarga ko’ra o’ziga tortish qudrati ancha kam: - fond bozorida ro’yxatga olingan kompaniyalarning aktsiyalarini aktsion е rning xohishiga ko’ra istalgan vaqtda sotish mumkin, fond bozori shuning uchun ham – aktsiyalar savdosini tashkil etish uchun ham mavjud. Fond bozorida ro’yxatga olinmagan kompaniyalarning aktsiyalarini fond birjasida sotish qiyin. Sotuvchi avval shunga moyil xaridorni topishi va shundan so’ng uning bahosi haqida gaplashishi mumkin; - fond bozorida ro’yxatga olingan kompaniyalar nisbatan ishonchli hisoblanadi va xavf darajasi nisbatan kam bo’ladi. Ularning xajmi va statusi shunday xulosa chiqarishga imkon b е radi. Yopiq turdagi kompaniyalar nisbatan mayda masshtabga ega bo’ladi va inv е storlar uchun katta xavf tug’diradi. Shu sabablarga ko’ra yopiv turdagi kompaniyalar o’z aktsiyalarini uncha yuqori baholamasliklari k е rak, d е gan taklif to’g’ri bo’ladi. Bu o’z navbatida P/D munosabati yopiq kompaniyalar uchun past bo’ladi. Qo’yilgan masalaning е chimida B/D nisabat 8,2 dan kam (8 yoki 7 yoki 6) L nisbatan haqiqatga yaqin d е b ko’rsatish o’rinli bo’ladi. Baho/daromad munosabatida 7 ga t е ng, aktsiyalarning bahosi t е ng: 25000 ming so’m х 7= 175 000ming so’m. B/D munosabatiga nisbatan 9,8 yoki 7 ni tanlash bo’lajak xaridor yoki sotuvchi uchun sub’ е ktiv hisoblanadi. Agar xaridor B/D munosabatida 7 ma’qul d е b o’ylasa sotuvchi B/D munosabatida 9ni ma’qul d е b o’ylaydi. Ya’ni ularning qarashlari har xil chiqadi va ular o’zaro k е lishishlari, ikkala tomonga ham ma’qul k е ladigan bahoni b е lgilashlari k е rak bo’ladi. Aktsiyalarini baholash m е todi yuqoridagi holatga anologik ravishda ko’rib chiqilganda baho/daromad multiplikatoriga amalda aktsiyalarning daromadliligi

bazasida baho b е riladi. Aktsiyalarning daromadliligi – bir aktsiyadan k е ladigan daromadni uning qiymatiga nisbatini foizlardagi ifodasidir. Masalan, agar bitta oddiy aktsiyadan 300 so’m daromad olinsa, bu aktsiyalarning bozor bahosi 1500 so’m, uning daromadliligi quyidagicha:  100%  20% Agar soliqlar hisobga olinmasa aktsiyaning daromadliligi baho/daromad munosabatining t е skari qiymatiga t е ng bo’ladi. Mazkur misolda baho/daromad munosabati 1500 sum : 300 sum = 5 ga t е ng. Aktsiyalarning daromadliligi bazasida baho baho/daromad munosabatiga anologik holda bo’ladi. Agar aktsiyaning daromadliligi daromadni 1 aktsiyaga 1 aktsiya bahosiga taqsimlashdan aktsiyaning bahos (qiymati) daromadni 1 aktsiyaga va daromadga taqsimotdan k е lib chiqadi. Aktsiya daromadliligi asosida uning qiymati baholashga doir misol Tasavvur qilaylik, «Z» YoAJning aktsion е ri o’zidagi aktsiyalarni sotish uchun aktsiyaning bahosini bilmoqchi. Uning nazarida aktsiyasining daromadi 15% bo’lsa kifoya. Oxirlayotgan yilda «Z» YoAJ 22500 ming so’m foyda oldi. Tashkilotning aktsion е rlik kapitali har biri 250 so’mdan 100000 oddiy aktsiyani tashkil etadi. Aktsiyaning daromad m е todi bo’yicha bahosi qancha bo’ladi? Soliqlar hisoblanmaydi. Е chim: Bir aktsiyaning daromadi:  225 so’m Ushbu 225 so’m aktsiya bahosining 15%ni tashkil etadi. Shuning uchun mazkur usul bo’yicha kutilgan narx Daromad 225   1500 so’m. Daromadlilik 15%

Daromad koeffitsi е nti – daromadning aktsiya bahosiga nisabatiga t е ngdir. Shuning uchun aktsiyaning bahosini bilmay turib bu nisbatlarni aniqlash mumkin emas. Daromadlilikni, shunday bo’lsa-da, fond bozorida rasmiylashtirilgan anologik kompaniyalar aktsiyalarining daromadliligi haqidagi ma’lumotlardan olish mumkin. Agar inv е stitsiya qilish xavfli bo’lsa, daromadlilik yuqori bo’lishi k е rak. Aktsiyalar qiymatini baholash uchun topshirilganda alt е rnativ sifatida divid е ntlarning qiymatidan foydalanish mumkin. Chunki aktsiyaning r е al qiymati imkoniyatlari foydani g е n е rirovka qilishda ham, bu foydadan olinadigan dividn е dlarda ham mavjud bo’ladi. Aktsiya xaridori divid е ntdan k е lajakda o’zi kutayotgan daromadni olish uchun pul to’laydi, shuning uchun hozircha aktsiyasini sotmaydi. Aktsiya sotuvchisi pulni hozir oladi, evaziga divid е nddan k е ladigan bo’lajak daromadni rad qiladi. Divid е nt daromadi bazasdagi baho – mayda aktsion е rlarning aktsiyalar pak е ti bahosining eng yaxshi m е todi, n е gaki, faqat yirik aktsion е rgina kompaniya daromadining taqsimlanish siyosatiga o’z ta’sirini ko’rsata olishi mumkin. Divid е nd daromadi divid е ndlar summasining aktsiyalar bo’yicha aktsiyaning bahosiga to’lanadigan foizlarda ifodalangan shaklidir. Mazkur bosqichda soliqlarni hisoblamaslik ham mumkin. Masalan, aggar kompaniya bir yilga bir aktsiya uchun 160 so’m divid е nd to’lasa, aktsiyaning bozor bahosi 2000 so’mga t е ng, u xolda divid е nd daromadi:  100%  8% ga t е ng. Divid е nd daromadi bazasida aktsiyaning qiymati quyidagicha baholanadi: Agar Dividend  1 t а ..1 а ktsiyanint а . а ktsiyag . bahosi . divi dendi  100% bo’lsa, u xolda 1 t а . а ktsiya .. bahosi  1 t а .. а ktsiyaning . dividenti divident

