logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. O‘zbekistonda indikativ rejalashtirishni qo‘llash

O‘zbekistonda indikativ rejalashtirishni qo‘llash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85.5 KB
Ko'chirib olish
O‘zbekistonda indikativ rejalashtirishni qo‘llash Reja: 1.Indikativ rejalashtirishning mohiyati, xususiyati va egiluvchanligi 2.O‘zbekistonda o‘rta muddatli indikativ rejani tayyorlash va uni amalga oshirishga ko‘maklashuvchi sharoitlar 3.Indikativ rejani qo‘llash milliy iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish jarayonini yaxshilashning asosi 4.Paxta kompleksining tartibga solish bo‘yicha tajriba 1.Indikativ rejalashtirishning mohiyati, xususiyati va egiluvchanligi O‘zbekiston iqtisodiyotini liberalizatsiyalash jarayonining chuqurlashib borayotganligi va xo‘jalik jarayonlariga davlatning to‘g‘ridan – to‘g‘ri aralashuvining cheklanganligi sababli makroiqtisodiy regulyatorning (tartibga solish instrumentlari) roli ancha oshib boryapti, shu jumladan indikativ rejalashtirishning ham. Indikativ rejalarning mohiyati va ularning direktiv rejalaridan farqi nimada? Bu savolga javob topish uchun bunday rejalarni tashkil etuvchi xususiylashtirishlarni, ularni ishlab chiqish uchun usullar va texnologiyani, tasdiqlangan xujjatlarning xuquqiy maqomini hamda maqsadli mo‘ljallarga erishish uchun ishlatiladigan mexanizmlarni va umummilliyprioritetlarni aniqlab olish zarur. Xalqaro tajribani umumlashtirilganda indikativ rejalashtirishning mohiyatini xudud va iqtisodiy sektorlarining alohida tarmoqlarining, mamlkat rivojlanishi uchun ijtimoiy - iqtisodiy imkoniyatidan ishlab chiqarish bo‘yicha xo‘jalik subyektlarining jamiyatining, davlat boshqaruv organlarning maqsadga yo‘naltirlgan faoliyati deb ta’riflash mumkin bo‘ladi. Indikativ rejalashtirish – maqsadlarni, tamoyillarni, priotetlarni, proporsiyalarni hamda qo‘yilgan maqsadlarga erishish usullari ko‘rsatilgan imkoniyatlarga tayangan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tizimlarni ishlab chiqarish va ularni ilmiy asoslashdan iborat. Buyruq administrativ tizim sharoitlarda mavjud bo‘lgan direktiv rejalardan farqli ravishda indikativ rejalar – bu qonunlar emas balki iqtisodiy tizimning alohida tarmoqlarini yig‘uvchi va mo‘ljal beruvchi hamda ularni amalga oshiruvchi umummilliy manfaatlardan ko‘zlangan davlat dasturlaridir. Indikativ rejani direktiv rejadan farqlovchi yana bir xususiyati bu indikativ rejani taqdim etish shakllarida egiluvchanligidir. U ham mana bir butun xujjat ko‘rinishida ham alohida dokladlar ko‘rinishida yaratilishi mumkin. Birinchi xolatda u xududiy, tarmoq va funksional sohalarda ishlab chiqilib, mamlkatning iqtisodiyotini tuzilmaviy va tizimli elementlarini kompleks qamrab olish imkonini beradi. Indikativ rejalashtirishning aynan shu shaklini XX asrning - yillarigacha Fransiya, Yaponiyada, 60-70 yillardan to hozirgacha ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda, 1991 yildan keyin ko‘pgina o‘tish iqtisodiyotini boshdan kechirayotgan mamlkatlarda qo‘llanildi. Agarda indikativ rejalar bir xujjat bilan bog‘lanishgan bo‘lsa ya’ni alohida dokladlar, prognozlar, dasturlar hamda davlat budjeti shaklida yaratilayotgan