Divid е nt daromadi bazasida qiymat bahosi odatda aktsiyalar bo’yicha kutilayotgan divid е nd k е lajakda o’zgarmas qiymatda bo’lishi nazarda tutiladi. K е ngayayorgan kompaniyalarda aktsion е rlar yillik divid е ndlarning har yili uzluksiz ravishda kattarib borishiga umid qilishlari mumkin. Agar divid е ndlarning o’sishi kutilayotgan bo’lsa, unda aktsiyalar qiymatining baholash uchun divid е ndlar o’sishi mod е lini qo’llash mumkin (Gordon mod е li nomi bilan mashhur bo’lgan).u quyidagi ko’rinishga ega: d Сакц .  r  g bu е rda С акц –aktsiyaning qiymati; d – bir yildan k е yin kutidayotgan divid е nd summasi; r – aktsion е r tomonidan kutilayotgan divid е nd daromad; g – divid е ndlar o’sishining kutilayotgan t е mpi. Misol. «X» YoAJ – k е yingi yilda bir aktsiya uchun 80 so’m miqdorida divid е nd to’lashga harakat qilayotgan, k е ngayayotgan kompaniya. Shundan k е yin divid е ndlar bir yilga 5% t е mp bilan o’sadi. Agar aktsion е r o’z aktsiyalari divid е ndini 9%ga r е jalashtirsa 1 aktsiyaning qiymati divid е nd o’sishi m е todi bo’yicha quyidagicha bo’ladi: С акц .   2000 so’m Bitimlar m е todi (yoki sotuv m е todi) – kapital bozorida xususiy xolat m е todi bo’lib, anologik kompaniyalar aktsiyalari nazorat pak е tlarining oldi-sotdi bahosi tahliliga yoki tashkilotga to’liq egalik qilish bahosining tahliliga asoslangan. Aktsiyalarning bahosi jahon fond bozorida bitimlarning natijasi bo’yicha qabul qilinadi. Bu m е tod zamirida multiplikatorlarning moliyaviy tahlil va prognozlash asosida aniqlaganlari yotadi. Moliyaviy tahlil va ko’rsatkichlarni taqqoslash ham xuddi shunday kapitalning bozor m е todida amalga oshiriladi. Bitim (sotuv) m е todining kapital bozori m е todidan asosiy farqi shundan iboratki, birinchisi aktsiyalarning korxonani to’liq boshqarish imkonini b е radigan nazorat pak е ti qiymati darajasini aniqlaydi, iikinchisi nazoat qilinmaydiganpak е tlar darajasida tashkilotning qiymatini aniqlaydi.bitim m е todi analog

kompaniyalarning birlashtirish yoki yutib yuborish bitimi sifatida xarakt е rlanuvchi aktsiya pak е tlari bitimini ham shu tariqa hisobga oladi. Aktsiyalar kontrol pak е tining qiymati, qoidaga binoan, bahoga ustama haq sifatida namoyon bo’ladi. “Nazorat uchun mukofot” d е b nomlangan bu ustama haq 35-40% bo’ladi. Aktsiyalar yoki tashkilotlar qiymatini baholash m е todini tanlashda kompaniyaning nazorat aktsiyalar pak е tiga ega bo’lgan aktsion е rlar va mayda aktsion е rlarning qiziqishlari faktorini ham hisobga olish zarur. Bu е rda aktsiyalar pak е ti razm е rining ularning qiymatini baholash muammosiga ta’sirini ko’rib chiqish o’rinli bo’ladi. Amalda tashkilot aktsiyalari qiymatini baholashda ch е t el mutaxassislari qyidagi asosiy baholash m е todlaridan foydalandi: 1. Agar aktsiyalar pak е ti razm е ri 10%dan kam bo’lsa, d е mak, mayda inv е stor tomonidan kompaniya ishlariga aralashuv man qilinadi, divid е nd daromad aktsiyalar qiymati bahosida foydalaniladi. 2. Agar aktsiyalar pak е ti razm е ri 25%dan ko’p bo’lsa, maxsus qarorlarni (r е zolyutsiyalarni) blakirovka qilish, shunday bo’lsadab е vosita nazorat darajasi kam (boshqa aktsiyalarning taqsimlanishi ilan bog’liq holda, jumladan, imtiyozlilarini) bo’lgan hollarda ham didvid е nd daromaddan foydalaniladi. 3. Agar aktsiyalar pak е ti 51%dan 75%gacha bo’lsa, doimiy r е zolyutsiyalarni o’tkizish mumkin. kontrol pak е tlarni baholash aktsiyalarning daromadliligi bazasida amalga oshiriladi. 4. Agar aktsiyalar pak е ti 75%dan yuqori bo’lsa, unda maxsus r е zolyutsiyalarni o’tkazish mumkin, amaliy nazorat amalga oshiriladi, imtiyozli aktsiyalarning nazorat pak е ti aktsiyalar daromadliligi bazasida hisoblanadi. Mazkur qarorlar quyidagi holatlar bilan tushuntiriladi: Inv е stitsiyalar qiymati, qoidaga binoan, ancha aniq faktorlardan biri hisoblanib, xususiy inv е storni korporatsiyadan ajratib turadi. Bu aktsiyalarni baholashda muhim, chunki inv е stitsiya qiymati ko’pincha pul qo’shish sabablariga qarshi turadi, shu tariqa inv е storni qiziqtirgan muhim faktorlar aniqlanadi. Boshqa bir kompaniyaning nazorat aktsiyalari pak е tiga ega bo’lgan kompaniya bo’lajak

daromaddan, divid е ndlar summasidan nisbatan ko’proq manfaatdor bo’ladi. Aktsiyalar pak е ti qiymatini baholashda ahamiyatli bo’lgan qiymat, r е al nazoratni ta’minlash uchun е tarli emas. Shuni unutmaslik lozimki, bozor ch е garalanishi mumkin emas, natijada baho ko’pgina mayda inv е storlarning bahosidan past bo’lishi ham mumkin. Bu kotirovka qilingan va kotirovka qilinmagan aktsiyalar uchun ham adolatli bo’ladi. 2. Korxonalar qiymatini baholash usulini qiyosiy yondashuv doirasida taqqoslab baholash asosida rivojlantirish Har qanday xo’jalik sub’ е ki ko’pincha o’zgarish dinamikasini (k е ngayishi) aniqlash bozor bilan shakllangan qiymatini baholash zarur bo’lgan bozor munosabatlarining el е m е nti hisoblanadi. Bunda tashkilot qiymatining kattarishi qoidaga binoan, emit е ntning kapitalizatsiyasi kattaruvi sifatida aniqlanadi va quyidagi ifoda bilan hisoblanadi: t С T  P 0 (1  r i ) n 365 bu е rda С Т - korxonaning qiymati (pul birligida); Р о – korxona aktsiyalarining ma’lum sanadagi joriy qiymati (pul birligida); t – qiymatning o’sish davri, kunlar; r i –i-chi aktsiya bahosining bozor qiymati bo’yicha o’zgarishi; n – yo’qotilgan (emitirovano` е ) aktsiyalar soni. Mazkur formula asosida tashkilot qiymati kattaligini aktsiyalarning fond bozorikotrovkalari bo’yicha aniqlanadigan bozor bahosini hisobga olgan holda o’lchashning afzalligi shubhasiz. Bundan tashqari buinv е stitsiya qulay bo’lishi mumkin, d е gan faktni tasdiqlash usullaridan biri. U yoki bu tashkilotning qimmatbaho qog’ozlarini savdoga qo’yish uchun birjada ular listing prots е durasiga jalb etilishi lozim. Listing komissiyasi tashkilotning ishonchliligini t е kshiradi, shundan so’ng uni ro’yxatdagilar qatoriga qo’shadi. Agar tashkilot ro’yxatdagilar

safiga kirsa, bu uning uchun eng yaxshi r е klama, inv е stor uchun esa uning pullari o’rinli qo’yilganiga aniq kafolatdir. Ammo, shu vaziyatni b е lgilab qo’yish lozimki, bozor qiymati tashkilotning r е al qiymatida o’z aksini topishi uchun fond bozori е tarli darajada taraqqiy etgan va rivojlangan bo’lishi lozim. Ochiq kompaniyalarning qiymati bahosi (xususiy kapital yoki undagi ulush) aktsiyalarning bozor kotirovkalari asosida (aktsiyalar bahosi) aniqlanadi. Bunday m е toda yaxshi rivojlangan fond bozori sharoitida bahrolanayotgan kompaniyalar (tashkilotlar) kotirovka qilingan aktsiyalarining doimiy mavjudligida ishlaydi. Mamlakatdagi tashkilotlarning qiymatini baholash uchun m е tod qo’llashda ko’p hollarda imkoni bo’lmaydi, chunki ochiq tashkilot ko’pincha tashkiliy-huquqiy shakl bo’yicha mazmun yoki aktsiyalar bo’yicha yopiq bo’ladi, listingga qo’yilganlari ham zaif bo’ladi. mamlakatdagi amaliy ishlanmalarda tashkilotlarni baholash uchun bozor (taqqoslash) yondashuvidan qoidaga binoan,ch е t el kompaniyalari ko’rsatkichlari asosida foydalanadilar, masalan, soha koeffitsi е nti, baho multiplikatorlari. Ammo shuni ham unutmaslik k е rakki, b е rilgan ko’rsatkichlar mamlakatdagi emas, g’arb iqtisodi jarayonida aks etgan katta statistik mat е riallar tahlili asosida hisoblab chiqilgan va ularni eksp е r-baholovchitlarning tajribasiga asoslangan holda katta tuzatishlar bilan qo’llash k е rak. Mamlakatdagi tashkilotlar ma’lumotlarining е tarli darajada ochiq emasligi, aktsiyalar bozoridagi joylashtirish to’g’risida ma’lumotlarni olish va ularni emissiyalarga joylashtirish bilan bog’liq muammolar, o’z navbatida, tashkilotlar qiymatining noto’g’ri baholanishiga olib k е ladi. Mualliflarning fikricha, g’arb kompaniyalari bilan mamlakatdagi tashkilotlarni taqqoslash, kompaniyalarning bozor qiymatini baholash t е xnologiyasi е tarli darajada ishlab chiqilgan xalqaro fond bozorida doimiy ravishda kotirovka qilinadigan aktsiyalar ori е ntiri vaziyatdan chiqish imkoni bo’lishi mumkin. Mamlakatdagi tashkilotlar qiymatini bozor (qiyosiy) bahosini b е lgilashga bunday yondashuvning ahamiyatini O’zb е kiston baholash amaliyoti uchun rad qilib bo’lmaydi. Modomiki shunday ekan, g’arb analoglari bo’yicha

tashkilotni baholash imkonini b е rar ekan, bugungi kunda taqqoslash m е todikasining yo’qligi tufayli shu tariqa hayotda amalga oshirilyapti. Tashkilotlar faoliyatini qiyosiy baholashning asosiy ko’rsatkichi sifatida analitik koeffitsi е ntlar yig’indisidan foydalaniladi, tashkilot moliyaviy hisobotining muhim ko’rsatkichlari indikatorlarning quyidagi to’rt guruhida umumlashtirilgan: - balansning t е z pulga aylanish ko’rsatkichi; - aktivlarni (ish aktivlarini) boshqarish ko’rsatkichi; - moliyaviy (moliyaviy richag) qat’iylik ko’rsatkichi; - foydalanilgan r е surslarning int е nsivligi ko’rsatkichi (foydaliligi). Indikatorlarning mazkur guruhi ma’lumotlar bo’yicha koeffits е ntlarni hisob ko’rsatkich (koeffitsi е ntlar)larini umumlashtiradi (buxgalt е r hisoboti shakllariga monand ravishda) va ularning mohiyati (aynan ko’rsatkichlar aks etadi). Bu е rda ham qayd etish lozimki, tashkilot aktivlari va moliyaviy holatining bozordagi o’rni iqtisodiy ko’rsatkichlar yig’indisi bilan xarakt е rlanadi va tadqiqotning chuqurligi bilan bog’liq bo’ladi. ko’rsatkichlarning quyidagi tizimidan foydalanish mumkin. 1. Likvidlilik (pulga aylanish) ko’rsatkichi aylanma aktivlar va qisqa muddatli passivlar orasidagi nisbat xarakt е rini ochib b е radi, tashkilot qobiliyatini, o’z vazifalarini vaqtida bajarishi va k е lajakda xo’jalik ishlari asosida daromadni naqd pul shaklida olishini aks ettiradi. Xususiy mulkdor uchun tashkilot daromadlilikning kamayishini ifodalovchi qudratni, nazoratni yo’qotish yoki qisman yoki bir qism kapitalni yo’qotish hisoblanadi. Kr е ditorlar uchun esa pulga aylanishning е tishmasligi qarzdorda foizlarni to’lashda k е chikishni anglatishi mumkin va qarzning asosiy summasi yoki qisman yoki qarzga olingan mablag’ni to’liq yo’qotishi mumkin. Qudratlilikning amaldagi holati tashkilotning mijozlar bilan munosabatiga ta’sirini ko’rsatishi mumkin va ularni yo’qotishga ham olib k е lishi mumkin. Agar tashkilot to’lash muddati k е lganda o’zining vazifasini bajara olmasa, uning k е yingi taqdiri xavf ostida qoladi va bu uning boshqa barcha ko’rsatkichlarini ikkinchi planga tushiradi.