bo‘lsa unda ular yaratilish jarayonining o‘zida bir – biriga bog‘lanadi. Indikativ rejalashtirishning bu shaklidan bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar keng foydalanildi. (A+SH) Indikativ rejalarning egiluvchanligi ularning tarkibiy aspektlarida o‘z aksini topadi. Ular masalan, o‘zining maqsad yo‘nalishlari bilan ancha farqlanishi mumkin. Strategik xarakterga ega rejalar bo‘lib (masalan, Fransiyada 1989- 1992 yillarda, A+SH dauzoq muddatli prognozlar) ular iqtisodiyotning asosiy priotetlarini (razvedka, strategik xom-ashyo resurslarini topish va ishlatish, aholi ta’limoti sohasida, ilmiy-texnik tadqiqotlarda, aholining turmush darajasida maqsad mo‘ljallari) o‘rnatadi va ularni amalga oishrishda davlatning rolini belgilaydi. Boshqa mamlkatlarda asosiy e’tibor tuzilmaviy muammolarniyechishga qaratilgan (bu Yaponiya, janubiy – Sharqiy Osiyo mamlakatlari uchun xarakterlidir). Ularning maqsad yo‘nalishi tashqi bozorlarda eng oldi pozitsiyalarni egallashga ko‘maklashuvchi iqtisodiyotning progressiv tuzilmasini qo‘llab turishdan iborat. Bunday rejalarda ularni bajarish uchun xususiy korxonalarni jalb etishga va soliq imtiyozlari va preferensiyalaridan foydalanishga, banklarni aktivkredit siyosatiga va korxonalarni davlat tomonidan qo‘llab quvvatlashning selektiv choralariga katta rol ajratiladi. Ba’zida rejalar konyukturaviy (operativ) xarakterga ega. (Masalan, Kanada, A+H, germaniya alohida davrlarda Yaponiyada, hozirgi paytda Rossiyada). Ularning asosiy vazifasi – antitsiklik choralarni amalga oshirishga mo‘ljal berish, iqtisodiy o‘sish va inflyatsiya prognozlarini budjet parametrlari bilan bog‘lash, tashqi savdo va to‘lov balansini quvvatlab turish. Bunday rejalar butun iqtisodiyotning muammo va vazifalarini qamrab oluvchi va xukumat tomonidan parlamentga tasdiqlanishi uchun taqdim etiladigan doklad ko‘rinishida yaratiladi; kelgusi yilda iqtisodiyot rivojlanishining strategiyasini keng asoslash bilan davlat budjeti ko‘rinishda yaratiladi. (Xukumat tomonidan ishlab chiqariladi va tasdiqlanish uchun parlamentga taqdim etiladi). 2.O‘zbekistonda o‘rta muddatli indikativ rejani tayyorlash va uni amalga oshirishga ko‘maklashuvchi sharoitlar. Indikativ reja kursatkichlarning shakllanish va manfaatlarning kelushuv asosida aniqlab olish jarayoni xususiyatining taxminiy tarkibi Ижтиомий - и=тисодий ривожланишнин г ма=сад ва приотетларни ани=лаш (Давлат манфаатлари ва эришилган натижалардан келиб чи==ан щолда ) Сценарийга асосланган макрои=тисодий прогнозларни ишлаб чи=ариш (молиявий дастурлаш ва и=тисодий моделлаштириш каби усусллар асосида) Ижтимоий – и=тисодий ривожланишнин г тармо= ва худудий дастурларини амалга ошириш шартларини ва индикаторларин и ани=лаш. Макрои=тисоди й прогнозларнинг ма=сад ва тармо= прогнозлари ва дастурлари билан ызаро келишуви ва интерграцияси Худуд – энг мущим тармо=лар – кичик бизнес ва хусусий сектор ривожланишини нг ма=сад манфаат ва масалаларини ани=лаш Индикатив режанинг мониторинги ва корректировкаси (индикатив режаларга эришиш механизмлар ва ра\батлар системасига йиллик ани=лик лар киритиш ва ундан воз кечиш сабабларини ани=лаш) 2. Hozirgi kunda O‘zbekistonda indikativ rejalashtirish