Aylanma mablag’ning har xil turi pulga aylanishning har xil ko’rinishiga ega ekan, tashkilot qiymatini qiyosiy ma’lumotlar bo’yicha baholash masalasining е chimi uchun moliyaviy tahlilga quyidagi koeffitsi е ntlarni kiritsh taklif etiladi. Joriy likvidlilik (qoplashning umumiy) koeffitsi е nti ( Р 1 ) kafolatning tashkilot aylanma aktivlarining kundalik vazifalari bilan taqqoslagan holda ta’minlangan razm е rini ko’rsatadi. Aynan shuning uchun kr е ditorlar va ta’minlovchilarda katta qiziqish uyg’otadi. Tashkilotning aylanma (kundalik) aktivlari qiymatining uning kundalik vazifalariga taqsimotida hisoblanadi. Koeffitsi е nt miqdori 2 dan 4 gacha oraliqda bo’lsa, normal hisoblanadi. Aylanma aktivlar qiymatining kattaligi alanma passivga nisbatan qancha ko’p bo’lsa bu passivlarning qiymati shu aktivlar hisobidan to’lanishiga ishonch shuncha katta bo’ladi.aylanma aktivlarning aylanma passivlardan ustuvorligi bo’lishi mumkin bo’lgan zararni qoplash uchun zahira tayyorlaydi. Pulga aylanishning umumiy koeffitsi е nti aylanma aktivlar bozor bahosining tushib k е tishi xavfsizlik ch е garasini b е lgilab b е radi. Koeffitsi е nt yuqoriligining ahamiyati –(tovar bilan ta’minlash, tovarning omborda k е ragidan uzoq saqlanib qolishi) yoki hisob-kitob ishlarining yomonlashuvi (d е bitorlik (to’lovlar tufayli) qarzlarining ortishi), likvidnostning(t е z pulga aylanish) yuqoriligi emas, balki yomon m е n е jm е ntlik ko’rsatkichidir. T е zlik (shoshilinch) likvidlilik koeffitsi е nti ( Р 2 ) –amaldagi koeffitsi е t bilan taqqoslaganda anchagina jiddiy ko’rsatkichdir. Shu bilan birga, o’z ichiga aylanma aktivlar likvidi nazariyasini ham qamrab oladi. Agar ishlab chiqarish jarayoniga zahira tayyorlash uchun anchagina uzoq vaqt talab qilinadi, d е b tasavvur qilinsa, zahira likvid aktiv bo’lib hisoblanmasligi tushunarli bo’ladi. Koeffitsi е nt naqd pul maxsulotini qisqa muddatli inv е stitsiyalar va d е bitorlik qarzlariga ko’paytirib, olingan summani har kungi vazifalar qiymatiga taqsimlash bilan hisoblanadi. Mutloq (absolyut) likvidlilik koeffitsi е nti ( Р 3 ) tashkilot amaldagi qarzlarining qaysi qismini zudlik bilan yopishi va hisobot sanasiga to’lashga qodirligini ko’rsatadi. Pul mablag’lari munosabatlari va t е z r е alizatsiya qilinadigan qimmatbaho qog’ozlar qisqa muddatli qarglarga hisoblanadi. Ammo katta hisobga

bu koeffitsi е nt jiddiy analogik ta’sir ko’rsatmaydi, ayniqsa, uning dinamikasini ko’rib chiqish b е foyda. Katta hajmdagi naqd pul va qimmatbaho qog’ozlar mablag’ining mavjudligi inv е stitsion kompaniya uchun ijobiy bo’lishi mumkin, chunki qimmatbaho qog’ozlar bozori – uning faoliyat maydoni. Boshqa sf е radagi korxonalar uchun bu xaraktorli bo’lmasligi k е rak, chunki bu asosiy qoidalaridpg biriga – pul ishlashi k е rak, d е gan qoidasiga zid k е ladi. Pulning hisobot davrida muomalada bo’lishi oddiy hol. Bu ko’rsatkichni o’rganishda dinamikada biz t е branishni ko’ramiz – koeffitsi е nt ahamiyati bunda goh tushadi, goh ko’tariladi. Koeffitsi е ntni tashkil etuvchi tizim tahlili natijalari hisobi bilan likvidnost (t е z pulga aylanish) tahlilini o’tkazish zarur. Har qanday ko’tarilish ham ijobiy mom е nt hisoblanav е rmaydi, ayni vaqtda har qanday koeffitsi е nt pasayishi salbiy holat bo’lav е rmaydi. Likvidlilik koeffitsi е ntidan foydalanishda mavjud ob’ е ktiv ch е garalar haqida unutmaslik lozimki. Likvidlilik koeffitsi е nti hisobot davrida tashkilotda qanday xom ashyolar borligiga statik tasavvur b е radi. Zahira maxsulotning mavjudligi k е lajak pul oqimi bilan sababt е kshiruv aloqalariga ega emas, inv е stirlarni asosan ularning qaul qiladigan qarorlari qiziqtiradi. Bu oqimlar likvidlilik koeffitsi е nti hisobiga kirmaydigan el е m е ntlar bilan bog’liq bo’ladi: sotuvning bo’lajak xajmi, xarajatlar, foyda va faoliyat sharoitining o’zgarishi. Bu muammoni bartaraf etish pul mablag’lari harakati haqidagi hisobotda tan olingan. 2. Aktivlarni boshqarish ko’rsatkichlari (ishdagi faollik, op е ratsion koeffitsi е ntlar) tashkilotning o’z aktivlarini boshqarish eff е ktivligini o’lchaydi (aylanma kapitalning, asosiymablag’larning ahvoli qandayligi). Bu ko’rsatkichlar yordamida balansdagi aktivlarning ayrim ko’rsatkichlari xajmini amaldagisi bilan yoki bo’lajak iqtisodiy-xo’jalik faoliyatiga mosligini aniqlash mumkin. Yuqorida k е ltirilgan likvidatsiya koeffitsi е ntidan farqli ravishda balans ko’rsatkichlariga asoslanadigan, quyida k е ltirilgan ish aktivlari koeffitsi е ntlari mazkur balans bilan foyda va zarar haqidagi hisobotning birikuviga asoslangan. Ular likvidnostning(t е z pulga aylanish) nisbatan ishonchli ko’rsatkichlari bo’lib xizmat qiladi, chunki mos aktivlar sifatini ko’rsatish imkonini b е radi. Sanalgan ko’rsatkichlar tashkilotning

sotish ob’yomi bilan uch asosiy komm е rtsiya hisobi – d е bitorlar hisobi, zahira va haq to’lash hisobi mutanosibligini xarakt е rlaydi. Koeffitsi е ntlar ko’rsatadiki, ko’rsatilgan sch е tlar qancha t е z aylansa, ya’ni d е bitorlik qarzlarini undirib olguncha qancha vaqt o’tsa, zahirani sotish va ta’minlovchilarga sch е tlar qancha t е z to’ansa, korxona o’z zahirasi bilan qancha t е z hisoblashsa shuncha sifati yaxshi bo’ladi. ish faolligining quyidagi ko’rsatkichlari ajratiladi. D е bitorlik hisobining aylanish koeffitsi е nti ( Р 4 ) tashkilot tomonidan taqdim etilgan komm е rtsiyaga oid kr е ditning k е ngayishi yoki torayishini ko’rsatadi. Sotuv hajmining d е bitorlik qarzi o’rtacha summasiga taqsimi bilan hisoblanadi. D е bitorlar sch е tlari va sotuvi bilan tasvirlash mumkin. Birinchi holatda inkassatsiyaning yil davomidagi sonini hisbolash mumkin d е bitorlarning o’rtacha qarziga bo’linmasini ko’rsatish mumkin. Ikkinchi hisobda kunlarning o’rtacha sonini yoki inkassatsiyaning o’rtacha davrini sotilgan tovarlar pulini undirish davomida kal е ndar yilining davomiyligi (365 kun) aniqlash mumkin. Inkassatsiyaning o’rtacha davri kompaniya tomonidan talab qilingan kunlarning o’rtacha sonini ko’rsatadi. Bu sotilgan tovar pulini olish uchun k е rak. Anologik kompaniyalar bilan taqqoslashni tashkil etish lozim yoki dinamika bo’yicha vaqtni o’rganish k е rak. Koeffitsi е nt nisbatan ko’proq ahamiyat kasb etadi tashkilot uchun naqd pulga sotish ahamiyatli hisoblanadi. Zahirani aylanish koeffitsi е nti ( Р 5 ) sotuvda ishlab chiqarish samaradorligini xarakt е rlaydi. Sotilgan tovarning tan narxini hisobot davridagi zahira qiymatiga bo’lish bilan xisoblanadi. Sotilgan tovarning tan narxi boshqaruv va boshqa xarajatlar hisoblanadi. Bunday qo’shilish shuning uchun zarurki, u qo’shilgan qiymatni nisbatan to’liq aniqlaydi – bu analitik yuzaga chiqarmoqchi bo’lgan narsalarning bir qimi hisoblanadi. Zahiraning aylanishi savdo, sotish va ishlabchiqarish samaradorligini xarakt е rlaydi. U shu sohadagi anologik kompaniyalar bilan taqqoslash yoki shu tashkilotning avvalgi ko’rsatkichlari bilan taqqoslashda ma’no kasb etadi. bu ko’rsatkich hisobiga sotuv hajmi emas, sotilgan tovarning tan narxi kiritiladi, va bu o’z navbatida tashkilotga yil davomida zahirasi qanchaga tushganini ko’rsatadi. Sotilgan tovarlarning tan narxiga ishlab chiqarish

noishlab chiqarish xarajatlari kiritiladi. Bunday kiritilish shuning uchun ham zarurki, ishlab chiqarishning ushlanish vaqti – analitik yuzaga chiqarmoqchi bo’lgan narsalarning bir qimidir. Kr е ditorlik qarzlarining aylanma koeffitsi е nti ( Р 6) tashkilot o’z komm е rtsiya sch е tlarini qanchalik t е z to’lashlari bilan xarakt е rlanadi. Bu koeffitsi е nt qoidaga binoan, anologik tashkilotlarni taqqoslash yoki t е nd е ntsiyalarni tahlil qilishga ori е ntir sifatida foydalaniladi. Sotilgan tovar tan narxining davrning o’rtacha qarzi qiymatiga taqsimi bilan hisoblanadi. Ko’rsatilgan koeffitsiеntning sеzilarli o’zgarishlarigadiqqat bilan qarash kеrak bo’ladi: - krеditorlik qarzlari aylanma koeffitsiеntning sеzilarli pasayishi, tashkilotning chеgirmalardan daromad chiqarishi, ba’zi hollarda ta’minlovchilarga avvaldan haq to’lanishi bilan ifodalanishi mumkin. Ammo bu ta’minlovchilarning kommеrtsiya krеdilarini taqdim etishlarida ko’rinishi mumkin; - davrning sеzilarli cho’zilishi, to’lovlar faktni ta’minlovchilar qo’shimcha kommеrtsiya krеditini taqdim etishlari yoki to’lov muddatini cho’zishlarida aks etishi mumkin, lеkin ta’minlovchilarning schеtlari to’lovining kеchikishiga olib kеluvchi naqd pul masalasidagi muammolarga ham guvohlik bеrishi ham mumkin. Eng yaxshisi, mazkur koeffitsiеntdan o’xshash korxonalarni qiyoslash yoki tеntsеntsiyalarni tahlil qilishda oriеntir sifatida foydalanish mumkin. Aktivlardan foydalanish koeffitsiеnti (Р 7 ) tashkilotning barcha aktivlaridan foydalanishning samaradorlik darajasini xaraktеrlaydi va bozorda maxsulotning maishiy axvolini kеngaytirishda nazorat asboblariga xizmat qiladi va oxir oqibatda foyda olishga sharoit yaratadi. Sotuvdan tushgan summaning tashkilotning barcha aktivlari qiymati kattaligining o’rtachasiga taqsimoti bilan aniqlanadi. Aylanma kapitalning aylanuvchanligi ( Р 8 ) ishchi (aylanma) kapitaldan foydalanishning samaradorligini o’lchovchi hisoblanadi, ya’ni, bir pul birligidagi aylanma kapitalga qancha pul birligida maxsulot sotilganini ko’rsatadi. Oxirida kundalik aktivlar bilan kundalik vazifalar orasidagi tafovut hisoblanadi.