tamoyillari asosida makroiqtiodiy tartibga solishning yangi tizimiga o‘tish uchun ma’lum sharoitlar bor. Mamlakatda har yili strategik resurslarning balansi, investitsion dastur, YAIM, inflyatsiya va boshqa muhim makroiqtisodiy indikatorlarning prognozlari ishlab chiqariladi. Lekin, avvalgidek ular iqtisodiyotni tartibga solishning markazlashtirilgan xarakterini aks etadi va xususiy sektor manfaatlarini deyarli hisobga olmaydi va ko‘pincha raqobatning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Undan tashqari rejalashtirish qisqa muddatli (bir yil) xarakterga ega. Shuni aytib o‘tish kerakki qo‘yilgan muhim masalalarni hal qilishga bir yil kamlik qiladi. Shu mnosabat bilan indikativ rivojlantirishning o‘rta muddatliva uzoq muddatli amaliyotini tadbiq etish juda muhim bo‘lib u vazifa maqsadlarni amalga oshirilishini asonlashtirishga, xukumat organlarining samarali koordinatsiyasiga va uzoq davr mobaynida resurslarni to‘plashga imkon beradi. Rejalashtirish jarayonining tashkil etilishini yangilash zarurligi juda muhimdir. Birinchi o‘rinda gap jarayonga jamiyatning keng doirasini jalb qilish haqida, qisqa muddat doirasida mumkin bo‘lmagan xususiy sektor manfaatlarining chuqur tahlili va dasturlar natijalarining monitoringi haqida ketmoqda. Shunday qilib iqtisodiy tadqiqotlar markazida tayyorlangan doklatlarda O‘zbekistonda o‘rta muddatli indikativ rejani tayrlash va amalga oshirishning quyidagi sxemasi taklif qilindi. +isqa muddatli indikativ rejaning ishlab chiqarilishining tayanch nuqtasi bo‘lib, mamlkat rivojlanishining ijtimoiy iqtisodiy Konsepsiyasidir. Bu jarayon asosida kompleks tahlil yotishi lozim, shu jumladan: avvalgi davrlar uchun mamlkat ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishining natijalarining, jahon iqtisodiyoti rivojlanishining tendensiyalarining , iqtisodiy siyosatning institutsional islohotlarning tahlili. Bu tahlilning maqsadi – o‘rta mudatli davrga ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishining vazifalarini aniqlash. O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish konsepsiyasini o‘rta muddatga tayyorlashda iloji bo‘lsa Vazirlar Mahkamasi qoshidagi vakil ishchilar guruhi hamda mustaqil ekspertlar kengashi shug‘ullanishi kerak. Bu kengashning tarkibiga O‘zbekiston Respublikasining markaziy iqtisodiy organlarning mutaxasislari va raxbarlari, biznes, ilm, madaniyat vakillari, jamiyat faollari kiritilishi kerak. Konsepsiyaga bunday yondashuvida xukumat xususiy sektor va jamiyatning manfaatlari hisobga olinadi. Vakil ishchilar guruhining ishlaydigan organi Iqtisodiyot Vazirligi bo‘lib, u makroiqtisodiy (YAIM, to‘lov balans, budjet va pul – kredit sohalari) tarmoq va xududiy bo‘linmalar buyicha prognoz va tahlil ishlarining amalga oshirilishini ta’minlaydi. Birinchi fazada rejalashtirilayotgan imkoniyatlar uchinchi fazani amalga oshirish jarayonida o‘zgartiriladi va to‘g‘irlanadi ya’ni ijtimoiy0 iqtisodiy rivojlanishining makroiqtisodiy maqsadli, xududiy va tarmoq prognozlarning natijalari olingandan so‘ng. O‘rta muddatli indikativ rejani ishlab chiqarishning ikkinchi fazasi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish konsepsiyasining Vazirlar Mahkamasi tomonidan qisqa muddatli davrga tasdiqlanishidan keyin boshlanadi. Vakil ishchilar guruhi makroiqtisodiy prognozlarni hamda xudud va tarmoq prognoz va dasturlarning indikativ parametrlarini ishlab chiqarish bo‘yicha paralel ishni tashkil etdi. Iqtisodiyot vazirligi markaziy iqtisodiy organlar bilan birgalikda ikkinchi faza doirasida indikativ rejaning makroiqtisodiy parametrlarini, sektorial makroiqtisodiy prognozlarning detalli ishlab chiqarilishi (YAIM, to‘lov balansi, davlat budjeti, kredit sohasi) aniqlab va tasdiqlab beradi. Faqat muvofiqlashtirilgandan keyingina tndikativ rejaning varianti tasdiqlash uchun mamlakatning vazirlar majlisiga kiritildi. 3.Indikativ rejani qo‘llash milliy iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish jarayonini yaxshilashning asosi. 3. Indikativ rejadan foydalanish – milliy iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishni mukammallashtirishning asosi. Indikativ rejalashtirishni kiritish statistik hisobot milliy tizimini mukammallashtirishdan turib amalga oshirishni mumkin emas. Bu statistik tizimni isloh qilish; ilmiy asoslangan uslubiyat asosida statistik ko‘rsatkichlarning zamonaviy tizimni shakillantirish; milliy hisoblar sifatini yengilash usun axborot ma’lulotlar bazasini qayta shakillantirish; prognoni hisoblash amaliyotiga asosiy MHT agregatlarini kiritish va usuliyatini ishlab chiqish; zamonaviy asosda ishlab chiqarishning tarmoqlararo balansini tuzishni nazarda tutadi. Shu bilan birga indikativ rejalarni boshlang‘ich bosqichlaridan tuzatish imkonini beruvchi monitoring tizimini kiritish zarur. Bunda shuni tushunish kerakki, indikativ va direktiv rejalarni amalga oshirish ustidan nazoratning farqlanishi ularning mohiyati jihatidan farq qilishidan kelib chiqadi. Indikativ reda bajarilmay qolishi mumkin emas. U erishilmay qolishi mumkin. Lekin bu iqtisodiy subyektlarni jazolash sababi bo‘la olmaydi, balki rejaning noqobulligini sabablarini chuqur tahlil qilish va uni tuzatish bo‘yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqishga sabab bo‘lishi dlzim Indikativ rejalarning amaliyotga kiritishni respublikada boshlangan ma’muriy islohot, iqtisodiyotni boshqarish shakli va usulini erkinlashga mos keladi. Mamlakatning markaziy iqtisodiy idoralari faoliyatida indikativ rejalashtirishga o‘tish ijro etuvchi hokimiyat funksiyasi va strukturasini optimallashtirishga, davlat organlari faoliyatining samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan ma’muriy islohotlar bilan birga olib borilishi zarur. Davlat organlarining o‘zaro, tadbirkorlik bilan va fuqorolik jamiyati institutlari bilan aloqadorligini yaqinlashishga imkon beradigan yangicha yondoshuvlar kerak. Bunga indikativ rejalashtirish amaliyotining kiritilishining ko‘maklashadi. Xususan, u quyidagilarga ko‘maklashadi: Markaziy iqtisodiy vazirliklar, idoralar hamda ho‘jalik boshqaruvi organlarining funksiyalarini qayta ko‘rib chiqish va aniqlashtirish; Hukumat organlarining tadbirkorlik muhiti bilan munosabatlar tizimini o‘zgartirish, hukumat rejalari to‘g‘risida axborotni yaratib ho‘jalik subyektlari va aholiga maksimal darajada yetkazib borish; Davlat qarorlarini qabul qilishga jamoatchilikning yanada faolroq jalb etish. Shunday