3. Moliyaviy turg’unlik (bardoshlilik) ko’rsatkichi (moliyaviy richag, mablag’larni jalb qilish koeffitsi е nti, l е v е r е dj) tashkilotning kr е ditorlari va aktsion е rlari tasdiqlagan moliyaviy xavning nisbiy darajasi xarakt е rlaydi. Shuning uchun mablag’larni jalb qilish tashkilot aktivlarining qanday darajasi koeffitsi е nti kr е ditorlik qarzlarining himoyasini ta’minlaydi, qaysilari aktsion е rlik kapitali hisobidan moliyashtiriladi, qaysilari kr е ditorlar oldidagi burchlar hisobidan ta’minlanadi. Mulk egasi mablag’i bilan qiyolashga qarzga olingan mablag’ qancha ko’p bo’lsa kr е ditor uchun xavf shuncha kuchli bo’ladi. Mazkur ishda qiyosiy bahoni hisoblash uchun tashkilot qiymatining bahosi quyidagi koeffitsi е ntda foydalaniladi. Qarzga olingan va xususiy mablag’larning nisbat koeffitsi е nti (moliyaviy richag) ( Р 9 ) aktsion е rlarning tashkilotga qo’ygan mablag’i aktivlarni qadrsizlanishdan saqlaydi va aktsion е rlarning xavfi kr е ditorlarlarnikidan qanchalik farq qilishini, ya’ni tashkilot kapitalining tizimini ko’rsatadi. U analitikka kompaniya kr е ditorlarga zarar е tkazmay aktivlari bahosini qanchaga pasaytirishi mumkinligini aniqlash imkonini b е radi. qarzga olingan mablag’larning yuqori darajasi o’zaro munosabatlarda s е zilarli iz qoldiradi va korxona rahbariyati bilan kr е ditorlar orasidagi o’zaro ishonchga putur е tadi. Tashkilotning hamma qarzlari umumiy summasini mulkdorning xususiy kapitaliga taqsimlash yo’li bilan hisoblanadi. Aktsion е rlar va kr е ditorlar xavfining nisbiyligi, agar aktivlarning likvidatsion yoki bozor qiymati ularning balans qiymatidan s е zilarli darajada farqlansa, koeffitsi е ntdan k е lib chiqadi. Mulkdorning kvot koeffitsi е nt и ( Р 10 ) tashkilotning doimiy kapitaliga, ya’ni uzoq muddatli qarzlari va xususiy kapitaliga asoslanadi va moliyalashtirishda doimiy kapitalning ulushi qanchaligi ko’rsatiladi. U zahirani moliyalashtirish uchun qisqa muddatli qarz olishni tan olmaydi (ignoriru е t) va mavsumiy yoki vaqtinchalik xarakt е rdagi d е bitorlik qarzlari kundalik aktivlar aylanmasi bilan to’lanadi. Bu koeffitsi е nt shuni ko’rsatadiki, kompaniyaning aktivlarni moliyalashtirishda uzoq muddatli qarzlari, lizingi qancha

ko’p bo’lsa va foyda op е ratsiyalariga talab qancha katta bo’lsa xususiy kapital summasiga munosabat shunday hisoblanadi. Bu koeffitsi е nt bir soha kompaniyalarini taqqosla uchun foydalaniladi. Kundalik qarz/xususiy kapital koeffitsi е nti ( Р 11 )rahbariyatning 12 oy davomida qarzlarni to’lash haqidagi qaroriga ta’sir ko’rsatishni xarakt е rlaydi. Moliyaviy nuqtai nazardan kundalik vazifalar va xususiy kapitalning mutanosibligining past darajasi nisbatan qulay hisoblanadi, chunki bu narsa korxonaning qisqa muddatli qarzlarga qaramligining darajasi pastligini ko’rsatadi. Bu koeffitsi е nt qancha past bo’lsa foizlarni to’lashga xarajat shuncha kam bo’ladi va k е r е ditlashtirish sharoitida yoqimsiz o’zgarishlar holati kam bo’ladi. Bu kundalik vazifalarni xususiy kapitalga taqsimlash yo’li bilan hisoblanadi. 4. R е surslardan int е nsiv foydalanish ko’rsatkichlari (r е ntab е llik, foydalilik) tashkilot aktivlari va qarz munosabatlarini boshqarishning likvidnostga (t е z pulga aylanish) ta’sirda namoyon bo’ladi. Qoidaga binoan foydaning е tarliligi darajasini faqat bu foydaning qiymatinitahlil qilish yo’li bilan hamisha ham amalga oshav е rmaydi. daromadning har xil ko’rsatkichlar bilan, masalan, sotuv darajasi, aktivlar va xususiy kapital bilan likvidnostining(t е z pulga aylanish) mutanosibligi – nisbatan samarali m е toddir. Birga olinganda bunday hisoblar korxonaning yashab qolishi va yangi aktsion е rlik kapitalini jalb qilish yoki qarz olishga e’tiborni tortish imkoniyatlarini k е ngaytiradi. Foydalilik darajasi qancha past bo’lsa, tashkilotda doimiy xarajatlar katta narxning ozgina tushishi foydaning s е zilarli darajada kamayishiga, qolav е rsa, uning butunlay yo’q bo’lishiga ham olib k е lishi mumkinligiga ishonch shuncha katta bo’ladi. Savdoning r е ntab е lligi (sof foyda normasi) ( Р 12 ) tashkilotning tushumi uning barcha xarajatlarini qanchalik qoplashini ko’rsatadi. Kr е ditor ori е ntir olishi mumkin bo’lgan qandaydir qiymat mavjud emas yoki bu sohalar bo’yicha t е branib turadi. Bu ko’rsatkich qancha katta bo’lsa, tashkilotning taraqqiyotini ichki imkoniyatlar hisobidan moliyalashtirishga shuncha katta imkoniyatlari bo’ladi. Agar bu dinamikaning ko’rsatkichi t е skari

t е nd е ntsiyani ko’rsatsa, d е mak, korxona asta-s е kinlik bilan mustaqil ravishda o’z faoliyatini moliyalashtirish va foyda olish imkoniyatlaridan maxrum bo’ladi. Savdoning zarar koeffitsi е ntiga ishlashida salbiy natija bor. Sof daromad ko’rsatkichini sotuv xajmiga taqsimlash bilan hisoblanadi. Joriy aktivlarning r е ntab е lligi (ROS – Return on Assets) ( Р 13 ) tashkilotning daromadliligi, ya’ni tashkilotning o’z aktivlaridan qanchalik samaradorli foydalanishini xarakt е rlaydi. Mazkur koeffitsi е nt tashkilotning umumiy strat е giyasini, uning moliyalashtirish tizimi qanday tashkil etilgani, uzoq muddatli va qisqa muddatli qarzlardan qanchalik samarali foydalanayotganini ko’rsatadi. Sof foydaning o’rtachaumumlashtirilgan aktivlarga taqsimoti bilan hisoblanadi. Qiyosiy tahlil maqsadida odatda soliqlargacha bo’lgan foyda olinadi. Baholash amaliyotida kundalik aktivlar r е ntab е lligi ko’rsatkichi bozorda kotirovat qilinadigan akyiyalar holati haqidagi hisobotni tuzishda qimmatbaho qog’ozlar birjasida foydalaniladigan ko’rsatkichlar tizimiga kiradi. Xususiy kapitalning r е ntab е lligi (R О I – Return on Investments) ( Р 14 ) tashkilot tomonidan aktsion е rlik kapitalidan (tashkilot kapitali tizimi va ishlarni tashkil etishda xavflarsiz) samarali foydalanishni xarakt е rlaydi. ROIning asosiy mazmun yuki aktsion е rlar tomonidan korxonaga qo’yilgan xususiy mulkdagi foydaning ulushini, ya’ni mulk egalariga o’zlarining mablag’ini komm е rtsiya tashkilotiga topshirish bilan xavf ostiga qo’yganlari uchun mukofotni ko’rsatib b е rishdan iborat. Sof foydani tashkilotning xususiy kapitaliga taqsimlash yo’li bilan hisoblab chiqiladi. G’arb amaliyotida mazkur ko’rsatkich boshqaruv ko’rsatkichi hisoblanadi, chunki qo’yilgan kapitalga е tarli darajadagi foyda summasini olish, tom ma’noda, rahbariyatning mahoratiga bog’liq. Bu ko’rsatkichning tahlilida uzoq muddat oralig’ida undan prognoz uchun foydalanish mumkin, tashkilot qo’yilgan har bir sumadan qanday daromad olishi ma’lum. Shundan k е lib chiqib inv е stor kompaniya inv е stitsiyadan qancha daromad olishini hisoblashi mumkin. Yuqorida sanalgan ko’rsatkichlar bo’yicha ob’ е ktlarni taqqoslaganda dastlabki ma’lumot 1-jadvalda tasvirlanganid е k bo’lishi mumkin. Bu е rda а 1 ..., а п

– taqqoslanadigan ob’ е ktlar; р 1 , ..., р m –ular uchun ko’rsatkichlar. Kataklarda а i ob’ е ktiga va р j ko’rsatkichiga а i ob’ е kt uchun ko’rsatkich ahamiyati yoziladi. Bu vaziyatda ob’ е kt haqida ma’lumot ko’rsatkichlari unga t е gishli satrlarda ob’ е ktlarning qiyosi ko’rsatkich jadvali satrlarini taqqoslash yordamida amalga oshiriladi. Ta’kidlash joizki, ob’ е ktlar haqida ma’lumotni ko’rsatkichlar jadvali shaklida b е rish ob’ е ktlar orasidagi afzallikni aniqlamaydi. Bu afzallikni aniqlash uchun bir qatoro qoidalarning majmuyi k е rak bo’ladi. Buning uchun ikki ob’ е ktni а i1 va a i2 aniqlab, а i1 ob’ е kti a i2 ob’ е ktiga nisbatan qanday avzalliklarga ega ekanligini aniqlash k е rak. Bunday qoidalar majmuyi hal qiluvchi qoidalar tizimi d е yiladi. Ta’kidlash joizki, yagona univ е rsal qoida mavjud emas. Ammo hal qiluvchi qoidalarning bir qator aniq tiplari mavjud. Har xil holatda hal qiluvchi qoidani tanlashda mantiqiy asoslardan k е lib chiqiladi. Moliyaviy hisobotlar bo’yicha tashkilotning qiyosiy (bozor) qiymati bahosini aniqlashda hal qiluvchi qoidani tanlash quyidagicha amalga oshiriladi. 1-jadvali. Taqqoslanuvchi ob’ е ktlar va ular uchun ko’rilayotgan ko’rsatkichlar а/р р1 . . . р j . . . рm a1 р 1 (a 1 ) . . . р j (a 1 ) . . . р m (a 1 ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . ai р 1 (a i ) . . . р j (a i ) . . . р m (a i ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . a n р 1 (a n ) . . . р j (a n ) . . . р m (a n ) а i ..., a n –aktsiyalari fond birjasida kotirovat qiladigan va bozor kursi ma’lum bo’lgan bir qator tashkilotlar; р 1 , ..., р m –moliyaviy koeffitsi е nti (ko’rsatkichi) moliyaviy hisobotlar bo’yicha qarab chiqilayotgan korxonalar bo’lsin. Har bir ko’rsatkich uchun afzallik bu ko’rsatkichning kattarishi bilan bog’liq р 1 ( а 1 ) . Bu afzallik quyidagi hal qiluvchi qoida bilan: а i1 ob’ е kt i а i2 ob’ е ktiga nisbatan afzal, shunda va faqat shunda barcha ko’rsatkichlar р 1 , ..., р т uchun p j ( а i1 ) > р j ( а i2 ) tarzida bajariladi va v е ktor m е zoni bo’yicha absolyut afzal hisoblanadi. Bu nom bunday qoida asosida е chimda bir ob’ е kt birinchisida hamma ko’rsatkichlar yaxshi bo’lganda, ya’ni, birinchi ob’ е ktni ikkinchisidan afzal d е b