qilib, iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarish mehanizmiga o‘rta muddatli indikativ rejalashtirishning kiritilishi ma’muriy islohotlarni chuqurlashtirishga ko‘maklashadi, demakki O‘zbekiston iqtisodiyotining islohotini davom ettirishga ham. 4.Paxta kompleksining tartibga solish bo‘yicha tajriba. O‘zbekistonda paxta sektorining davlat tomonidan tartibga solishni. o‘Zbekistonda paxtani ishlab chiqarish, qayta ishlash va realizatsiya qilish jarayonini tartibga solishda davlat yetakchi rol o‘ynaydi. Bugungi kunda paxtachilikda quyidagi asosiy zvenolar faoliyat yuritmoqda: Bu ma’lumotni yetishtiruvchi qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilari. Ular belgilangan narxlarda paxtani sotib oladigan-davlatga paxta hosillarini ma’lum qismini topshirish majburiyatini oladilar. Paxta yetishtirishni saqlab turish maqsadida davlat fermerlarga imtiyozli narxlarda o‘g‘itlar, materiallar va uni yetishtirish uchun zarur bo‘lgan boshqa resurslarni ma’minlaydi. O‘zpaxtasanoat-paxtani qayta ishlash va uning eksportini texnik ta’minlashni amalga oshiradi. Yanada bu tashkilotni dekrntlashtirishga yo‘naltirilgan islohot amalga oshirildi. Natijada oldin O‘zpaxtasanoatga ajratiladigan pul mabdag‘lari endi to‘g‘ridan-to‘g‘ri uning viloyatlardagi bo‘limlariga o‘tkazila boshlandi., ularga esa yetkazilgan paxta uchun fermerlarga to‘lovlarniamalga oshirish majburiyati yuklandi. Davlat savdo tashkilotlari – paxta eksporti bilan shug‘ullanishadi, biroq ularning faoliyatiga faqatgina paxta bilan cheklanmaydi. Bunday turdagi davlat savdo tashkiloining uchtasidan har biri – «O‘zinter-impeks», «O‘zmarkazimeks» va «O‘zprommashimpeks» - Vazirlar Mahkamasidan paxta uchun maxsus kvota olib, unga muvofiq paxtani eksporga sotish mumkin. Tashqi iqtisodiy aloqalar bo‘yichv agentlik shartnomalirni ro‘yxatdan o‘tkazish, valyuta tushumlari monitoringi va sh.klarni amalga oshiradi. «Sifat» paxta sifatini baholash va uni klasifikatsiyalash bilan shug‘ullanadi. Bu tashkilot Vazirlar mahkamasiga tag‘ridan-to‘g‘ri hisobot beradi. Bojxona qo‘mitasiga eksport sharoitlarini ro‘yxatdan o‘tkazish, paxtaning ishqor va sifat jihatidan yuklanish hujjatiga muvofiq kelishini tekshirish va bir qator boshqa funksiyalarni amalga oshiradi. O‘zvneshtrans – ham eksport ham import bilan shug‘ullanuvchi ekspeditorlik kompaniyasi. Paxta taransportirovani masalasida bu tashkilot monopolist hisob lanadi. Davlat savdo tashkiloti bilan imzolangan ixtiyoriy shartnomada yukning yagona ruhsat etilgan agenti – «O‘zvneshreans»dir degan modda bor. O‘zauksion savdo orqali realizatsiya qilinadigan paxta bundan istasno: karidor eksportini o‘z ihtiyoriga ko‘ra tanlaydi. O‘zauksionsavdo – tovar birjasi bo‘lib, uning vazifasi – ham xususiy ham markazlashgan eksport doirasida turli hil tovarlarni sotish uchun auksionlar tizimini rivojlantirish. Paxta ishlab chiqaruvchilar uni O‘zpaxtasanoat korxonalariga topshirib, uning sifati va unga to‘lanadigan narsani aniqlashadi. O‘zpaxtasanoat paxtani o‘z zavodlarida qayta ishlaydi va uni kiplangan ko‘rishda davlat savdo tashkilotlariga sotadi, ular esa Vazirlar mahkamasi ko‘rsatgan kvotalar doirasida halqaro savdo kompaniyalariga sotiladi. Tarmoqli liberillashtirish jarayonida bu tizim isldoh etiladi. Bknda xukumatning 2001 yil 12 iblda chiqarilgan qaroriga muvofiq O‘zauksionsavdu tovar birjasi tashkil etilib, u orqali xaridorlarga paxta sotib olishlari mumkin. 2003 yil iyunida chiqarilgan «Paxta tolasi uchun hisoblarni takomillashtirish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning Farmoni alohida e’tiborga loyiq. Farmonga muvafiq, barcha paxtazorlari xususiylashtirishni zarur eng kam sotib olmaydigan zavod esa tugatilishi kerak. Tashqi savdo kompaniyalari paxta tolasini «Xlopkorim» xududiy aksionerlik jamiyatlaridan ulgurchi xarid etib uning mustaqil eksport realizatsiyasini amalga oshirishadi, respublika iste’molchilari esa paxta tolasini O‘zbekistonrespublikasi tovar-homashyo birjasi orqali kimoshdisavdosi asosida xarid qilishlarni mumkin bo‘ladi. Eksportning fikriga tarmoqning keyingi islohotlari quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshirishi zarur: Paxta kombinatining tovar birjasi orqali savdo hajmini oshirish va paxtani qayta ishlash va eksportga sotish sohalariga ko‘proq kompaniyalarni kiritish; +ishloq ho‘jaligi ishlab chiqaruvchilarning huquqlarini kengaytirish; tarmoqlarga taqsimlanadigan resurslar ustidan fuqorolik va davlat nazoratini kengaytirish. Tarmoqdagi munosabatlarni takomillashtirishga yo‘naltirilgan bu va boshqa chora – tadbirlari uning keyingi rivojlanishini va samaradorligini oshirishga yangi turtki bo‘ladi. Adabiyotlar ro‘yxati 1. И.А.Каримов. «Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир». Ўзбекистон овози. 2005 й. 29 январ. 2. Каримов И.А. «Хавфсизлик ва тинчлик учун кўришмоқ керак». Т.: Ўзбекистон 2002 3. И.А.Каримов За безопастность и мир надо бороться Т.: Узбекистан. 2002. 4. Каримов И.А. «Эришилган марраларимизни мустаҳкамлаб, ислоҳотлар йўлларини излаб бориш асосий вазифа» Халқ сўзи 2004й. 10 феврал. 5. Зуб А.Т. «Стратегический менеджмент теория и практика» Учебное пособия 2-е из-д, ИСПР.доп. _ М.: Аспект Пресс, 2004. 6. Кравченно Р.С. Кориоративное управление: обеспечение и и заҳита права акциинеров на информацию – М.: Спарк, 2002. 7. Гурков И.Б. Стратегический менеджмент организации. Учеб.прособ. 2-е изд., испр и дополи, М.: ТЕИС, 2004. 8. Ишмуҳамедов А.Э., Шибаршова Л.И. ТГЭУ, Экономическая интеграция в мировое хозяйство. Текст лекций. Тошкент 2000г. Факультет «Экономика и статистика». 9. Доклад Всемирного банка «Узбекистан. Документ о плитике в отеошении хлопка», март 2003. 10. Постановление Кабинета Министров Республики Узбекистан № 240 от 03.06.2003 «О совершенствовании механизма расчетов за произведенное и реализуемой хлопковое волокно» 11. Индикативное планирование в Узбекистане: проблемў внедрения и перспективў использования. Мухтаров К и др. Ж. «Экономическое обозрение» № 8-9. 2004. 12. Якубов И.О., Абдусаттарова Х.М., Очилов К.Т. Ситдикова Л.А. Стратегик режалаштириш. Ўқув қўлланма. Т.: ЎзР Ёзувчилар уюшмаси адабиёт жамғармаси нашриёти., 2004.

O'xshashlar

Indikativ rejalashtirish usullari
Bozor iqtisodiyotida rejalashtirishning mohiyati va roli
Indikativ rejalashtirishning tashkiliy asoslari
Mikrodarajada firma strategik rejalashtirishni tashkil etish
Birja faoliyatida sanksiyalar qo‘llash