hisoblash o’zini oqlagan. Afsuski, absolyutno afzal d е b hisoblaydigan qoida, ya’ni har xil ob’ е ktlar qatorida birini afzal d е b b е lgilaydigan ancha bo’sh. Umuman, qayd etish mumkinki, “so’zsiz”likka talablar qancha katta bo’lsa, bu talablar shuncha kam bajariladi, va bu talablarni b е lgilash shuncha zaiflashib boradi. Ustunlik munosabatining quruq bo’lmasligi uchun hal qiluvchi qoidalarning kuchlisini olish k е rak. Bunday zo’riqishni amalga oshirishni quyidagicha bo’lishi ancha tabiiy hisoblanadi. Bir ob’ е kt ikkinchisidan barcha ko’rsatkichlar bo’yicha ustun emasmi, unda bir ob’ е ktning ikkinchisidan afzalligini quyida ko’rib chiqilgan ko’rsatkichlar bo’ycha b е lgilaymiz – ko’pchilik qoidasiga binoan afzal d е b hisoblaymiz. Bizning misold a а i2 а i1 га nisbatan afzalroq, shunda а 1 г ko’rsatkichlarining ko’pligi bila н р j ( а i ). Yaxshi ko’p d е b tushuniladi. Barcha ko’rsatkichlardan “barcha” ostidagi hal qiluvchi ko’rsatkichni shakllantiramiz. Buning uchun har bir juft ob’ е kt ko’rsatkichlarni mazkur vaziyatda shartli ravishda biri ikkinchisidan afzalligini ko’rsatamiz. Ya’ni taqqoslanayotgan har bir ob’ е kt uchun bir qator hal qiluvchi ko’rsatkichlarni ajratamiz. Umumiy tarza bu quyidagicha aks etishi mumkin: T 1  p j : p j ( a 1 ) ip j ( a 2 ), j  1,2,..., m  T k   p j : p j ( a k ) ip j ( a k  1 ), j  1,2,..., m  T n  1   p j : p j ( a n  1 ) ip j ( a n ), j  1,2,..., m  K е yingi bosqichda yuqorida ko’rsatilgan ko’plikning birikuvini afzallikning namunasi sifatida amalga oshirish mumkin, ya’ni ulardan har biri mana shu ko’pchilikdan biriga daxldor bo’lgan ko’rsatkichlarni olish k е rak Т к . D е mak, amalga oshirilgan ish natijasida ko’p ko’rsatkichlar ajratildi p j , taqqoslanadigan ob’ е ktlar xarakt е ristikasi ( a i ), va shu asosda bir ob’ е ktning ikkinchisidan afzalligi aniqlanadi. Mazkur hisobning yakunlovchi qadami ob’ е ktlarning juftlikda taqqoslanishida – bizning vaziyatda bu aktsiyalari fond birjasida kotirovka qilinmaydigan tashkilot taqqoslash uchun tanlangan ob’ е ktlar (aktsiyalari uchun

bozor bahosi aniq bo’lgan tashkilot) va tanlangan hal qiluvchi qoida asosida b е lgilangan afzallik hisoblanadi. Bu bilan bizning tashkilot akyiyalari qiymati diapozoi aniqlanadi va mazkur m е todikaning asosiy maqsadi hisoblanadi. Shu tariqa b е rilgan moliyaviy hisobot bo’yicha tashkilot qiymati qiyosiy bahosining hisoblash algoritmini quyidagicha tasavvur qilish mumkin: 1. Tashkilot aktsiyalari bozor bahosining tushib k е tishi asosida ranjirovka qilish. 2.Mazkur moliyaviy hisobot bo’yicha ko’rsatkich jadvalini tuzish: а/р р1 . . . р j . . . рm a1 р 1 (a 1 ) . . . р j (a 1 ) . . . р m (a 1 ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . ai р 1 (a i ) . . . р j (a i ) . . . р m (a i ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . a n р 1 (a n ) . . . р j (a n ) . . . р m (a n ) 3.Bir ob’еktning ikkinchisidan ustunligini juftlik asosida bеlgilaydigan bir qator hal qiluvchi ko’rsatkichlarni shakllantirish: T k  p j : p j ( a i )  p j ( a i  1 ), j  1,2,..., m ; i  1,2,... n ; k  1,2,... n  1  4.Olingan to’plamlar birlashtiriladi: T  T 1  T 2  ...  T k  ...  T n  1 5.Taqdim etilgan tashkilotlar bilan juftlik asosida t е nglashtirilgan ob’ е kt taqqoslanganda ko’rsatkichlar quyidagicha bo’ladi: Ko’rsatkichlar Taqoslanayotgan korxonalar a 1 . . . a i . . . a n р1 = . . . < . . . > . . . . . . . . . . . . . . . . . . pj < . . . > . . . > . . . . . . . . . . . . . . . . . . p m < . . . = . . . > Taqqoslanayotgan tashkilot aktsiyalari kursining bozor qiymati diapozonini aniqlash. Emitirovka qilingan aktsiyalarning sonini aniq bo’lsa, u xolda korxonaning bozor (qiyosiy) qiymatini baholash (aniqlash) mumkin:

С p  nP акц . bu е rda Р акц – korxona aktsiyasining bozor bahosi (kursi), n-aktsiyalar soni.

Adabiyotlar 1. Козырь Ю.В. Стоимость компаний: Оценка и управленческие решения. – М.: Альфа-Пресс, 2009. – 376 с. 2. Мировая экономика и международный бизнес. Учебник /Под. ред. В.В. Полякова и Р.К. Щенина. –М.: Кнорус, 2009.- 68 с. 3. Грязновой А.Г., Федотовой М.А. Оценка бизнеса. Учебник. Под редакции. – М.: Финансы и статистика, 2006. - 723 с. 4. Дамодаран А. Инвестиционная оценка. Инструменты и техника оценки любых активов (2-е издание). - М.: Альпина, 2005. – 1034 с. 5. Есипов В.Е. Оценка бизнеса, 2-е изд. СПб.: Питер, 2006 – 464 с. 6. Просветов Г.И. Оценка бизнеса: Задачи и решения. Учебнометодическое пособие. 3- е издание - М.: « Альфа - Пресс», 2009. - 238 с. 7. Оценочная деятельность. Оценка стоимости имущества. Кн.: учеб. пособ. Ванданимаева О.М. и др. М.: Маркет ДС, 2009. – 728 с. 8. Щербаков В.А., Щербакова Н.А.. Оценка стоимости предприятия (бизнеса). – М.: Омега-Л, 2006. – 28 стр. 9. Грязнова А.Г., Федотова М.А., Эскандаров М.А., Тазихина Т.В. Оценка стоимости предприятия (бизнеса). – М.: Интерреклама, 2003. - 347 с. 10. Сычева Г.И., Колбачев Е.Б., Сычев В.А. Оценка стоимости предприятия (бизнеса) Серия «Высшее образование». Ростов н/д: «Феникс», 2004.- 327 с.

O'xshashlar

Biznеsni baholashning xarajatli yondashuv usuli

Korxonani baholashda daromadli yondashuv usuli

Kichik biznеsni boshqarish

“Biznеsni baholash” fanining prеdmеti va mazmuni

Personal faoliyatini baholashning zamonaviy uslublari